چه معیارها و ویژگیهایی در روایات اسلامی برای کارگزاران و مسئولین جامعه اسلامی در نظر گرفته شده و قانون اساسی و حضرت امام (ره) برآنها تاکید داشتند؟

چه معیارها و ویژگیهایی در روایات اسلامی برای کارگزاران و مسئولین جامعه اسلامی در نظر گرفته شده و قانون اساسی و حضرت امام (ره) برآنها تاکید داشتند؟

1. وفاداری به اسلام و جمهوری اسلامی
در نظام اسلامی ایران که برپایه توحید و ایمان به خدای تعالی‌استوار گشته است، اعتقاد به اسلام و شناخت آن به عنوان مکتبی‌که در تمام شئون زندگی انسانها دارای برنامه و هدف است، وهمچنین وفاداری به احکام آن، از شرایط بدیهی و اولیه یک مسئول‌است. امام(ره) بدین نکته چنین اشاره می فرماید:
انتخاب اصلح برای مسلمین، یعنی انتخاب فردی که تعهد به اسلام وحیثیت آن داشته باشد. (6)
ملت مبارز متعهد، با مطالعه دقیق در سوابق اشخاص و گروهها،آرای خود را به اشخاصی دهند که به اسلام عزیز و قانون اساسی،وفادار باشند... انحراف از این امر مهم اسلامی، خیانت‌به اسلام‌و کشور است و موجب مسئولیت عظیم است. (7)
چرا که اساسا کسی که اعتقاد به اسلام ندارد و تعهدی نسبت‌به‌احکام آن نشان نمی دهد، نمی تواند مجری قوانین اسلام و احکام‌آن در جامعه دینی باشد; همان گونه که امام علی(ع)، چنین شرطی‌را در مورد رهبر مسلمانان بیان می فرماید:
علی الامام ان یعلم اهل ولایته حدود الاسلام والایمان. (8)
بر رهبر و امام است که مردمش را با قوانین اسلام و ایمان به‌خدای تعالی آشنا سازد.
در دیدگاه دینی سیاسی امام راحل(ره)، فاصله ای میان اسلام وجمهوری اسلامی وجود ندارد; بلکه جمهوری اسلامی، نظام کاربردی‌قوانین اسلام و قرآن است که با رای قاطع مردم مسلمان، سامان‌یافته و از آن روی که استوانه های این نظام اسلام، برپایه های‌حقوقی قانون اساسی استوار است، امام(ره) در عین اعتقاد به‌اسلام، اعتقاد به جمهوری اسلامی و قانون اساسی را نیز شرط یک‌کارگزار صالح در نظام اسلامی می داند. (9)
2. التزام و اعتقاد به ولایت فقیه
بر کسی پوشیده نیست که امروزه، نبود رهبری واحد در جهان اسلام،از اسباب و علل ضعف و رکود مسلمانان است و در مقابل، وجودرهبری جامع الشرایط و فقیهی آشنا به احکام الهی، از مهمترین‌عوامل به ثمر رسیدن حکومت دینی در کشور اسلامی ما بوده است.
ولایت فقیه جامع الشرایط، ضامنی است مطمئن بر اجرای احکام اسلام‌ناب محمدی در زمان غیبت امام معصوم(ع). از این روی، اعتقاد به‌مسئله رهبری و ولایت فقیه در امر حکومت و نظارت بر آن، ازاساسی ترین شرایط یک کارگزار در حکومت دینی است; چرا که اساساحکومتی که براساس تایید و تنفیذ ولی امر برپا نشده باشد ومجریان آن از چنین رابطه ای با ولی برخوردار نباشند، نمی‌تواند یک حکومت دینی باشد.
بدین جهت، امام خمینی(ره) در سفارش به مردم، وجود چنین شرطی رادر یک کارگزار نظام اسلامی، لازم و ضروری دانسته، می فرماید:
ما اوصاف رئیس جمهور و اوصاف وکلایی[را] که بعد می خواهید ان‌شاء الله تعیین کنید، باید بگوییم و شما خودتان انتخاب کنید واز تفرقه و تفرق پرهیز کنید... [اصلح] شخصی است که تعهد به‌اسلام دارد; اعتقاد به قوانین اسلامی دارد و در مقابل قانون‌اساسی، خاضع است و اصل صدودهم [آن را که] ظاهرا راجع به ولایت‌فقیه است، معتقد است و وفادار است نسبت‌به او. یک همچو شخصی راشماها خودتان انتخاب کنید و گروههای مردم را هم وادار کنید که‌یک همچو شخصی را انتخاب کنند و از تفرقه بپرهیزید. (10)
از دیدگاه امام خمینی(ره)، چنانچه امور دولت اسلامی و کارگزاران‌آن با نظارت ولی فقیه که جانشین امام معصوم است انجام‌شود، حکومت دینی از آسیب و خطر در امان خواهد ماند; چرا که‌ولی فقیه براساس گزینه ها و شرایطی ولایت می یابد که تا آن‌شرایط وجود دارد، خطرها و اشتباهات به حداقل می رسد:
امر دولت اسلامی، اگر با نظارت فقیه و ولایت فقیه باشد، آسیبی به‌این مملکت وارد نخواهد شد. (11)
این تاکیدات، علاوه بر آنکه با استدلالات کلامی حجیت ولایت فقیه‌سازگار است، نشئت‌یافته از احادیث‌خجسته امامان معصوم(ع) دراطاعت از ولی فقیه است. (12)
امام صادق(ع) در جواب عمر بن حنظله که از ایشان در مورد مراجعه‌به سلاطین یا قضات جور پرسید، شدیدا چنین کاری را منع نمود ودستور مراجعه به ولی فقیه جامع الشرایط را صادر نمود:
انظروا الی من کان منکم قد روی حدیثنا و نظر فی حلالناوحرامنا وعرف احکامنا، فارضوا به حکما، فانی قد جعلته‌علیکم حاکما، فاذا حکم بحکمنا فلم یقبل منه، فانمابحکم الله قد استخف و علینا رد و الراد علینا الراد علی‌الله وهو علی حد الشرک بالله. (13)
[در مواقع سردرگمی] به راویان حدیث ما و آنان که در حلال و حرام‌احکام ما نظر می کنند و احکام ما را می شناسند، مراجعه کنید وبه حکم آنان، راضی باشید. من آنان را بر شما حاکم و ولی قراردادم، پس اگر چنین ولی امری حکمی داد و از او قبول نشد، حکم‌خدا سبک شمرده شده و ما را رد کرده اید، و کسی که با مامخالفت کند، با خدا مخالفت نموده و در مرز شرک به خدا قرارگرفته است.
