خطاب‌های قرآن به پیامبر(ص) چگونه بوده است؟

در قرآن مجید، آیات فراوانی وجود دارد که به طور مستقیم به پیامبر اسلام صلی‌اللّه‌علیه‌وآله فرمان داده است. دقت در این گونه آیات، انتظار خداوند متعال از محبوب‌ترین بندگانش را مشخص می‌کند و انگیزه انسان را در پای‌بندی و پایداری بر سنت و سیره پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله، دو چندان می‌کند. این خطاب‌ها را با هم می‌خوانیم: 1. خطاب‌های‌ مسئولیت آفرین‌ (اقرأ باسم ربک الذی خلق؛ بخوان به نام پروردگارت که آفرید).[1] اولین فرمان خداوند به شخص پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، با دستور (بخوان) آغاز شد و این، نشان از آن دارد که رهبر آسمانی، قبل از تبلیغ و ابلاغ به دیگران، خود پیش قدم در (خواندن) می‌باشد و قبل از دستور به دیگران، خود دستورپذیر است. خواندن نیز به نام (پروردگار) است که جهت و هدف رشد و پرروش را نشان می‌دهد و در ادامه آیه، به آفرینندگی خداوند و آفرینش انسان اشاره شده است و حکایت از آن دارد که برکات وجودی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، همه آفرینش و انسان‌ها را فرا می‌گیرد؛ چنان که در نهج البلاغه درباره رعایت حقوق همه انسان‌ها چنین می‌خوانیم: (مردمان دو گروهند؛ یا برادر تو هستند در دین و یا همانند تو هستند در آفرینش). 2. خطاب‌های تبلیغی‌ برخی از آیات الهی که پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله را مورد خطاب قرار داده‌اند، جنبه ابلاغ و تبلیغ به مردمان را نیز دارند؛ مانند آیاتی که با کلمه (قل) یا کلمات (یا ایها الرسول) آغاز شده‌اند. این گونه فرمان‌ها نیز بیان‌گر آن است که اولین گوینده و عمل کننده به دستورات الهی، شخص پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله است؛ مانند (قل هو الله احد) که شهادت و گواهی به وحدانیت خداوند، قبل از هر کس، از سوی پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله، اظهار شده است. این گونه خطاب‌ها، بر قاطعیت پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله در هنگام تبلیغ و رویارویی با مخالفان، تأکید دارد؛ چنان که درباره شأن نزول سوره (کافرون) آمده است: گروهی از سران مشرک، مانند (ولید بن مغیره) به دشمنی و مخالفت شدید پرداختند؛ اما پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله در برابر هرگونه تهدید و تطمیع دشمنان، با قاطعیت ایستادگی کرد و بر هر گونه کوتاه آمدن در برابر ارزش‌ها، خط بطلان کشید. همچنین هنگامی که به انتقال دهنده پیام گفته می‌شود: (بگو)، به طور معمول، کلمه (بگو) را تکرار نمی‌کنند؛ اما در آیات قرآن، کلمه (قل) از زبان پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله نیز بیان شده است و این، نشان دهنده کمال امانت‌داری در ابلاغ وحی است؛ یعنی هر چه از سوی خدا به وی نازل شده، بدون هیچ گونه اضافه و کاستی، به مردم، منتقل شده است؛ حتی کلمه (قل). 3. خطاب‌های عتاب گونه و تهدیدآمیز برخی از آیات الهی، بیان‌گر خطاب‌های عتاب گونه و کلمات تهدیدآمیز به شخص پیامبرصلی اللّه و علیه و آله می‌باشند؛ مانند این آیه: (و اگر او پاره‌ای گفته‌ها بر ما بسته بود، دست راستش را سخت می‌گرفتیم؛ سپس رگ قلبش را پاره می‌کردیم).[3] از این گونه آیات، به خوبی استفاده می‌شود که خداوند متعال، حتی با محبوب‌ترین بندگانش، در صورت انجام خطا، با تندی رفتار می‌کند و هر کس مسئولیتش بیشتر باشد، انتظار از او نیز بیشتر است و از این نکته که پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله گرفتار مؤاخذه الهی نشده، به خوبی آشکار می‌شود که وی به طور کامل به وظایف و مسئولیت‌های خویش عمل کرده است و بلکه بیش از حد انتظار، برای هدایت مردم، دل‌سوزی و تلاش کرده است؛ تا آن جا که خداوند فرمود: (قرآن را بر تو نازل نکردیم؛ تا به رنج افتی؛ جز این که برای هر که می‌ترسد، پندی باشد). 4. خطاب‌های تکلیفی‌ برخی از آیات الهی، بیان‌گر خطاب‌های تکلیفی به پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله می‌باشند؛ چنان که در قرآن مجید، چنین می‌خوانیم: (ای جامه به خویشتن فرو پیچیده! به پا خیز شب را؛ مگر اندکی؛ نیمی از شب یا اندکی از آن را بکاه یا بر آن [نصف‌] بیفزای و قرآن را شمرده شمرده، بخوان).[5] از این گونه آیات، به خوبی استفاده می‌شود که رهبران آسمانی، نه تنها مانند دیگر بندگان، موظف به اطاعت از فرمان‌های الهی هستند، بلکه در انجام مسؤلیت‌ها و عبادت‌ها، (پیشتر) و (بیشتر) از دیگران اقدام می‌کنند؛ مانند اهتمام و انس فراوان پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله نسبت به تلاوت قرآن در طول شبانه روز و خلوت با خدای خویش. علق، آیه 1. عهدنامه مالک اشتر. حاقه، آیه 46. طه، آیه 1 و 2. مزمل، آیات 1- 4. نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها (معاونت آموزشی و پژوهشی استادان و دروس معارف اسلامی)، ویژه نامه پرسمان، 23جلد، مؤسسه فرهنگی و هنری ابناء الرسول (ص) - تهران، چاپ: اول، 1392.