امام عسگری
امام حسن عسكرى، امام و پیشوای يازدهم از امامان معصوم می‌باشد.
در مدّت زمان زندگی امام زمان (عج) با امام عسگری علیه السّلام چه کسانی او را دیده‌اند؟
در مدّت زمان زندگی امام زمان (عج) با امام عسگری علیه السّلام چه کسانی او را دیده‌اند؟ پرسش : در مدّت زمان زندگی امام زمان (عج) با امام عسگری علیه السّلام چه کسانی او را دیده‌اند؟ پاسخ : جواب اجمالی: امام زمان علیه السّلام را در حیات پدر بزرگوارش سه گروه از معاصرینش دیده‌اند: 1. اهل بیتش مانند عمّه‌اش حکیمه خاتون (عمّة امام عسگری علیه السّلام ) و خادمان حضرت عسگری مانند ابو نصر ظریف؛ 2. گروه دوم از نواب اربعه عمری که وکالت امام هادی علیه السّلام و امام عسگری علیه السّلام را داشت و بعد از آنها اوّلین نایب خاص امام زمان (عج) بود که حضرتش را در حیات پدرش زیارت کرد؛ 3. گروه سوّم شیعیان خاص و اصحاب بزرگوار امام عسگری علیه السّلام از این امر (ولادت امام مهدی (عج)) مطلع شده و به زیارتش مشرّف شدند از جمله آنها احمد ابن اسحاق قمی و بسیاری از شیعیان دیگر که به حضور حضرتش مشرّف شدند. جواب تفصیلی: سال ولادت امام زمان علیه السّلام بنا بر نقل اکثر مورّخین مُعتبر و و محدّثین شیعه و غیر شیعه نیمه شعبان سال 255 ه . ق. می‌باشد،[1] و سال شهادت امام حسن عسگری علیه السّلام سال 260 ه .ق. می‌باشد.[2] بنابر تصریح علمای بزرگ امامیّه مانند شیخ مفید، آن حضرت در سال شهادت پدر بزرگوارش پنج ساله بود: (وکان عمره عند وفاة ابیه خمس سنین اتاه الله تعالی فیها الحکمه کما اتاها یحی صبیاً و جعله اماماً فی حال الطفولیه . . .).[3] این قول مشهور و دقیق بین علمای شیعه و تمام شیعیان است، بنابراین امام دوازدهم علیه السّلام پنج سال در کنار پدر بزرگوارش و در سایة پدر مهربانش زندگی نموده است و این زندگی و حتی تولد حضرتش به نوعی در خفاء و پنهانی بوده است، علّت اختفاء مربوط به اوضاع سیاسی و اجتماعی معاصر امام عسگری علیه السّلام و حتی ائمة پیش از او بوده است به لحاظ امنیت جانی چنانکه ولادت برخی از انبیای الهی در خفا و استتار بوده است،[4] شرایط سیاسی حاکم بر عصر امام به علت تدابیر سخت نظامی خلفای عباسی که دشمن سرسخت ائمّه بوده‌اند اقتضاء می‌نمود، که شیعیان در تقیّة کامل و اختفاء فعّالیت‌های مذهبی خود را انجام دهند و ارتباط با ائمه برای شیعیان بسیار سخت انجام می‌گرفت، تنها وکلای شیعه در این دوره با زحمات عدیده امکان ارتباط با ائمه را داشتند، مخصوصاً دوره امام عسگری علیه السّلام سخت‌ترین دوران سیاسی و اجتماعی برای شیعه محسوب می‌شود. این امام عزیز اکثر دوران خویش را در پادگان‌های نظامی به سر برد و بخشی از عمر شریفش را نیز کاملاً تحت مراقبت وکنترل شدید نیروها و جاسوسان امنیتی خلفای جائر و ستم پیشه عباسی بوده است و وظیفة سنگین الهی، امامت را انجام می‌داد با توجّه به این اوضاع فشار و خفقان سیاسی است که امام زمان علیه السّلام در کودکی برای خیلی از مردم ناشناخته بود و فقط خصّصین از بزرگان شیعه و نزدیکان أئمه و صحابی بزرگ به زیارت حضرت توفیق یافته و او را دیده‌اند و تعداد این افراد به حدّی است که یقین آور است علاوه بر این که این رؤیت‌کنندگان خودشان از فقها و از اصحاب بزرگ و کاملاً مورد اطمینان و تأیید ائمه بوده‌اند که در یقین و اطمینان کامل به کلام آنها جای هیچ شبهه و شکی را باقی نمی‌گذارد. اسامی این افراد در کتابهای حدیثی و تاریخی علمای بزرگ شیعه و سنّی آمده است و بسیاری از این افراد خودشان به محضر امام زمان علیه السّلام در زمان امام حسن عسگری علیه السّلام رسیده‌اند با توجّه به اینکه در مدّت پنج سال امام عسگری علیه السّلام با خواص از شیعیان ارتباط مستمر داشت یا از طریق وکلای مخصوص در نواحی مختلف سرزمین اسلامی یا ارتباط مستقیم که در این فرصت‌ها امام سعی می‌نمود جانشین خود را به شیعیان معرفی کند و آنها را از تحیر و سر درگمی نجات دهد همان طوری که ائمه قبل از او علاوه بر تصریح پیامبر اکرم صلّی الله علیه بنام ائمه، شخصاً و عیناً او را به شیعیان معرفی می‌کرده‌اند تا هیچ کس به دروغ مدّعی مقام امامت نشود که منجر به انحراف شیعه از مسیر حق گردد لذا در سیره تمام ائمه ما می‌بینیم که آنها علاوه بر معرفی جانشین خود از آخرین امام معصوم نیز با القاب و اسم خاص آن حضرت به تصریح سخن گفته‌اند و او را به مردم با علائم مخصوص و منحصر به‌فرد معرفی نموده‌اند. با این اهتمام به مقام امامت، امام عسگری علیه السّلام هم خبر از ولادت و غیبتش داده و او را شخصاً از دوران نوزادی و تولّد او را با طرق مختلف از جمله فرستادن (عقیقه)،[5] به تمام شیعیان از ولادت آن حضرت خبر داده و او را به بزرگان شیعه نشان داده و در زمان خود شناسانده‌اند تا حجّت بر آنها تمام شده است. در این‌جا بترتیب از منابع معتبر و مختلف به تبیین برخی از افرادی که به حضور حضرت صاحب الامر (عج) در زمان پدر بزرگوارش مشرّف شده‌اند می‌پردازیم: 1. محمد بن عثمان العمری همراه چهل نفر از شیعیان آن حضرت را در کودکی دیده‌اند که امام عسگری علیه السّلام به آنها فرموده است (هذا امامکم من بعدی و خلیفة علیکم اطیعوه).