مراحل خودسازی را بیان کنید؟

خودسازی گام‌ها و مراحلی دارد که به اختصار به پاره‌ای از آنها اشاره می‌شود: یک. عزم‌ انسان باید تکلیف را با خود یکسره سازد و با عزم و اراده‌ای جدی آهنگ خودسازی کند. گر سر مقصود داری مو به مو جوینده شوگر وصال گنج خواهی، سر به سر ویرانه باش‌ در پی این مسئله، شخص باید درون خود را نظاره و جهت دل و تمایلات خود را بررسی کند. ببیند آهنگِ کجا دارد و ره به کجا می‌پوید؟ اعضا و جوارح خود را، در راه چه اهدافی به کار می‌گیرد؟ اگر مقصود خودسازی شد، باید جهت دل را کاملاً خدایی کرد و هیچ هدف و مقصودی را در عرض آن قرار نداد. با دو قبله در ره معبود نتوان زد قدم‌یا رضای دوست باید، یا هوای خویشتن‌ دو. عمل‌ بعد از قصد و اراده، نوبت به عمل می‌رسد. محبوب و مقصود نهایی؛ یعنی، ذات اقدس الهی دو چیز را در رأس امور انسان قرار داده است: عبادت خدا و پیروی نکردن از شیطان. قرآن می‌فرماید: (أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ)؛ یس (36)، آیه 60 و 61.؛ (ای فرزندان آدم! آیا با شما عهد نبستم که شیطان را نپرستید؟! روشن است که او دشمن بزرگ شما است و مرا پرستش کنید که این راه مستقیم است). گر شبی در منزل جانانه مهمانت کنندگول نعمت را مخور، مشغول صاحبخانه باش‌ انسان در دنیا - با هر شأن و مقام و هر عنوان و اعتبار و هر کار و پیشه‌ای - باید بداند که در مهمان‌خانه و سرای موقّتی است و باید از آن کوچ کند و آنچه به آن تعلّق دارد، بگذارد و بگذرد! پس نباید چیزی را که نمی‌تواند برد بر خود نهد؛ بلکه خود را سبکبال سازد. یا مسلمان باش یا کافر، دو رنگی تا به کی‌یا مقیم کعبه شو یا ساکن بتخانه باش‌ خودسازی موفق‌ برای خودسازی موفق، به چند نکته باید توجه کرد: 1. خودشناسی؛ سالک ابتدا باید استعدادها، قابلیت‌ها و توانمندی‌های خود را به خوبی باز شناسد. 2. برنامه‌ریزی دقیق؛ موفقیت در عمل، بدون داشتن برنامه‌ای جامع و کارآمد، همراه با حساسیت و جدیت در عمل به آن میسّر نیست. در برنامه‌ریزی نیز توجه به امور زیر بایسته است: 2-1. واقع‌گرایی: سالک و رهرو، توان واقعی خود را می‌سنجد، حال و روز خود را می‌نگرد و بر اساس آن به تنظیم برنامه خودسازی می‌پردازد. انسان‌ها دارای تفاوت‌های فردیِ روحی و جسمی و شرایط مختلف‌اند و هر یک باید برای خود برنامه‌ای برگزینند که سنگین و طاقت‌فرسا نباشد؛ بلکه پیوسته حال و نشاط ایشان در طول برنامه، محفوظ بماند و به عنوان یک دستورالعمل کلی، باید نشاط را پیوسته در خود نگه داشته و از اجبار و اکراه - به ویژه در مراحل ابتدایی - پرهیز کنند. 2-2. جذابیت: در برنامه‌ریزی باید به کیفیت، بیش از کمیت اهتمام ورزید؛ به عنوان مثال به جای اینکه شخص تصمیم بگیرد هر صبحگاهان یک جزء قرآن بخواند، می‌تواند آن را حتّی به یک صفحه تقلیل دهد. اما کوشش کند تلاوتش در جای خلوت، با حال و توجّه کامل و تدبّر و ژرف اندیشی در معانی باشد. همچنین بکوشد نمازهایش را با حضور قلب و توجّه بخواند. 2-3. تدریج: از حداقل شروع کند؛ ولی در اندیشه افزون سازی تدریجی باشد برای مثال اگر از اول خواندن نماز شب سخت است، بنا داشته باشد که فقط یک رکعت (وتر) بخواند. پس از یک هفته دو رکعت (شفع) را هم اضافه کند و پس از مدتی کم کم هشت رکعت نافله شب را هم بخواند. 2-4. رعایت مراتب حال: در روند خودسازی، باید مرحله به مرحله پیش رفت. از اول نمی‌توان تمام مدارج کمال را یک مرتبه طی کرد. بهتر است انسان ابتدا از عمل به واجبات و رعایت شرایط و جزئیات آنها شروع کند و در کنار آنها به ترک محرمات بپردازد و همواره بر نیفتادن در دام‌های شیطان و هوای نفس، جدیت کند. پس از مدتی که سراسر وجودش تسلیم شد و ایمان در روح و جسم او نفوذ کرد، به انجام دادن مستحبات و ترک مکروهات بپردازد. از این مرحله به بعد، عنایات ربوبی، او را راهنمایی خواهد کرد: (و الّذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سبلنا و ان اللَّه لمع المحسنین)؛ عنکبوت (29)، آیه آخر.؛ (و آنان که در راه ما به جان و مال جهد و کوشش کردند، به تحقیق آنان را به راه خویش هدایت می‌کنیم و همیشه خدا، یار نکوکاران است). 