بنابراین، اعتقاد و وفاداری به ولی امر، یکی از شرایطزمامداران از دیدگاه امام(ره) است.
3. برخورداری از شعور سیاسی
در روایات ائمه اطهار(ع)، برخورداری زمامداران از شعور و آگاهی‌سیاسی، به عنوان یکی از شرایط مهم و نگهدارنده عمود حکومت‌یادشده است و علی(ع)، آن را باعث استواری جامعه و استمرار حکومت‌دانسته است:
حسن السیاسه قوام الرعیه. (14)
سیاست نیکو، استواری جامعه است.
من حسنت‌سیاسته دامت رئاسته. (15)
آنکه سیاستش نیکو باشد، ریاستش طولانی شود.
زمامداری که قدرت تشخیص خیر و صلاح مسلمانان را ندارد و ازاستقلال لازم برای حفظ عزت مسلمانان برخوردار نیست، نمی تواندبه درستی ریاست نماید و حتی موجب ضررهای جبران ناپذیر خواهدبود; چنانکه امام علی(ع) می فرماید:
سوء التدبیر، سبب التدمیر. (16)
سیاست نادرست، موجب نابودی [جامعه] است.
آفه الزعماء، ضعف السیاسه. (17)
آفت زمامداران، ناتوانی در بینش سیاسی است.
من قصر عن السیاسه، صغر فی الرئاسه. (18)
کسی که در سیاست کوتاه بین باشد، ریاستش کوچک شود.
امام خمینی(ره) نیز در بیان شرایط مسئولان نظام اسلامی، شرط بینش‌سیاسی را به جهت مقابله با دشمنان و حل و عقد امور، لازم وضروری انگاشته است:
رای خود را به شخصی که... دارای بصیرت در امر دین و دنیا ومنزه از گرایش به شرق و غرب و مکتبهای انحرافی و دارای دیدسیاسی است، بدهید. (19) مجلس، اشخاص سیاسی لازم دارد; اشخاص اقتصاددان لازم دارد; اشخاص‌سیاستمدار لازم
دارد; اشخاص مطلع بر اوضاع جهان لازم دارد. (20)
انتخاب اصلح برای مسلمین، یعنی انتخاب فردی که تعهد به اسلام وحیثیت آن داشته باشد و همه چیز را بفهمد; چون در مجلس، اسلام‌تنها کافی نیست; بلکه باید مسلمانی باشد که احتیاجات مملکت رابشناسد و سیاست را بفهمد. (21)
نکته قابل توجه در این بحث، اشاره به اخلاق سیاسی رایج در میان‌کارگزاران حکومتها در دنیاست. سیاست در عرف امروز، رسیدن به‌هدف است، با هر وسیله ممکن و به عبارت دیگر، تن دادن به قواعدو ملازمات بازی سیاسی است. چنین سیره ای، اختصاص به سیاست‌بازان امروز ندارد; بلکه سابقه آن به دوره زعامت اهل بیت(ع)نیز می رسد. دشمنان اهل بیت(ع) از هر نیرنگ و وسیله ای برای‌دستیابی به اهداف خود، بهره می جستند و در مقابل آنها،سیاستمداران تکلیف گرایی چون اهل بیت(ع)، همواره خط بطلان براین نگرش کشیده، آن را مردود و مطرود می دانستند.
آنان به مفهوم رسمی سیاست، سیاستمدار نبودند; ولی فاقد بینش‌سیاسی نیز نبودند; بلکه مقیدات به اخلاق اسلامی، آنان را از این‌راهکارها باز می داشت; به طوری که علی(ع) می فرماید:
لولا ان المکر والخدیعه فی النار لکنت امکر الناس. (22)
اگر جایگاه فریب و نیرنگ در آتش دوزخ نبود، من فریبکارترین‌مردم بودم.
و در جای دیگر می فرماید:
هیهات! لولا التقی، لکنت ادهی العرب. (23)
هیهات که اگر پرهیزگاری نبود، من زیرک ترین عرب بودم.
بر این اساس، امام خمینی(ره) نیز که هشدارها و اندرزهایش‌برگرفته از سیاستهای معصومان(ع) است، استفاده از روشهای‌ناپسند و غیر اسلامی را در پیشبرد اهداف سیاسی، جایز نمی‌شمارد، هرچند هدف‌2 اسلامی باشد:
از آقایان کاندیداها و دوستان آنان، انتظار دارم که اخلاق اسلامی‌انسانی را در تبلیغ برای خود و کاندیداهای خویش، مراعات واز هرگونه انتقاد از طرف مقابل که موجب اختلاف و هتک حرمت‌باشد، خودداری نمایند که برای پیشبرد مقصود، ولو اسلامی باشد،ارتکاب خلاف اخلاق و فرهنگ، مطرود و از انگیزه های غیر اسلامی‌است. (24)
4. تخصص و تعهد
از شرایط کارگزاران نظام اسلامی از دیدگاه امام خمینی(ره)، تخصص‌به همراه تعهد آنان بوده است. از آنجا که دنیای امروز به سمت‌علمی تر شدن به پیش می رود و علوم مختلف، در حال انفکاک وتجزیه به شاخه های خاص خود هستند، استفاده از متخصصان در رشته‌های مختلف، امری است غیرقابل انکار. امام علی(ع) در اهمیت‌تخصص و تخصصی نمودن امور می فرماید:
قیمه کل امرء ما یحسنه. (25)
ارزش هر کس، همسنگ کاری است که انجام آن را به نیکویی می‌تواند.
من اوما الی متفاوت خذلته الحیل. (26)
هر که خود را درگیر کارهای متفاوت کند (و تخصص در یک کارنیابد)، از آشنایی با رمز و راز کارها بی بهره ماند.
قطعا تخصص، زمانی ارزش خواهد داشت که در اختیار اهداف عالی‌انسانی و الهی قرار گیرد; وگرنه ابزاری خواهد بود در جهت ظلم‌و ستم به مردم، و وسیله ای در به انحراف کشیدن آنان. از این‌رو، در تعابیر متون اسلامی، تخصص در کنار تعهد به عنوان یک‌ارزش مطرح شده است. امام خمینی(ره) بر همین اساس، تخصص باتعهد را به عنوان یکی از شرایط کارگزاران نظام اسلامی مطرح‌نموده است:
این مجلسی است که باید سیاست نه شرقی نه غربی را در جهان دوقطبی اجرا کند و احکام سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی‌اسلام را که به طاق فراموشی سپرده شده بود و قرنها منزوی بود،به صحنه آورد; و چنین مجلسی است که قدرت روحی مافوق عادی وقدرت تشخیص مسائل پیچیده جهان و قدرت تصمیم گیری های قاطع، بی‌گرایش به دو قطب الحادی و سرمایه داری را لازم دارد... چنین‌مجلسی در کمیسیونهای مختلفش کارشناسان و متخصصان متعهد و زبردست لازم دارد. (27)
تعهد به معنای امین بودن و خود را در قبال کار پذیرفته شده،مسئول دانستن است. آیات الهی و روایات منقول از ائمه اطهار(ع)نیز موید این نکته (همراهی تخصص و تعهد) است. قرآن کریم، درآیات خود به ما می آموزد که باید کار را به دست کاردان‌بسپاریم; کسی که هم توانایی اجرایی انجام دادن کار را از نظرمدیریتی و اجرایی داشته باشد و هم پاسدار حقوق مردم بوده، نسبت‌به آن، متعهد باشد. از این رو، آنجا که قید تخصص را ذکرنموده، آن را با قید (امانت) و (تعهد) قرین ساخته است.
در سوره نمل، در آنجا که داستان حضرت سلیمان(ع) و زن فرمانروای‌یمنی بیان شده است، آمده که حضرت سلیمان(ع) از اطرافیان خودپرسید:
یا ایها الملا ایکم یاتینی بعرشها قبل ان یاتونی مسلمین. (28)
یکی از حضار مجلس در پاسخ به سلیمان(ع) گفت:
انا آتیک به قبل ان تقوم من مقامک، انی علیه لقوی امین. (29)
من آن را قبل از آنکه از مکانت‌به پا خیزی، برایت مهیا می‌سازم. همانا من بر این کار، توانا و امین هستم.
همراهی دو واژه (قوی) و (امین) در این آیه و آیات دیگر که‌خواهد آمد، این نکته را می فهماند که تخصص به تنهایی کافی‌نیست; بلکه امانت و تعهد نیز از شروط کارگزار اصلح است.
داستان موسی و دختران حضرت شعیب(ع) نیز به ارزش تعهد و تخصص،اشاره دارد. موسی(ع) پس از کمک به دختران حضرت شعیب(ع)، مورددعوت آن حضرت قرار می گیرد و طبق نقل قرآن کریم، دختر شعیب(ع)به پدرش می گوید:
یا ابت استاجره ان خیر من استاجرت القوی الامین. (30)
ای پدر! او را برای خدمت‌2 اجیرکن که همانا بهترین کارگزار وخدمتگذار است; [انسانی] توانمند و امین است.
یوسف(ع) نیز آن گاه که به مقام وزارت اقتصاد مصر رسید، در بیان‌اصلح بودن خود برای آن جایگاه فرمود:
اجعلنی علی خزائن الارض انی حفیظ علیم. (31)
قرآن کریم، تخصص همراه با تعهد را در کوچکترین کارها تا حساس‌ترین آنها لازم می داند; از شبانی تا مقام وزارت و فرمانروایی.
امام امت(ره)، در سخنان خود که برگرفته از همین آیات الهی است،همواره تخصص را در کنار تعهد، لازم و ضروری شمرده است; ازپذیرش مسئولیت های کوچک در نظام، چون عضویت در شورای شهر تانمایندگی مجلس شورای اسلامی و ریاست جمهوری:
اشخاصی [را] که متعهد هستند، اشخاصی که سالم هستند; اشخاصی[را] که بصیرت دارند و هیچ انحراف ندارند و در صراط مستقیم‌انسانیت هستند، به مجالس و مجلس شورا بفرستیم، تا این که ان‌شاء الله اسلام به آن معنایی که هست، اسلام به این حقیقی که‌هست، در ایران پیاده بشود. (32)
افراد باید اولا مسلمان باشند و ثانیا معتقد به نهضت‌باشند;
امین باشند در کارهایشان; ایمان حقیقی داشته باشند; متعهدباشند نسبت‌به احکام اسلام. (33)
[مردم،] یک اشخاصی [را] که امین هستند، اشخاصی [را] که معروف‌اند پیششان به امانت، به دیانت، به خدمت‌به مردم، آنها راتعیین کنند. (34)
5. حسن سابقه و عدم احتمال انحراف
انسان، اساسا موجودی است اجتماعی و ناگزیر از ارتباط باهمنوعان خود است و از طرفی دیگر، موجودی است انتخابگر. انسان‌در نوع گزینش ها و ارتباطات خود، می تواند به سراغ نیکان وپاکان رفته، نامی نیک از خود به یادگار نهد; همچنین می تواندبا انسانهای پست ارتباط داشته، در خدمت طاغوتها باشد.
از بهترین اسباب شناخت افراد، بررسی گذشته و خط سیر فکری آنان‌و نیز نوسانات موجود در زندگی شان است و این خود، وسیله مناسبی‌است در نقد و بررسی آنان. علی(ع) در عهدنامه خود خطاب به مالک‌اشتر، او را از گزینش افرادی که با طاغوتها رابطه داشته اند،منع می کند; چرا که همواره احتمال انحراف این اشخاص وجود دارد:
ان شر وزرائک من کان للاشرار قبلک وزیرا ومن شرکهم فی‌الاثام، فلایکونن لک بطانه. (35)
همانا بدترین وزیرانت، آنانی هستند که پیش از تو وزارت اشراررا به عهده داشته و در جنایتشان شریک بوده اند; پس به هیچ وجه‌همرازشان مگیر.
امام خمینی نیز با آگاهی کامل، چنین شرطی را در مورد کارگزاران‌نظام اسلامی لازم شمرده، نه تنها قطع و یقین به عدم انحراف راکافی نمی داند، بلکه احتمال انحراف در اشخاص را نیز خطرناک می‌خواند:
باید به اشخاصی که احتمال انحراف در آنان می رود، رای ندهند;
احتمال انحراف عقیدتی، اعمالی یا اخلاقی، باعث می شود که به‌چنین اشخاصی اعتماد نمی شود کرد و رای به آنان، موجب مسئولیت‌خواهد بود. (36)
افراد[ی که انتخاب می شوند]، باید... سوابق انحراف و سوءنداشته باشند... و مخالف با طاغوت باشند. (37)
امام علی(ع)، در ادامه نصیحت‌خود به مالک اشتر، به او سفارش‌نموده تا با نیکان رابطه برقرار سازد و آنها را بشناسد، تاکارگزاران نظام را از میان آنانی که از حسن سابقه برخوردارندو از خانواده های مذهبی و ریشه دار هستند، انتخاب نماید:
ثم الصق بذوی المروئات والاحساب واهل البیوتات الصالحه‌والسوابق الحسنه... ثم انظر فی امور عمالک... وتوخ من‌اهل البیوتات الصالحه والقدم فی الاسلام المتقدمه. (38)
با کسانی در پیوند تنگاتنگ باش که از خانواده های ریشه دار وشایسته و دارای پیشینه ای درخشان اند... سپس در امورکارگزارانت، ژرف بنگر... و برای کارهایت کسانی را برگزین که‌از تجربه و نجابت‌بهره مندند و از خانواده های ریشه دار وشایسته و پیشتاز پیش از پیروزی اسلام هستند.
علی(ع) در ادامه سخن، علت این نوع انتخاب را چنین بیان می‌فرماید:
فانهم جماع من الکرم وشعب من العرف... فانهم اکرم اخلاقاواصح اعراضا واقل فی المطامع اشرافا وابلغ فی عواقب الامورنظرا. (39)
اینان به مجموعه ای از بزرگواری ها آراسته اند و ریشه در ارزش‌ها و نیکی ها دارند... چنین کسانی، در اخلاق برترند و درآبرومندی، سالمتر; به آزمندی های مادی کمتر چشم دارند و به‌پایان کارها بیشتر می اندیشند.
امام امت(ره) نیز بر همین اساس، حسن سابقه را در میان‌کارگزاران و مدیران، یکی از شرایط انتخاب معرفی نموده است:
امید است ملت مبارز متعهد، با مطالعه دقیق در سوابق اشخاص وگروه ها، آرای خود را به اشخاصی دهند که... به حسن سابقه وتعهد به قوانین اسلام... معروف و موصوف باشند. (40)
از نکات قابل توجه در میان هشدارهای آن حکیم الهی، توصیه به‌مراقبت و فریب نخوردن از سیاست‌بازان و منافقان است:
خوف آن دارم که تبلیغات برای اشخاصی که به اسلام و جمهوری اسلامی‌اعتقاد ندارند و اعمال و گفتار آنان در این یک سال، شاهد آن‌است و اکنون برای راه پیدا کردن به مجلس و برای کارشکنی وجنجال در محیط مقدس مجلس شورای اسلامی، خود را هوادار اسلام ومسلمان جا می زنند، در قشری از ملت و جوانان پاکدل، تاثیر کندو آرای مقدس خود را به کسانی دهند که به نفع اجانب، با اسلام وجمهوری اسلامی مخالفت اساسی دارند. (41)
این هشدارهای دلسوزانه نیز برگرفته از تعالیم مکتب علی(ع) است‌که می فرماید:
ثم لا یکن اختیارک ایاهم علی فراستک واستنامتک وحسن الظن‌منک، فان الرجال یتعرفون لفراسات الولاه بتصنعهم وحسن‌خدمتهم ولیس وراء ذلک من النصیحه والامانه شی‌ء ولکن‌اختبرهم بما ولوا للصالحین قبلک، فاعمد لاحسنهم کان‌فی العامه اثرا و اعرفهم بالامانه وجها فان ذلک دلیل علی‌نصیحتک لله و لمن ولیت امره. (42)
مبادا در گزینش مسئولان و کارگزاران خود، بر تیزهوشی و شناخت‌شخصی و خوش باوری خویش تکیه کنی که فرصت طلبان جامعه، می‌کوشند تا با تصنع و خوش خدمتی، خود را در نگاه زمامداران‌بیارایند; در حالی که در پس آن نقاب تزویر، نشانی از امانت ودلسوزی ندارند. آنچه می تواند در شناختت ملاک آزمون باشد،چگونگی همکاری آنان با شایستگان پیش از توست. پس بر کسانی‌تکیه داشته باش که از خود در میان انبوه مردم، خاطره هایی‌زیباتر به یادگار گذاشته اند و به امانت، شهره ترند، که این‌باریک بینی، خیرخواهی تو را برای خدا و ولیت‌به اثبات رساند.
6. اخلاق اسلامی
در آیات الهی و روایات معصومان(ع)، خلق نیکو، حکمت نهایی وحی وعلت‌بعثت پیامبر اکرم عنوان شده است. خداوند در قرآن، اخلاق‌نیکوی پیامبر(ص) را باعث استحکام حکومت و جذب مردم دانسته‌است:
فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب‌لانفضوا من حولک.
از پرتو رحمت الهی، در برابر آنان نرم و مهربان شدی، و اگرخشن، تندخو و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می شدند.
در دستورات ائمه اطهار(ع)، علاوه بر آنکه عامه مردم به کسب خلق‌الهی تشویق شده اند، نسبت‌به مدیران و مسئولان جامعه اسلامی نیزاهتمام خاصی شده است. امام علی(ع) خطاب به کسانی که خود راپیشوای مردم قرار می دهند، می فرماید:
من نصب نفسه للناس اماما فلیبدا بتعلیم نفسه قبل تعلیم‌غیره ولیکن تادیبه بسیرته قبل تادیبه بلسانه ومعلم نفسه‌ومودبها احق بالاجلال من معلم الناس ومودبهم. (43)
هر که خود را پیشوای مردم سازد، باید که پیش از تعلیم مردم به‌تعلیم خود بپردازد و با عملش تادیب نماید، نه زبانش; و آنکه‌خود را تعلیم دهد و با ادب سازد، شایسته تر به احترام است تاآنکه[فقط] مردم را تعلیم می دهد و ادب می آموزد.
امام خمینی(ره) که خود، تبلوری از اخلاق انبیا و اوصیا بود وبراساس همین آیه شریف، ملتی را به دور خود جمع نمود، می‌فرماید:
در مسائل، ملایمت و جهت رحمت، بیشتر از جهت‌خشونت تاثیر می‌کند. من در زمان اختناق رضاخانی، وقتی در مدرسه فیضیه صحبت می‌کردم، آن گاه که از جهنم و عذاب الهی بحث می کردم، همه خشکشان‌می زد; ولی وقتی از حمت‌حرف می زدم، می دیدم که دلها نرم می‌شود و اشکها سرازیر می گردد و این، تاثیر رحمت است. با ملایمت،انسان بهتر می تواند مسائل را حل کند تا شدت. (44)
معاذ بن جبل که فرستاده پیامبر اکرم به منطقه یمن بود، می‌گوید:
آخر ما اوصانی به رسول الله حین وضعت رجلی فی الغرز ان‌قال: احسن خلقک للناس یا معاذ بن جبل! (45)
آخرین سفارش رسول خدا، آن گاه که پا در رکاب اسب نهادم، این‌بود: ای معاذ بن جبل! اخلاقت را با مردم نیکو کن.
چرا که به فرموده امام علی(ع):
لا یراس من خلا عن الادب. (46)
سرپرست و رئیس نمی شود کسی که از ادب [و اخلاق اسلامی] بهره ای‌نبرده است.
و مالک اشتر نخعی را از استفاده از چنین اشخاص منع می کند:
فول علی امورک خیرهم واخصص رسائلک التی تدخل فیها مکائدک‌واسرارک باجمعهم لوجوه صالح الاخلاق. (47)
کارهایت را به بهترین آنها[کارگزارانت] بسپار و نامه های سری ونقشه ها و طرحهای مخفی خود را در اختیار کسی بگذار که دارای‌نیکوترین اخلاق باشد.
امام امت(ره) نیز در سفارش خود به ملت ایران، بر همین اصل مهم‌تکیه نموده، سفارش می کند که نمایندگانی انتخاب نمایند که مزین‌به اخلاق اسلامی باشند:
وکیلهایی که آراسته هستند به اخلاق خوب، متعهد هستند به اسلام...
را انتخاب کنید. (48)
مجلس، مجلس اسلامی است و باید اخلاق همه در انتخابات هم اخلاق‌اسلامی باشد. (49)
7. ساده زیستی
گرفتار جاذبه های دنیایی و تجملات زندگی مادی شدن، از آفات اصلی‌یی است که هر کارگزار و مدیری را تهدید می کند. آنانی از این‌مهلکه جان سالم به در می برند که نفس سرکش را رام کنند و به‌فرموده امیرالمؤمنین، دنیا را سه طلاقه نمایند.
امام خمینی(ره) که نمونه کاملی از این گونه مردان بود، خطاب به‌مسئولان نظام اسلامی می فرماید:
اگر می خواهید بی خوف و هراس، در مقابل باطل بایستید و از حق‌دفاع کنید و ابرقدرتان و سلاحهای پیشرفته آنان و شیاطین وتوطئه های آنان، در روح شما اثر نگذارد و شما را از میدان به‌در نکند، خود را به ساده زیستن عادت دهید و از تعلق قلب به‌مال و منال و جاه و مقام بپرهیزید. مردان بزرگ که خدمتهای‌بزرگ برای ملتهای خود کرده اند، اکثرا ساده زیست و بی علاقه به‌زخارف دنیا بوده اند; چرا که با زندگانی اشرافی و مصرفی، نمی‌توان ارزشهای انسانی اسلامی را حفظ کرد. (50)
تجارب امام(ره) و اندرزهای ایشان، همگی نشئت‌یافته ازهشدارهایی است که ائمه اطهار(ع) گوشزد می کردند; همان گونه که‌از نامه امام علی(ع) به منذر بن جارود عبدی که گزارش گرایش‌او به دنیا و خیانتهایش به امام(ع) رسیده بود همین معانی‌فهمیده می شود:
تعمر دنیاک بخراب آخرتک و تصل عشیرتک بقطیعه دینک! ولئن کان‌ما بلغنی عنک حقا لجمل اهلک وشسع نعلک خیر منک ومن کان‌بصفتک فلیس باهل ان یسد به ثغر او ینفذ به اثر اویعلی له قدر، او یشرک فی امانه، او یومن علی خیانه. (51)
دنیایت را به بهای ویرانی آخرت خویش، آبادان می کنی و با گسستن‌از دین و دیانت، فقط به خویشاوندان خویش می رسی! راستی که اگراین گزارش صحیح باشد، شتر قبیله تو و میخ کفشت، نزد من، باارزش تر از خود توست; و کسی که ویژگی هایی چون تو داشته باشد،شایسته آن نیست که روزنه های نفوذ دشمن، با وجود او سد شود;
قانونی به اجرا درآورد; منزلتی والا بیابد; در امانتی شریک شودو یا از ارتکاب هر خیانتی، مصون انگاشته شود.
اگر مسئولان نظام اسلامی در زندگی عملی خود، ساده زیستی را به‌نمایش ننهند، چگونه می توانند درد و رنج محرومان را درک کنندو به فکر رفع محرومیت های آنان باشند. از این روی، امام‌علی(ع)، کسانی را که دندان طمع به دنیا را هنوز از وجود خودخارج نساخته اند، شایسته رسیدن به مناصب مدیریت در جامعه نمی‌داند:
انما یستحق السیاده... من لاتفره المطامع. (52)
همانا کسی مستحق سروری[اجتماع] است... که چیزهای طمع انگیز، اورا فریب ندهد.
و رسول اکرم در بیان سادگی مسئولان نظام اسلامی می فرماید:
امیر القوم، اضعفهم دابه. (53)
آقا و بزرگ اجتماع، کسی است که از ساده ترین مرکب استفاده می‌کند.
از این رو، می بینیم حضرت امام(ره) نیز در بیان شرایطکارگزاران نظام اسلامی، بر وجود افرادی که ساده زیستی را به‌عنوان یک اصل پذیرفته اند، تاکید نموده در وصیتنامه الهی‌سیاسی خود، انتخاب از میان آنان را لازم می شمرد:
ملت... توجه داشته باشند، رئیس جمهور و وکلای مجلس، از طبقه ای‌باشند که محرومیت و مظلومیت مستضعفان و محرومان جامعه را لمس‌نموده و در فکر رفاه آنان باشند، نه از سرمایه داران و زمین‌خواران و صدرنشینان مرفه و غرق در لذات و شهوات که تلخی‌محرومیت و رنج گرسنگان و پابرهنگان را نمی توانند بفهمند. (54)
8. حامی و خدمتگزار مستضعفان
وظیفه اصلی مسئولان نظام دینی الهی، رعایت‌حال توده مردم‌محروم و ضعیف است. در سخنان معصومان(ع)، سفارش شده است که هرمسئولی باید مقام و منصب خویش را امانتی الهی بداند و همگان رااز عدل و احسان خود، بهره مند سازد; ولی در عین حال، اهتمام‌به امور محرومان و مستضعفان، مورد تاکید قرار گرفته است; چراکه اگر زمامداران حکومت، نسبت‌به محرومان و مرفهان یکسان‌بیندیشند و دستگیر کسانی که حقوقشان از بین رفته نباشند، آن‌نظام، ناپایدار خواهد بود. علی(ع) در سفارش خود به مالک اشتراز رسول خدا نقل می کند:
لن تقدس امه لایوخذ للضعیف فیها حقه من القوی غیر متتعتع. (55)
هیچ امتی که در آن با صراحت و بی لکنت، حق ناتوان از زورمندبازگرفته نشود، از ستم، پاکسازی نگردد.
آن حضرت در نامه دیگری به مسئولان امر صدقه می فرماید:
بوسی لمن خصمه عندالله الفقراء والمساکین والسائلون‌والمدفوعون والغارمون وابن السبیل (56)
بدا به حال کسی که تهیدستان، زمینگیر شدگان، گدایان، آوارگان،بدهکاران و در راه ماندگان جامعه در پیشگاه خدا دشمن او باشند!
امام خمینی(ره) نیز در بیان صفات مسئولان نظام طاغوت، آنان راچنین توصیف کرده است:
مجلس دیروز، نمی توانست‌به فکر محرومین باشد، برای اینکه محروم‌در آن نبود. (57)
مجلس شورا هم نمی خواهیم از طبقه بالا درست‌بشود. مجلس شورا می‌خواهیم از آدمهایی [درست‌بشود] که متوجه اند به اینکه به این‌ملت چه گذشته است. (58)
از دیدگاه ائمه اطهار(ع) و شاگردان برجسته آنان همچون‌امام(ره)، در نظام اسلامی، گرایش به محرومان و مستضعفان وحمایت از آنان، از شرایط اساسی سیاستگذاران است; چراکه به‌فرموده رسول خدا چنین نظامی از ظلم و ستم، مبرا نیست.
در نظام اسلامی، چنانچه مسئول امور مسلمانان، خود را وامدارمرفهان بی درد نماید، نمی تواند حامی و خدمتگزار فقرا وضعیفان جامعه باشد. امام علی(ع) در نامه خود به عثمان بن حنیف(که بر سر سفره ای رنگین حاضر شده بود)، چنین برخروشیده است:
اما بعد; یابن حنیف! فقد بلغنی ان رجلا من فتیه اهل‌البصره دعاک الی مادبه فاسرعت الیها تستطاب لک الالوان‌وتنقل الیک الجفان، وماظننت انک تجیب الی طعام قوم‌عائلهم مجنو وغنیهم مدعو. (59)
اما بعد; ای پسر حنیف! به من گزارش رسیده است که مردی از اشراف‌بصره، تو را به بزم خویش فراخوانده و تو دعوتش را به گرمی‌پذیرفته ای و به میهمانی اش شتافته ای; در آنجا غذاهای‌رنگارنگ و لذیذ تدارک دیده بودند و در ظروف شاهانه ای ریختند.
مرا گمان نبود که تو پذیرای طعام قومی باشی که تهیدستانشان رامی رانند و توانگرانشان را فرا می خوانند.
و امام امت(ره) نیز در پیامی که به (منشور انقلاب) شهرت یافت،می فرماید:
آنهایی که در خانه های مجللی، راحت و بی درد آرمیده اند و فارغ‌از همه رنجها و مصیبتهای جانفرسای ستون محکم انقلاب وپابرهنگان محروم، تنها ناظر حوادث بوده اند و حتی از دور هم‌دستی بر آتش نگرفته اند، نباید به مسئولیت های کلیدی تکیه‌کنند; که اگر به آنجا راه پیدا کنند، چه بسا انقلاب را یکشبه‌بفروشند. (60)
مسئولانی می توانند به فکر محرومان باشند که خود را چون‌خدمتگزاری در اختیار آنان بدانند و با آنها در ارتباط بوده، درد دل آنان را بشنوند و برای حل مشکلات آنان، اقدام نمایند;
نه آنکه خود را در حصار واسطه ها و مشغله های کاری، محصورسازند; چرا که به فرموده علی(ع)، چنین خصلتی از قبیح ترین‌خصائص یک مسئول است:
تسعه اشیاء قبیحه وهی من تسعه انفس اقبح... القطعیه من‌الروساء. (61)
نه چیز است که [سر زدن آنها از هر کس] زشت است; ولی از طرف نه‌کس زشت تراست... [یکی از آنها] قطع ارتباط [با مردم]، توسطروسا [ی کشور] است.
امام علی(ع) بر این اساس، خطاب به مالک اشتر می فرماید:
فلا یشغلنک عنهم بطر ، فانک لاتعذر بتضییع التافه لاحکامک‌الکثیرالمهم فلا تشخص همک عنهم ولا تصعر خدک لهم...
واجعل لذوی الحاجات منک قسما تفرغ لهم فیه شخصک وتجلس لهم مجلسا عاما فتتواضع فیه لله الذی خلقک. (62)
پس هرگز مباد که سرمستی ریاست، از آنان بازت دارد; چرا که‌انجام گرفتن کارهای فراوان و مهم، پوزشی برای بر زمین ماندن‌مسئولیت های پیش پا افتاده نیست. پس اندیشه از آنان برمدار وروی برمگردان... برای کسانی که نیازمند مراجعه به تو هستند،بخشی از وقت‌خود را آزاد بگذار که شخصا آماده پذیرفتنشان باشی‌و در جلسه ای همگانی، با آنان حضور یابی. پس برای همان‌خداوندی که تو را آفریده است، فروتن باش.
امام راحل(ره) نمونه بارز اجراکننده دستورهای اهل بیت(ع) بود;
تا آنجا که خود را خادمی کوچک در برابر امت مسلمان می دانست.
ایشان می فرماید:
من عادت به تشریفات ندارم که مثلا بین من و کسی واسطه باشد،ارتباط باشد. این، برخلاف ادب اسلام است. من در اختیار همه‌آقایان هستم، به مقداری که قدرت داشته باشم. (63)
اگر به من بگویند خدمتگزار، بهتر از این است که بگویند رهبر.
رهبری مطرح نیست; خدمتگزاری مطرح است. اسلام، ما را موظف کرده‌که خدمت‌بکنیم. (64)
و خطاب به ملت ایران، انتخاب چنین افرادی را توصیه می نماید:
رای خود را به شخصی که متعهد به اسلام و خدمتگزار به ملت و کشورو حامی مستضعفان... است، بدهید. (65)
یک اشخاصی [را] که... معروف هستند به خدمت‌به مردم،... تعیین‌بکنند. (66)
9. وطن دوستی و حفظ منافع کشور
یکی دیگر از شرایط مسئولان نظام اسلامی از دیدگاه امام‌خمینی(ره)، وجود حس وطن دوستی در آنان است. ایشان در مقاطع‌مختلف، به این نکته اشاره نموده است:
افراد سالم، افراد وطنخواه، افراد وطن دوست، افرادی که نه شرقی‌باشند و نه غربی; بلکه در صراط مستقیم اسلامیت و انسانیت‌باشند، انتخاب کنید و به آنها رای بدهید. (67)
اشخاصی که صحیح اند; اشخاصی که متدین اند; اشخاصی که ملی‌هستند; اشخاصی که چپی و راستی نیستند; اینها را تعیین بکنند;
در رئیس جمهور همان طور، در وکلایشان هم همین طور. (68)
اما اینکه چنین سخنانی با دیدگاه رهبری که به وجود مرزجغرافیایی میان ملل مسلمان، اعتقادی نداشت و مسلمانان رادارای یک مرز، آن هم مرز اعتقادی اسلام می دانست و از طرفی،اسلام را سیلی خورده از طرف ملی گراها می دانست، چگونه قابل‌جمع است، نکته ای است که با کاوش در روایات ائمه اطهار(ع) وسخنان دیگر آن رهبر فقید، قابل حل است. همان طور که از سخنان‌امام(ره) آشکار است، ایشان، آن گاه که وطن دوستی را به عنوان‌یکی از شرایط کارگزاران نظام اسلامی مطرح می سازد، آن را باقیدهای (نه شرقی، نه غربی) و (نه چپی و نه راستی)، و (صراطمستقیم اسلامیت) مقید می نماید و با اضافه نمودن این قیود،جنبه های منفی و خطرناک وطن گرایی را نفی می کند.
نکته قابل توجه این است که اساسا در اسلام، تمام رابطه های فردی‌و اجتماعی، براساس معیارهای دینی نقش می بندد و نه معیارهای‌قومی و قبیله ای، و بر این اساس، در مسئله ازدواج و ارث، منزل‌واحد و یا وطن مطرح نیست.
چگونه می توان وطن دوستی را به طور مطلق پذیرفت، در حالی که‌رسول خدا فرموده است:
من سمع رجلا ینادی یاللمسلمین، فلم یجبه فلیس بمسلم. (69)
هر که بشنود کسی ندا می دهد: (ای مسلمانان!) و او را جواب‌نگوید، پس مسلمان نیست.
علی(ع) نیز حفظ مرزهای مسلمانان را از وظایف کارگزاران خوددانسته، می فرماید:
ذد عن شرائع الدین وحط ثغور المسلمین. (70)
شریعت را[از خطرها و شبهات] نگه دار و مرزهای مسلمانان را حفظکن.
امام(ره) نیز مانند رسول خدا(ص) و علی بن ابی طالب(ع)، قائل به‌مرزهای جغرافیایی نبود و می فرمود:
ملی گرایی، ملت ایران را در مقابل سایر ملتهای مسلمین قرار می‌دهد. (71)
این ملی گرایی، اساس بدبختی مسلمین است. (72)
نهضت ما اسلامی است، قبل از آنکه ایرانی باشد. (73)
و اما اینکه حضرت امام(ره)، وطن دوستی را (با تمام خطرهای آن)از شرطهای یک کارگزار در نظام جمهوری اسلامی می داند نیزبرخاسته از درس آموزی ایشان در مکتب اهل بیت(ع) است; چرا که‌علی(ع) یکی از اسباب آبادانی شهرها را حب وطن برشمرده است:
عمرت البلدان بحب الاوطان. (74)
آبادانی شهرها به واسطه علاقه به وطن هاست.
وجود چنین صفتی در انسان، باعث می شود تا در عین حالی که به‌فکر دیگر مسلمانان و در اندیشه رهایی آنان از مشکلات است، به‌فکر مردم وطن خود نیز باشد و برای رفع مشکلات آنان، اقدام‌نماید.
از دیگر شرایط ذکر شده در کلام امام(ره) برای کارگزاران، (مقدم‌نمودن مصالح امت اسلامی بر مصلحت‌خود) است:
امید است ملت مبارز متعهد، با مطالعه دقیق در سوابق اشخاص وگروهها، آرای خود را به اشخاصی دهند که... به خیرخواهی امت،معروف و موصوف باشند. باید ملت‌شریف بداند که انحراف از این‌امر مهم اسلامی، خیانت‌به اسلام و کشور است و موجب مسئولیت‌عظیم. (75)
من متواضعانه از شما می خواهم که حتی الامکان در انتخاب اشخاص،با هم موافقت نمایید... و سرنوشت اسلام و کشور را به دست کسانی‌دهید که منفعت‌خود را بر مصلحت کشور، مقدم ندارند. (76)
چرا که چنین انتخابی، به فرموده علی(ع)، باعث استواری سخن ودلائل گوینده می شود و برای زیردستان بهتر است:
احب لعامه رعیتک ما تحب لنفسک و اهل بیتک و اکره لهم ماتکره لنفسک واهل بیتک; فان ذلک اوجب للحجه واصلح‌للرعیه. (77)
آنچه برای خود و خانواده ات می پسندی، برای مردم نیز دوست‌بدارو آنچه برای خود نمی خواهی، برای آنان نیز مخواه. در حقیقت،این صفت، سخن تو را پایدارتر می سازد و برای زیردستان بهترخواهد بود.
و در روایت دیگری، این امر را از حقوق مردم بر والی بیان کرده‌است:
من حق الراعی ان یختار لرعیته یختاره لنفسه. (78)
از حقوق مردم که برعهده والی است، این است که هر چه برای خودش‌برمی گزیند، برای مردم نیز بخواهد.
10. شجاعت
یکی دیگر از معیارهای انتخاب کارگزاران نظام اسلامی از دیدگاه‌امام خمینی(ره)، شجاعت و جسارت آنان در دفاع از حق است. نهال‌نوپای اسلام، با شجاعت‌بی نظیر پیامبر اکرم و امیرمومنان علی(ع)غرس شد و سپس به وسیله ائمه اطهار(ع) آبیاری گشت و پس از غیبت‌حضرت ولی عصر(عج) نیز شجاعت آن امام، همام در دل مومنان‌حقیقی، بخصوص عالمان مهذب، وارد شد تا با سختکوشی در راه‌اعتلای دین، زمینه ظهور حضرتش را فراهم آورند.
امام خمینی(ره) خود، یکی از مصادیق آشکار این گونه افراد بودکه با شجاعتش اسلام ناب محمدی را به عرصه بین المللی کشاند وبرای بقای آن، یکی از معیارهای انتخاب مسئولان نظام اسلامی رانیز وجود شجاعت در آنها بیان نمود:
کسانی را که انتخاب می کنید، باید مسائل را تشخیص دهند; نه ازافرادی باشند که اگر روس یا امریکا یا قدرت دیگری تشری‌زد،بترسد. باید بایستند و مقابله کنند. (79)
همان گونه که اشاره شد، شجاعت، از شرایط لازم زمامداران نظام‌اسلامی است; زیرا بدون وجود چنین صفتی، آنان نمی توانند مجریان‌احکام الهی باشند و تحت تاثیر فشارهای دشمنان اسلام واقع شده،قافیه را خواهند باخت. چنانچه امام علی(ع) در بیان شرایط رهبرو مسئول جامعه اسلامی می فرماید:
یحتاج الامام الی قلب عقول ولسان قوول وجنان علی اقامه الحق‌صوول. (80)
رهبر و امام[جامعه]، به ذهنی تیز و زبانی پرتوان و گویا، و دلی‌پر جرئت‌برای اقامه حق، نیازمند است.

(برگرفته از :معیارهای انتخاب کارگزاران در اندیشه امام خمینی(ره) ، حمید رسایی،فصلنامه علوم حدیث شماره 14) (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد رهبری، کد: 41/66666)