[6] 2. کلخی به نقل از ابو هارون که از شیعیان بوده است نقل می‌کند که صاحب الزمان علیه السّلام را دیدم صورتش مانند ماه شب چهاردهم نور می‌داد.[7] 3. یعقوب بن منقوش هم به نقل از شیخ صدوق (ره) در کمال الدین از جمله کسانی است که حضرت را دیده است.[8] شیخ صدوق از بزرگان شیعه است که کتابهای گرا‌ن‌سنگی را در علوم مختلف از خود برجای گذاشته است که دارای اعتبار ویژه‌ای در پیش فُقهای شیعه هستند از جمله کتابهای بسیار معتبر او کتاب (کمال الدین و اتمام النعمة) است که آن را درباره امام عصر علیه السّلام نگاشته و تفصیلاً مباحث مختلفی را حول محور مهدویت طرح نموده و تمام شبهات وارده بر این جریان را در آن جواب داده است که بسیار قابل توجّه و مناسب است لذا هیچ شبهه‌ای در کتاب و نویسندة آن وجود ندارد و از جهاتی، از جمله نزدیکی دوران حیاط صدوق به دوران غیبت صغری از نقاط قوت این کتاب است و ممتاز بودن و برخورداری نویسنده از فضائل نفسانی از موارد دیگر امتیازات این کتاب شریف است که قابل توجّه می‌باشد. در حقیقت این کتاب جواب شبهاتی است که درباره مسئلة مهدویت و وجود امام عصر (عج) در عصر صدوق بر شیعه وارد شده و صدوق (رض) قاطعانه به آنها پاسخ مستند و مستدل داده است از جمله کتابهای معتبر شیعه که به این مسئله (رویت امام در حیات پدرش) پرداخته، کتاب ارشاد شیخ مفید است (336-413)، به نقل از ارشاد محمد بن اسماعیل بن موسی بن جعفر علیه السّلام که از نوادگان امام هفتم بود در عراق امام زمان را در کودکی و در حیات پدرش دیده است، حمزة بن موسی بن جعفر به نقل از حکیمه خاتون عمة امام عسگری علیه السّلام که از جمله روایات بسیار معتبر است او را دیده در حیات پدرش دیده است، این روایت که حکیمه خاتون حضرت را دیده است در بسیاری از کتابهای مربوط به موضوع مهدویت کراراً آمده است که حتّی شب ولادت حضرت صاحب الزمان علیه السّلام آن بانوی مکرّم در خانة امام عسگری علیه السّلام حاضر بوده و افطار را در کنار برادرزاده‌اش بوده و شاهد ولایت آن حضرت بوده است،[9] و او را مکرراً دیده و چشمانش با دیدارش روشن گردیده است (رزقنا الله و ایاکم رؤیته) بنابر این اگر رویت کنندگان حضرت را در یک جمع بندی قرار دهیم می‌توانیم چنین نتیجه بگیریم که سه گروه حضرت را دیده‌اند : 1. اهل بیت آن حضرت: مانند حکمیه خاتون عمة امام عسگری علیه السّلام و خادمان خانة امام عسگری علیه السّلام در ردیف اولین کسانی بوده‌اند که امام را زیارت کرده‌اند الف. ظریف (ابونصر) خادم دودمان امام عسگری علیه السّلام [10] ب. ابوسعید غانم خادم دیگر امام عسگری علیه السّلام نقل کرده است که امام زمان علیه السّلام در گهواره بود که به محضرش شرف یاب شدم . . . به من فرمود: (انا خاتم الاوصیاء و بی یدفع الله عن اهلی و شیعتی).[11] ج. (و روی محمد بن یعقوب رفعه عن نسیم الخادم و خادم ابی محمد علیه السّلام . . .) وارد شدم به حضور امام زمان علیه السّلام بعد از اینکه ده شب از ولادتش می‌گذشت، در این حال عطسه نمودم به من فرمود: (یرحمک الله. . . ). فقال (الا ابشرک فی العطاس، هو امان من الموت ثلاتة ایام).[12] 2. گروه دوم که از دیدار امام در حیات پدرش مسرور شده‌اند از نواب حضرتش بودند، عثمان بن سعید عمروی چنانکه قبلاً نیز گفته شد. 3. گروه سوم از زیارت کنندگان حضرت در عهد امام عسگری علیه السّلام اصحاب خاص و شیعیان نامدار حضرت بوده‌اند که به برخی از آنها اشاره کردیم و بسیاری از بزرگان شیعه از جمله علمای شهر قم و شیعیان خاص امام عسگری علیه السّلام به زیارت حضرت صاحب الزمان علیه السّلام در زمان حیات پدرشان رسیده‌اند. برای آگاهی بیشتر در این مورد مطالعه (کتاب سیمای آفتاب) توصیه می‌شود. -------------------------------------------------------------------------------- [1] . محمد بن محمد، شیخ المفید، الارشاد ج 2،چاپ اول، قم، آل البیت،1413 ص 339. [2] . همان، ص 336. [3] . همان، ص 339. [4] . شیخ الطائفه طوسی، کتاب الغیبة، طهران (انتشارات نینوی الحدیثه، بی‌تا) ص 74 و شیخ مفید (پیشین) ص 336 علت مخفی بودن ولادت را توضیح داده است. [5] . شیخ طوسی (غیبت)، (انتشارات نینوی)، ص 14 و 148؛ بحارالانوار مجلسی، چاپ دارالکتب، ج 51، ص 22. [6] . محمد بن علی (شیخ صدوق) کمال الدین ج 2، چاپ سوّم، قم، جامعة مدرسین، 1416، ق، ص 435. [7] . محمد بن علی (صدوق) کمال الدین ج 2، چاپ سوم ، (قم جامعه مدرسین 1416 ه.ق ص 435. [8] . همان، ص 437. [9] . محمد بن محمد (شیخ مفید) الارشاد ج 2- چاپ اول (قم،آل البیت)، 1413، ص 351، و کمال الدین (پیشین) ص 424. [10] . بحار الانوار (پیشین) ج ص 22 و ارشاد مفید (مفید پیشین)ج 2، ص 354، و غیبة شیخ طوسی (پیشین)ص 148. [11] . غیبت شیخ طوسی (پیشین) ص 148 و منتخب الاثر، آیت الله صافی، چاپ هفتم، مکتبة الداوری، قم، ص 360. [12] . همان، (غیبت شیخ طوسی)، ص 139.
در مدّت زمان زندگی امام زمان (عج) با امام عسگری علیه السّلام چه کسانی او را دیده‌اند؟ پرسش : در مدّت زمان زندگی امام زمان (عج) با امام عسگری علیه السّلام چه کسانی او را دیده‌اند؟ پاسخ : جواب اجمالی: امام زمان علیه السّلام را در حیات پدر بزرگوارش سه گروه از معاصرینش دیده‌اند: 1. اهل بیتش مانند عمّه‌اش حکیمه خاتون (عمّة امام عسگری علیه السّلام ) و خادمان حضرت عسگری مانند ابو نصر ظریف؛ 2. گروه دوم از نواب اربعه عمری که وکالت امام هادی علیه السّلام و امام عسگری علیه السّلام را داشت و بعد از آنها اوّلین نایب خاص امام زمان (عج) بود که حضرتش را در حیات پدرش زیارت کرد؛ 3. گروه سوّم شیعیان خاص و اصحاب بزرگوار امام عسگری علیه السّلام از این امر (ولادت امام مهدی (عج)) مطلع شده و به زیارتش مشرّف شدند از جمله آنها احمد ابن اسحاق قمی و بسیاری از شیعیان دیگر که به حضور حضرتش مشرّف شدند. جواب تفصیلی: سال ولادت امام زمان علیه السّلام بنا بر نقل اکثر مورّخین مُعتبر و و محدّثین شیعه و غیر شیعه نیمه شعبان سال 255 ه . ق. می‌باشد،[1] و سال شهادت امام حسن عسگری علیه السّلام سال 260 ه .ق. می‌باشد.[2] بنابر تصریح علمای بزرگ امامیّه مانند شیخ مفید، آن حضرت در سال شهادت پدر بزرگوارش پنج ساله بود: (وکان عمره عند وفاة ابیه خمس سنین اتاه الله تعالی فیها الحکمه کما اتاها یحی صبیاً و جعله اماماً فی حال الطفولیه . . .).[3] این قول مشهور و دقیق بین علمای شیعه و تمام شیعیان است، بنابراین امام دوازدهم علیه السّلام پنج سال در کنار پدر بزرگوارش و در سایة پدر مهربانش زندگی نموده است و این زندگی و حتی تولد حضرتش به نوعی در خفاء و پنهانی بوده است، علّت اختفاء مربوط به اوضاع سیاسی و اجتماعی معاصر امام عسگری علیه السّلام و حتی ائمة پیش از او بوده است به لحاظ امنیت جانی چنانکه ولادت برخی از انبیای الهی در خفا و استتار بوده است،[4] شرایط سیاسی حاکم بر عصر امام به علت تدابیر سخت نظامی خلفای عباسی که دشمن سرسخت ائمّه بوده‌اند اقتضاء می‌نمود، که شیعیان در تقیّة کامل و اختفاء فعّالیت‌های مذهبی خود را انجام دهند و ارتباط با ائمه برای شیعیان بسیار سخت انجام می‌گرفت، تنها وکلای شیعه در این دوره با زحمات عدیده امکان ارتباط با ائمه را داشتند، مخصوصاً دوره امام عسگری علیه السّلام سخت‌ترین دوران سیاسی و اجتماعی برای شیعه محسوب می‌شود. این امام عزیز اکثر دوران خویش را در پادگان‌های نظامی به سر برد و بخشی از عمر شریفش را نیز کاملاً تحت مراقبت وکنترل شدید نیروها و جاسوسان امنیتی خلفای جائر و ستم پیشه عباسی بوده است و وظیفة سنگین الهی، امامت را انجام می‌داد با توجّه به این اوضاع فشار و خفقان سیاسی است که امام زمان علیه السّلام در کودکی برای خیلی از مردم ناشناخته بود و فقط خصّصین از بزرگان شیعه و نزدیکان أئمه و صحابی بزرگ به زیارت حضرت توفیق یافته و او را دیده‌اند و تعداد این افراد به حدّی است که یقین آور است علاوه بر این که این رؤیت‌کنندگان خودشان از فقها و از اصحاب بزرگ و کاملاً مورد اطمینان و تأیید ائمه بوده‌اند که در یقین و اطمینان کامل به کلام آنها جای هیچ شبهه و شکی را باقی نمی‌گذارد. اسامی این افراد در کتابهای حدیثی و تاریخی علمای بزرگ شیعه و سنّی آمده است و بسیاری از این افراد خودشان به محضر امام زمان علیه السّلام در زمان امام حسن عسگری علیه السّلام رسیده‌اند با توجّه به اینکه در مدّت پنج سال امام عسگری علیه السّلام با خواص از شیعیان ارتباط مستمر داشت یا از طریق وکلای مخصوص در نواحی مختلف سرزمین اسلامی یا ارتباط مستقیم که در این فرصت‌ها امام سعی می‌نمود جانشین خود را به شیعیان معرفی کند و آنها را از تحیر و سر درگمی نجات دهد همان طوری که ائمه قبل از او علاوه بر تصریح پیامبر اکرم صلّی الله علیه بنام ائمه، شخصاً و عیناً او را به شیعیان معرفی می‌کرده‌اند تا هیچ کس به دروغ مدّعی مقام امامت نشود که منجر به انحراف شیعه از مسیر حق گردد لذا در سیره تمام ائمه ما می‌بینیم که آنها علاوه بر معرفی جانشین خود از آخرین امام معصوم نیز با القاب و اسم خاص آن حضرت به تصریح سخن گفته‌اند و او را به مردم با علائم مخصوص و منحصر به‌فرد معرفی نموده‌اند. با این اهتمام به مقام امامت، امام عسگری علیه السّلام هم خبر از ولادت و غیبتش داده و او را شخصاً از دوران نوزادی و تولّد او را با طرق مختلف از جمله فرستادن (عقیقه)،[5] به تمام شیعیان از ولادت آن حضرت خبر داده و او را به بزرگان شیعه نشان داده و در زمان خود شناسانده‌اند تا حجّت بر آنها تمام شده است. در این‌جا بترتیب از منابع معتبر و مختلف به تبیین برخی از افرادی که به حضور حضرت صاحب الامر (عج) در زمان پدر بزرگوارش مشرّف شده‌اند می‌پردازیم: 1. محمد بن عثمان العمری همراه چهل نفر از شیعیان آن حضرت را در کودکی دیده‌اند که امام عسگری علیه السّلام به آنها فرموده است (هذا امامکم من بعدی و خلیفة علیکم اطیعوه).[6] 2. کلخی به نقل از ابو هارون که از شیعیان بوده است نقل می‌کند که صاحب الزمان علیه السّلام را دیدم صورتش مانند ماه شب چهاردهم نور می‌داد.[7] 3. یعقوب بن منقوش هم به نقل از شیخ صدوق (ره) در کمال الدین از جمله کسانی است که حضرت را دیده است.[8] شیخ صدوق از بزرگان شیعه است که کتابهای گرا‌ن‌سنگی را در علوم مختلف از خود برجای گذاشته است که دارای اعتبار ویژه‌ای در پیش فُقهای شیعه هستند از جمله کتابهای بسیار معتبر او کتاب (کمال الدین و اتمام النعمة) است که آن را درباره امام عصر علیه السّلام نگاشته و تفصیلاً مباحث مختلفی را حول محور مهدویت طرح نموده و تمام شبهات وارده بر این جریان را در آن جواب داده است که بسیار قابل توجّه و مناسب است لذا هیچ شبهه‌ای در کتاب و نویسندة آن وجود ندارد و از جهاتی، از جمله نزدیکی دوران حیاط صدوق به دوران غیبت صغری از نقاط قوت این کتاب است و ممتاز بودن و برخورداری نویسنده از فضائل نفسانی از موارد دیگر امتیازات این کتاب شریف است که قابل توجّه می‌باشد. در حقیقت این کتاب جواب شبهاتی است که درباره مسئلة مهدویت و وجود امام عصر (عج) در عصر صدوق بر شیعه وارد شده و صدوق (رض) قاطعانه به آنها پاسخ مستند و مستدل داده است از جمله کتابهای معتبر شیعه که به این مسئله (رویت امام در حیات پدرش) پرداخته، کتاب ارشاد شیخ مفید است (336-413)، به نقل از ارشاد محمد بن اسماعیل بن موسی بن جعفر علیه السّلام که از نوادگان امام هفتم بود در عراق امام زمان را در کودکی و در حیات پدرش دیده است، حمزة بن موسی بن جعفر به نقل از حکیمه خاتون عمة امام عسگری علیه السّلام که از جمله روایات بسیار معتبر است او را دیده در حیات پدرش دیده است، این روایت که حکیمه خاتون حضرت را دیده است در بسیاری از کتابهای مربوط به موضوع مهدویت کراراً آمده است که حتّی شب ولادت حضرت صاحب الزمان علیه السّلام آن بانوی مکرّم در خانة امام عسگری علیه السّلام حاضر بوده و افطار را در کنار برادرزاده‌اش بوده و شاهد ولایت آن حضرت بوده است،[9] و او را مکرراً دیده و چشمانش با دیدارش روشن گردیده است (رزقنا الله و ایاکم رؤیته) بنابر این اگر رویت کنندگان حضرت را در یک جمع بندی قرار دهیم می‌توانیم چنین نتیجه بگیریم که سه گروه حضرت را دیده‌اند : 1. اهل بیت آن حضرت: مانند حکمیه خاتون عمة امام عسگری علیه السّلام و خادمان خانة امام عسگری علیه السّلام در ردیف اولین کسانی بوده‌اند که امام را زیارت کرده‌اند الف. ظریف (ابونصر) خادم دودمان امام عسگری علیه السّلام [10] ب. ابوسعید غانم خادم دیگر امام عسگری علیه السّلام نقل کرده است که امام زمان علیه السّلام در گهواره بود که به محضرش شرف یاب شدم . . . به من فرمود: (انا خاتم الاوصیاء و بی یدفع الله عن اهلی و شیعتی).[11] ج. (و روی محمد بن یعقوب رفعه عن نسیم الخادم و خادم ابی محمد علیه السّلام . . .) وارد شدم به حضور امام زمان علیه السّلام بعد از اینکه ده شب از ولادتش می‌گذشت، در این حال عطسه نمودم به من فرمود: (یرحمک الله. . . ). فقال (الا ابشرک فی العطاس، هو امان من الموت ثلاتة ایام).[12] 2. گروه دوم که از دیدار امام در حیات پدرش مسرور شده‌اند از نواب حضرتش بودند، عثمان بن سعید عمروی چنانکه قبلاً نیز گفته شد. 3. گروه سوم از زیارت کنندگان حضرت در عهد امام عسگری علیه السّلام اصحاب خاص و شیعیان نامدار حضرت بوده‌اند که به برخی از آنها اشاره کردیم و بسیاری از بزرگان شیعه از جمله علمای شهر قم و شیعیان خاص امام عسگری علیه السّلام به زیارت حضرت صاحب الزمان علیه السّلام در زمان حیات پدرشان رسیده‌اند. برای آگاهی بیشتر در این مورد مطالعه (کتاب سیمای آفتاب) توصیه می‌شود. -------------------------------------------------------------------------------- [1] . محمد بن محمد، شیخ المفید، الارشاد ج 2،چاپ اول، قم، آل البیت،1413 ص 339. [2] . همان، ص 336. [3] . همان، ص 339. [4] . شیخ الطائفه طوسی، کتاب الغیبة، طهران (انتشارات نینوی الحدیثه، بی‌تا) ص 74 و شیخ مفید (پیشین) ص 336 علت مخفی بودن ولادت را توضیح داده است. [5] . شیخ طوسی (غیبت)، (انتشارات نینوی)، ص 14 و 148؛ بحارالانوار مجلسی، چاپ دارالکتب، ج 51، ص 22. [6] . محمد بن علی (شیخ صدوق) کمال الدین ج 2، چاپ سوّم، قم، جامعة مدرسین، 1416، ق، ص 435. [7] . محمد بن علی (صدوق) کمال الدین ج 2، چاپ سوم ، (قم جامعه مدرسین 1416 ه.ق ص 435. [8] . همان، ص 437. [9] . محمد بن محمد (شیخ مفید) الارشاد ج 2- چاپ اول (قم،آل البیت)، 1413، ص 351، و کمال الدین (پیشین) ص 424. [10] . بحار الانوار (پیشین) ج ص 22 و ارشاد مفید (مفید پیشین)ج 2، ص 354، و غیبة شیخ طوسی (پیشین)ص 148. [11] . غیبت شیخ طوسی (پیشین) ص 148 و منتخب الاثر، آیت الله صافی، چاپ هفتم، مکتبة الداوری، قم، ص 360. [12] . همان، (غیبت شیخ طوسی)، ص 139.
پاسخ:
در مدّت زمان زندگی امام زمان (عج) با امام عسگری علیه السّلام چه کسانی او را دیده‌اند؟
پرسش :
در مدّت زمان زندگی امام زمان (عج) با امام عسگری علیه السّلام چه کسانی او را دیده‌اند؟
پاسخ :
جواب اجمالی:
امام زمان علیه السّلام را در حیات پدر بزرگوارش سه گروه از معاصرینش دیده‌اند: 1. اهل بیتش مانند عمّه‌اش حکیمه خاتون (عمّة امام عسگری علیه السّلام ) و خادمان حضرت عسگری مانند ابو نصر ظریف؛ 2. گروه دوم از نواب اربعه عمری که وکالت امام هادی علیه السّلام و امام عسگری علیه السّلام را داشت و بعد از آنها اوّلین نایب خاص امام زمان (عج) بود که حضرتش را در حیات پدرش زیارت کرد؛ 3. گروه سوّم شیعیان خاص و اصحاب بزرگوار امام عسگری علیه السّلام از این امر (ولادت امام مهدی (عج)) مطلع شده و به زیارتش مشرّف شدند از جمله آنها احمد ابن اسحاق قمی و بسیاری از شیعیان دیگر که به حضور حضرتش مشرّف شدند.
جواب تفصیلی:
سال ولادت امام زمان علیه السّلام بنا بر نقل اکثر مورّخین مُعتبر و و محدّثین شیعه و غیر شیعه نیمه شعبان سال 255 ه . ق. می‌باشد،[1] و سال شهادت امام حسن عسگری علیه السّلام سال 260 ه .ق. می‌باشد.[2] بنابر تصریح علمای بزرگ امامیّه مانند شیخ مفید، آن حضرت در سال شهادت پدر بزرگوارش پنج ساله بود: (وکان عمره عند وفاة ابیه خمس سنین اتاه الله تعالی فیها الحکمه کما اتاها یحی صبیاً و جعله اماماً فی حال الطفولیه . . .).[3] این قول مشهور و دقیق بین علمای شیعه و تمام شیعیان است، بنابراین امام دوازدهم علیه السّلام پنج سال در کنار پدر بزرگوارش و در سایة پدر مهربانش زندگی نموده است و این زندگی و حتی تولد حضرتش به نوعی در خفاء و پنهانی بوده است، علّت اختفاء مربوط به اوضاع سیاسی و اجتماعی معاصر امام عسگری علیه السّلام و حتی ائمة پیش از او بوده است به لحاظ امنیت جانی چنانکه ولادت برخی از انبیای الهی در خفا و استتار بوده است،[4] شرایط سیاسی حاکم بر عصر امام به علت تدابیر سخت نظامی خلفای عباسی که دشمن سرسخت ائمّه بوده‌اند اقتضاء می‌نمود، که شیعیان در تقیّة کامل و اختفاء فعّالیت‌های مذهبی خود را انجام دهند و ارتباط با ائمه برای شیعیان بسیار سخت انجام می‌گرفت، تنها وکلای شیعه در این دوره با زحمات عدیده امکان ارتباط با ائمه را داشتند، مخصوصاً دوره امام عسگری علیه السّلام سخت‌ترین دوران سیاسی و اجتماعی برای شیعه محسوب می‌شود. این امام عزیز اکثر دوران خویش را در پادگان‌های نظامی به سر برد و بخشی از عمر شریفش را نیز کاملاً تحت مراقبت وکنترل شدید نیروها و جاسوسان امنیتی خلفای جائر و ستم پیشه عباسی بوده است و وظیفة سنگین الهی، امامت را انجام می‌داد با توجّه به این اوضاع فشار و خفقان سیاسی است که امام زمان علیه السّلام در کودکی برای خیلی از مردم ناشناخته بود و فقط خصّصین از بزرگان شیعه و نزدیکان أئمه و صحابی بزرگ به زیارت حضرت توفیق یافته و او را دیده‌اند و تعداد این افراد به حدّی است که یقین آور است علاوه بر این که این رؤیت‌کنندگان خودشان از فقها و از اصحاب بزرگ و کاملاً مورد اطمینان و تأیید ائمه بوده‌اند که در یقین و اطمینان کامل به کلام آنها جای هیچ شبهه و شکی را باقی نمی‌گذارد. اسامی این افراد در کتابهای حدیثی و تاریخی علمای بزرگ شیعه و سنّی آمده است و بسیاری از این افراد خودشان به محضر امام زمان علیه السّلام در زمان امام حسن عسگری علیه السّلام رسیده‌اند با توجّه به اینکه در مدّت پنج سال امام عسگری علیه السّلام با خواص از شیعیان ارتباط مستمر داشت یا از طریق وکلای مخصوص در نواحی مختلف سرزمین اسلامی یا ارتباط مستقیم که در این فرصت‌ها امام سعی می‌نمود جانشین خود را به شیعیان معرفی کند و آنها را از تحیر و سر درگمی نجات دهد همان طوری که ائمه قبل از او علاوه بر تصریح پیامبر اکرم صلّی الله علیه بنام ائمه، شخصاً و عیناً او را به شیعیان معرفی می‌کرده‌اند تا هیچ کس به دروغ مدّعی مقام امامت نشود که منجر به انحراف شیعه از مسیر حق گردد لذا در سیره تمام ائمه ما می‌بینیم که آنها علاوه بر معرفی جانشین خود از آخرین امام معصوم نیز با القاب و اسم خاص آن حضرت به تصریح سخن گفته‌اند و او را به مردم با علائم مخصوص و منحصر به‌فرد معرفی نموده‌اند.
با این اهتمام به مقام امامت، امام عسگری علیه السّلام هم خبر از ولادت و غیبتش داده و او را شخصاً از دوران نوزادی و تولّد او را با طرق مختلف از جمله فرستادن (عقیقه)،[5] به تمام شیعیان از ولادت آن حضرت خبر داده و او را به بزرگان شیعه نشان داده و در زمان خود شناسانده‌اند تا حجّت بر آنها تمام شده است. در این‌جا بترتیب از منابع معتبر و مختلف به تبیین برخی از افرادی که به حضور حضرت صاحب الامر (عج) در زمان پدر بزرگوارش مشرّف شده‌اند می‌پردازیم:
1. محمد بن عثمان العمری همراه چهل نفر از شیعیان آن حضرت را در کودکی دیده‌اند که امام عسگری علیه السّلام به آنها فرموده است (هذا امامکم من بعدی و خلیفة علیکم اطیعوه).[6]
2. کلخی به نقل از ابو هارون که از شیعیان بوده است نقل می‌کند که صاحب الزمان علیه السّلام را دیدم صورتش مانند ماه شب چهاردهم نور می‌داد.[7]
3. یعقوب بن منقوش هم به نقل از شیخ صدوق (ره) در کمال الدین از جمله کسانی است که حضرت را دیده است.[8] شیخ صدوق از بزرگان شیعه است که کتابهای گرا‌ن‌سنگی را در علوم مختلف از خود برجای گذاشته است که دارای اعتبار ویژه‌ای در پیش فُقهای شیعه هستند از جمله کتابهای بسیار معتبر او کتاب (کمال الدین و اتمام النعمة) است که آن را درباره امام عصر علیه السّلام نگاشته و تفصیلاً مباحث مختلفی را حول محور مهدویت طرح نموده و تمام شبهات وارده بر این جریان را در آن جواب داده است که بسیار قابل توجّه و مناسب است لذا هیچ شبهه‌ای در کتاب و نویسندة آن وجود ندارد و از جهاتی، از جمله نزدیکی دوران حیاط صدوق به دوران غیبت صغری از نقاط قوت این کتاب است و ممتاز بودن و برخورداری نویسنده از فضائل نفسانی از موارد دیگر امتیازات این کتاب شریف است که قابل توجّه می‌باشد. در حقیقت این کتاب جواب شبهاتی است که درباره مسئلة مهدویت و وجود امام عصر (عج) در عصر صدوق بر شیعه وارد شده و صدوق (رض) قاطعانه به آنها پاسخ مستند و مستدل داده است از جمله کتابهای معتبر شیعه که به این مسئله (رویت امام در حیات پدرش) پرداخته، کتاب ارشاد شیخ مفید است (336-413)، به نقل از ارشاد محمد بن اسماعیل بن موسی بن جعفر علیه السّلام که از نوادگان امام هفتم بود در عراق امام زمان را در کودکی و در حیات پدرش دیده است، حمزة بن موسی بن جعفر به نقل از حکیمه خاتون عمة امام عسگری علیه السّلام که از جمله روایات بسیار معتبر است او را دیده در حیات پدرش دیده است، این روایت که حکیمه خاتون حضرت را دیده است در بسیاری از کتابهای مربوط به موضوع مهدویت کراراً آمده است که حتّی شب ولادت حضرت صاحب الزمان علیه السّلام آن بانوی مکرّم در خانة امام عسگری علیه السّلام حاضر بوده و افطار را در کنار برادرزاده‌اش بوده و شاهد ولایت آن حضرت بوده است،[9] و او را مکرراً دیده و چشمانش با دیدارش روشن گردیده است (رزقنا الله و ایاکم رؤیته) بنابر این اگر رویت کنندگان حضرت را در یک جمع بندی قرار دهیم می‌توانیم چنین نتیجه بگیریم که سه گروه حضرت را دیده‌اند :
1. اهل بیت آن حضرت: مانند حکمیه خاتون عمة امام عسگری علیه السّلام و خادمان خانة امام عسگری علیه السّلام در ردیف اولین کسانی بوده‌اند که امام را زیارت کرده‌اند الف. ظریف (ابونصر) خادم دودمان امام عسگری علیه السّلام [10] ب. ابوسعید غانم خادم دیگر امام عسگری علیه السّلام نقل کرده است که امام زمان علیه السّلام در گهواره بود که به محضرش شرف یاب شدم . . . به من فرمود: (انا خاتم الاوصیاء و بی یدفع الله عن اهلی و شیعتی).[11]
ج. (و روی محمد بن یعقوب رفعه عن نسیم الخادم و خادم ابی محمد علیه السّلام . . .) وارد شدم به حضور امام زمان علیه السّلام بعد از اینکه ده شب از ولادتش می‌گذشت، در این حال عطسه نمودم به من فرمود: (یرحمک الله. . . ). فقال (الا ابشرک فی العطاس، هو امان من الموت ثلاتة ایام).[12]
2. گروه دوم که از دیدار امام در حیات پدرش مسرور شده‌اند از نواب حضرتش بودند، عثمان بن سعید عمروی چنانکه قبلاً نیز گفته شد.
3. گروه سوم از زیارت کنندگان حضرت در عهد امام عسگری علیه السّلام اصحاب خاص و شیعیان نامدار حضرت بوده‌اند که به برخی از آنها اشاره کردیم و بسیاری از بزرگان شیعه از جمله علمای شهر قم و شیعیان خاص امام عسگری علیه السّلام به زیارت حضرت صاحب الزمان علیه السّلام در زمان حیات پدرشان رسیده‌اند.
برای آگاهی بیشتر در این مورد مطالعه (کتاب سیمای آفتاب) توصیه می‌شود.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . محمد بن محمد، شیخ المفید، الارشاد ج 2،چاپ اول، قم، آل البیت،1413 ص 339.
[2] . همان، ص 336.
[3] . همان، ص 339.
[4] . شیخ الطائفه طوسی، کتاب الغیبة، طهران (انتشارات نینوی الحدیثه، بی‌تا) ص 74 و شیخ مفید (پیشین) ص 336 علت مخفی بودن ولادت را توضیح داده است.
[5] . شیخ طوسی (غیبت)، (انتشارات نینوی)، ص 14 و 148؛ بحارالانوار مجلسی، چاپ دارالکتب، ج 51، ص 22.
[6] . محمد بن علی (شیخ صدوق) کمال الدین ج 2، چاپ سوّم، قم، جامعة مدرسین، 1416، ق، ص 435.
[7] . محمد بن علی (صدوق) کمال الدین ج 2، چاپ سوم ، (قم جامعه مدرسین 1416 ه.ق ص 435.
[8] . همان، ص 437.
[9] . محمد بن محمد (شیخ مفید) الارشاد ج 2- چاپ اول (قم،آل البیت)، 1413، ص 351، و کمال الدین (پیشین) ص 424.
[10] . بحار الانوار (پیشین) ج ص 22 و ارشاد مفید (مفید پیشین)ج 2، ص 354، و غیبة شیخ طوسی (پیشین)ص 148.
[11] . غیبت شیخ طوسی (پیشین) ص 148 و منتخب الاثر، آیت الله صافی، چاپ هفتم، مکتبة الداوری، قم، ص 360.
[12] . همان، (غیبت شیخ طوسی)، ص 139.
- [سایر] در مدّت زمان زندگی امام زمان (عج) با امام عسگری علیه السّلام چه کسانی او را دیده‌اند؟
- [سایر] چرا عدهی افرادی که امام زمان (عج) را دیده‌اند، خیلی کم است؟
- [سایر] طبق توقیع شریف امام مهدی(عج) میفرماید: (هر کس بگوید که مرا دیده است، دروغ گفته است)، در حالی که در طرف دیگر می‌بینیم بسیاری از شخصیتهای بزرگ معتقدند امام زمان(عج) را دیده‌اند؟ این تناقض را چگونه توجیه میکنید؟
- [سایر] طبق توقیع شریف امام مهدی(عج) میفرماید: (هر کس بگوید که مرا دیده است، دروغ گفته است)، در حالی که در طرف دیگر می‌بینیم بسیاری از شخصیتهای بزرگ معتقدند امام زمان(عج) را دیده‌اند؟ این تناقض را چگونه توجیه میکنید؟
- [سایر] آیا نص متواتر بر امامت امام زمان (عج) از امام عسکری (ع) رسیده است؟
- [سایر] چرا امام زمان (عج) در عصر غیبت پنهان زندگی میکنند؟
- [سایر] آیا امام زمان (عج) در جزیره خضراء زندگی می کند؟
- [سایر] مکان زندگی امام زمان(عج) کجاست؟
- [سایر] آیا یاران خاص امام زمان (عج) با هم زندگی میکنند؟
- [سایر] آیا یاران حضرت مهدی (عج) مخفیانه زندگی میکنند؟
- [آیت الله نوری همدانی] در زمان غیبت ولّی عَصْر ( عج ) که نماز جمعه واجب تَعْیینی نیست ، خرید و فروش و سایر معاملات ، پس از اذان جمعه حرام نیست .
- [آیت الله نوری همدانی] در زمان غیبت ولیّ عصر (عج ) نماز جمعه واجب تَخییری است ( یعنی مُکَلَّفْ می تواند روز جمعه بجای نماز ظهر نماز جمعه بخواند ) ولی جمعه اَفْضَلْ است وظهر اَحْوَط واحتیاط بیشتر در آن است که هر دو را بجا آورند .
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . مسلمانان باید در مورد اشخاص مجهول که ملبس به لباس علما و طلاب هستند تحقیق نمایند اگر به مقامی دیگر غیر از مقام علما و مجتهدین که نواب حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه می باشند ارتباط داشته باشند از آنها کناره گرفته و از ضلالت و اضلال آن ها بپرهیزند.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] در زمان غیبت ولی عصر (عج) نماز جمعه واجب تخییری است (یعنی مکلّف می تواند روز جمعه به جای نماز ظهر نماز جمعه بخواند) ولی جمعه افضل است و ظهر احوط و احتیاط بیشتر در آن است که هردو را بجا آورد.
- [آیت الله جوادی آملی] .دریافت کننده خمس، امام ( ع)و در غیبت آن , فقیه جامع الشرایط و حاکم شرع است و مکلف , بدون اجازه از آنان نمی تواند آن را به موارد مصرف برساند . به تعبیر دیگر , همه خمس , اعم از سهم امام ( ع) و سهم سادات, در اختیار منصب امامت (شخصیت حقوقی) است. در زمان غیبت حضرت ولیّ عصر (عج) ،فقیه جامع الشرایط, جانشین شخصیت حقوقیِ امامت است، بنابراین در زمان غیبت باید تمام خمس را به فقیه جامع الشرای ط تحویل داد و هرگونه دخل و ت صرف در خمس (سهم امام( ع) و سهم سادات) باید با اجازه او باشد.
- [آیت الله مظاهری] مکروه است که در گریه بر میّت صدا را خیلی بلند کنند. ______ 1) آیا تو بر پیمانی - که با آن ما را ترک کردی - وفاداری؟ پیمان بر شهادت به اینکه نیست خدایی غیر از خداوند متعال، او که یکتاست و شریکی برای او نیست و به اینکه محمد صلی الله علیه وآله وسلم بنده و رسول اوست و سید پیامبران و خاتم آنان است و به اینکه علی علیه السلام امیر مومنان و سید امامان و امامی است که خداوند متعال، فرمانبرداری از او را بر همه عالمیان واجب فرموده است و به اینکه حسن و حسین و علی بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و قائم آل محمد - که درودهای خداوند بر آنان باد - امامان مومنان و حجّتهای خداوند بر همه خلائق و امامان تو هستند، که پیشروان هدایت و نیکوکاری هستند. 2) هنگامی که دو فرشته نزدیک به خداوند (نکیر و منکر) که فرستادگان از جانب خدای متعالند، به سوی تو آمدند و از تو در مورد خدایت و پیامبرت و دینت و کتابت و قبلهات و امامانت سوال کردند،پس نترس و اندوهگین نشو و در جواب آنان بگو: خداوند، پروردگار من و محمد صلی الله علیه وآله وسلم، پیامبر من و اسلام، دین من و قرآن، کتاب من و کعبه، قبله من و امیر مومنان علی بن ابی طالب، امام من و حسن بن علی، امام من و حسین بن علی، امام من و زین العابدین، امام من و محمد باقر، امام من و جعفر صادق، امام من، و موسی کاظم، امام من و علی رضا، امام من و محمد جواد امام من و علی هادی، امام من و حسن عسکری، امام من و حجّت منتظَر، امام من می‌باشند، اینان - که درودهای خداوند بر آنان باد - امامان و سروران و رهبران و شفیعان من می‌باشند، در دنیا و آخرت به آنان دوستی میورزم و از دشمنان آنان دوری میجویم، سپس بدان ای فلان فرزند فلان. 3) بدرستی که خداوند متعال، بهترین پروردگار و محمد صلی الله علیه وآله وسلم، بهترین پیامبر و امیر مومنان علی بن ابی طالب و فرزندان معصوم او یعنی دوازده امام، بهترین امامان هستند و آنچه را محمد صلی الله علیه وآله وسلم آورده است حقّ است و مرگ حقّ است و سوال منکر و نکیر در قبر حقّ است و برانگیخته شدن (برای روز قیامت)، حقّ است و رستاخیز، حقّ است و صراط، حقّ است و میزان (اعمال)، حقّ است و تطایر کتب، حقّ است و بهشت، حقّ است و جهنم، حقّ است و آن ساعت معهود (روز قیامت)، خواهد آمد و هیچ تردیدی در آن نیست و به تحقیق خداوند متعال کسانی را، که در قبرها هستند، بر خواهد انگیخت. 4) خداوند تو را بر قول ثابت، پایدار فرماید و به راه مستقیم هدایت فرماید و بین تو و امامان تو در جایگاهی از رحمتش، شناخت ایجاد فرماید. 5) خداوندا زمین را از دو پهلوی او گشاده گردان و روح او را بسوی خودت بالا بر و او را با برهانی از خودت روبرو گردان، خداوندا (درخواست میکنیم)عفو تو را، عفو تو را. 6) خداوندا زمین را از دو پهلوی او گشاده گردان و روح او را بسوی خودت بالا بر و او را از جانب خودت با رضوان روبرو کن و قبر او را از بخشایش خودت آرام فرما، رحمتی که بوسیله آن از مهربانی هر کس دیگری بی نیاز گردد.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . "أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً وَلِیُّ الله"جزو اذان و اقامه نیست، ولی خوب است بعد از "أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسوُلُ الله"، به قصد قربت گفته شود. اللهُ أکْبَرُ خدای تعالی بزرگتر از آن است که او را وصف کنند. أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلاَّ الله شهادت می دهم که نیست خدایی جز خدای یکتا و بی همتا. أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسوُلُ الله شهادت می دهم که حضرت محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله پیغمبر و فرستاده خداست. أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیّاً أمِیرَ المُؤمِنینَ وَلِیُّ الله شهادت می دهم که حضرت علی علیه السلام أمیرالمؤمنین و ولی خدا بر همه خلق است. حَیَّ عَلَی الصَّلاَة بشتاب برای نماز. حَیَّ عَلَی الْفَلاَح بشتاب برای رستگاری. حَیَّ عَلی خَیْرِ الْعَمَل بشتاب برای بهترین کارها که نماز است. قَد قامَتِ الصَّلاَة به تحقیق نماز برپا شد. لا إلَهَ إِلاَّ الله نیست خدایی مگر خدای یکتا و بی همتا.
- [آیت الله بروجردی] (اَشْهَدُ اَنَّ عَلِیاً وَلِی اللهِ) جزء اذان و اقامه نیست، ولی خوب است بعد از (اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رسُولُ اللهِ) به قصد قربت گفته شود.ترجمهی اذان و اقامه(اللهُ اکبر): یعنی خدای تعالی بزرگتر از آن است که او را وصف کنند.(اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ الا اللهُ): یعنی شهادت میدهم که غیر خدایی که یکتا و بیهمتاست خدای دیگری سزاوار پرستش نیست.(اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رسُولُ اللهِ): یعنی شهادت میدهم که حضرت محمّد بن عبدالله) ص) پیغمبر و فرستادة خدا است.(اَشْهَدُ اَنَّ عَلیا اَمیرَالمؤمنینَ وَلِی اللهِ): یعنی شهادت میدهم که حضرت علی (علیه الصلوة و السلام)، امیرالمؤمنین و ولی خدا بر همهی خلق است.(حَی عَلَی الصَّلوة): یعنی بشتاب برای نماز.(حَی عَلَی الفَلاحِ): یعنی بشتاب برای رستگاری.(حَی عَلَی خَیرِ العَمَلِ): یعنی بشتاب برای بهترین کارها که نماز است.(قَد قامَتِ الصَّلوة): یعنی به تحقیق نماز بر پا شد.(لا اِلهَ اِلاَّ الله): یعنی خدایی سزاوار پرستش نیست مگر خدایی که یکتا و بیهمتا است.
- [آیت الله نوری همدانی] اذان هیجده جمله است : اللهً اکبرُ چهار مرتبه اشهدً ان لا الهَ الا اللهً ، اشهدً انّ محّمداً رسولً اللهِ ، حیّ علی الصلاهِ، حیَّ علی الفلاحِ ، حیّ علی خیرِ العملِ ، الله اکبرُ ، لا الهَ الا اللهً هر یک دو مرتبه ، و اقامه هفده جمله است یعنی دو مرتبه الله اکبرُ از اول اذان و یک مرتبه لا اِلَه الّا اللهً از آخر آن کم می شود و بعد از گفتن حیّ علی خیرِ العملِ باید دو مرتبه قد قامتِ الصلاهً اضافه نمود .
- [آیت الله سبحانی] اذان هیجده جمله است: اللّهُ أَکْبَر چهار مرتبه. أَشْهَدُ أَنْ لا اِلَهَ اِلاَّ اللّهُ، أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ، حَیَّ عَلَی الصَّلاَةِ، حَیَّ عَلَی الفَلاَح، حَیَّ عَلَی خَیْرِ العَمَلِ، اللّهُ أَکْبَر، لاَ اِلهَ اِلاَّ اللّهُ هر یک دو مرتبه. و اقامه هفده جمله است یعنی دو مرتبه اللّهُ أَکْبَر از اول اذان و یک مرتبه لاَ اِلهَ اِلاَّ اللّهُ از آخر آن کم می شود و بعد از گفتن حَیَّ عَلَی خَیْرِ العَمَلِ باید دو مرتبه قَدْ قامَتِ الصَّلاةُ اضافه نمود.