2-5. عزم و استواری: پس از تنظیم برنامه، با اراده قاطع، باید بر انجام دادن آنها ایستادگی کرد و نفس خود را از طفره رفتن و کسالت ورزیدن، با جدیت تمام باز داشت. 2-6. استعانت و توسّل: برای موفقیت در جهاد اکبر، باید از خداوند بزرگ، استمداد جست و به ائمه اطهارعلیهم السلام متوسل شد. 2-7. اسوه گزینی: افزایش معرفت و پیروی از الگوهای راستین (ائمه اطهارعلیهم السلام و بزرگان اخلاق) همواره باید مدّ نظر باشد.برای آگاهی بیشتر ر.ک: ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا؛ لقاء الله؛ اسرار الصّلوة؛ المراقبات. 2-8. مشارطه و...: سالک باید پیوسته از طریق ارکان سلوک؛ یعنی، مشارطه، مراقبه، محاسبه، با خداوند در ارتباط باشد. امام خمینی‌رحمه الله در این باره می‌نویسد: (و از اموری که لازم است از برای مجاهد، مشارطه، مراقبه و محاسبه است. (مشارطه) آن است که در اول روز مثلاً با خود شرط کند که امروز بر خلاف فرموده خداوند - تبارک و تعالی - رفتار نکند و این مطلب را تصمیم بگیرد. معلوم است یک روز خلاف نکردن، امری است خیلی سهل [که‌] انسان می‌تواند به آسانی از عهده [آن‌] بر آید. تو عازم شو و شرط کن و تجربه نما، ببین چقدر سهل است. ممکن است شیطان و جنود آن ملعون، بر تو این امر را بزرگ نمایش دهند؛ ولی این از تلبیسات آن ملعون است او را از روی واقع و قلب لعن کن و اوهام باطله را از قلب بیرون کن و یک روز تجربه کن، آن وقت تصدیق خواهی کرد. پس از این مشارطه، باید وارد (مراقبه) شوی و آن چنان است که در تمام مدت شرط، متوجه عمل به آن باشی و خود را ملزم بدانی به عمل کردن آن. اگر خدای نخواسته در دلت افتاد که امری را مرتکب شوی که خلاف فرموده خدا است؛ بدان که این از شیطان و جنود او است که می‌خواهند تو را از شرطی که کردی، باز دارند. به آنها لعنت کن و از شرّ آنها به خداوند پناه ببر و آن خیال باطل را از دل بیرون نما و به شیطان بگو که من یک امروز با خود شرط کردم که خلاف فرمان خداوند تعالی نکنم. ولیِّ نعمت من سال‌های دراز است که به من نعمت داده، صحّت و سلامت و امنیت مرحمت فرموده و مرحمت‌هایی کرده که اگر تا ابد خدمت او کنم، از عهده یکی از آنها بر نمی‌آیم. سزاوار نیست که یک شرط جزئی را وفا نکنم! امید است ان شاء اللَّه شیطان طرد شود و منصرف گردد و جنود رحمان غالب آید. این مراقبه با هیچ یک از کارهای تو، از قبیل کسب و سفر و تحصیل و غیرها، منافات ندارد. به همین حال باشی تا شب که موقع (محاسبه) است و آن عبارت است از اینکه حساب نفس را بکشی، در این شرطی که با خدای خود کردی که آیا به جا آورد[ی ]و با ولی نعمت خود در این معامله جزئی خیانت نکردی!؟ اگر درست وفا کردی، شکر خدا کن در این توفیق و بدان اینکه یک قدم پیش رفتی و مورد نظر الهی شدی و خداوند ان شاءاللَّه تو را راهنمایی می‌کند در پیشرفت امور دنیا و آخرت و کار فردا آسان‌تر خواهد شد. چندی به این عمل مواظبت کن، امید است ملکه گردد از برای تو؛ به طوری که از برای تو کار خیلی سهل و آسان شود؛ بلکه آن وقت لذت می‌بری از اطاعت فرمان خدا و از ترک معاصی در همین عالم. با اینکه اینجا عالم جزا نیست، لذت می‌بری و جزای الهی اثر می‌کند و تو را مُلْتَذ (کامروا) می‌نماید. بدان که خدای - تبارک و تعالی - تکلیف شاق بر تو نکرده و چیزی که از عهده تو خارج است و در خور طاقت تو نیست، بر تو تحمیل نفرموده [است‌]؛ لکن شیطان و لشکر او کار را بر تو مشکل جلوه می‌دهند. و اگر خدای نخواسته در وقت محاسبه، دیدی سستی و فتوری شده در شرطی که کردی؛ از خدای تعالی معذرت بخواه و بنا بگذار که فردا مردانه به عملِ شرط قیام کنی. به این حال باشی تا خدای تعالی، ابواب توفیق و سعادت را بر روی تو باز کند و تو را به صراط مستقیم انسانیت برساندخمینی، روح‌اللَّه، چهل حدیث، (مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ چهاردهم، 1376)، صص 9 - 10.).جهت آگهی بیشتر در باب خودسازی نگا: تهرانی، مجتبی، اخلاق الهی، (تهران: موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر).