عوامل و آثار فتنه در قرآن کریم؟
فتنه در اصل به معنای قرار دادن طلا در آتش برای به دست آوردن خالصی آن است و در قرآن به معانی مختلفی همچون امتحان، عذاب، سوختن با آتش، بلیّه، سختی، اضلال،[1] شرک، بازداشتن از دین،[2] آشوب و اخلال در امور[3] استعمال شده است. این در حالی است که برخی معتقدند، اصل در مادّه (فتن) چیزی است که موجب اختلال و هرج و مرج همراه با اضطراب می شود و اموال، اولاد و کفر در قرآن از مصادیق آن است.[4] معنای مورد نظر در این مدخل، همین معنای اخیر می باشد که از واژه (فتنه) و سیاق بعضی آیات استفاده شده است.
آثار فتنه
1. فتنه انگیزی دشمنان، به منظور جلوگیری از گسترش اسلام:
واقتُلوهُم حَیثُ ثَقِفتُموهُم واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوکُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّی یُقتِلوکُم فیهِ فَاِن قتَلوکُم فَاقتُلوهُم کَذلِکَ جَزاءُ الکفِرین * وقتِلوهُم حَتّی لاتَکونَ فِتنَةٌ ویَکونَ الدِّینُ لِلّهِ... .[5]بقره (2) 191 و 193
فرهنگ قرآن، جلد 22، صفحه 55
... والفِتنَةُ اَکبَرُ مِنَ القَتلِ ولا یَزالونَ یُقتِلونَکُم حَتّی یَرُدّوکُم عَن دینِکُم... . بقره (2) 217
وقتِلوهُم حَتّی لا تَکونَ فِتنَةٌ ویَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ فَاِنِ انتَهَوا فَاِنَّ اللّهَ بِما یَعمَلونَ بَصیر. انفال (8) 39
2. فتنه انگیزی مشرکان، موجب صدور حکم جهاد، علیه آنان:
واقتُلوهُم حَیثُ ثَقِفتُموهُم واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوکُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّی یُقتِلوکُم فیهِ فَاِن قتَلوکُم فَاقتُلوهُم کَذلِکَ جَزاءُ الکفِرین * وقتِلوهُم حَتّی لاتَکونَ فِتنَةٌ ویَکونَ الدِّینُ لِلّهِ فَاِنِ انتَهَوا فَلا عُدونَ اِلاّ عَلَی الظّلِمین.بقره (2) 191 و 193
یَسَلونَکَ عَنِ الشَّهرِ الحَرامِ قِتال فیهِ قُل قِتالٌ فیهِ کَبیرٌ وصَدٌّ عَن سَبیلِ اللّهِ وکُفرٌ بِهِ والمَسجِدِ الحَرامِ واِخرَاجُ اَهلِهِ مِنهُ اَکبَرُ عِندَ اللّهِ والفِتنَةُ اَکبَرُ مِنَ القَتلِ ولا یَزالونَ یُقتِلونَکُم حَتّی یَرُدّوکُم عَن دینِکُم اِنِ استَطعوا ومَن یَرتَدِد مِنکُم عَن دینِهِ فَیَمُت وهُوَ کافِرٌ فَاُولئِکَ حَبِطَت اَعملُهُم فِی الدُّنیا والأخِرَةِ واُولئِکَ اَصحبُ النّارِ هُم فیها خلِدون.بقره (2) 217
وقتِلوهُم حَتّی لا تَکونَ فِتنَةٌ ویَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ فَاِنِ انتَهَوا فَاِنَّ اللّهَ بِما یَعمَلونَ بَصیر. انفال (8) 39
3. فتنه انگیزی مشرکان، موجب صدور حکم اخراج آنان:
واقتُلوهُم حَیثُ ثَقِفتُموهُم واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوکُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّی یُقتِلوکُم فیهِ فَاِن قتَلوکُم فَاقتُلوهُم کَذلِکَ جَزاءُ الکفِرین * وقتِلوهُم حَتّی لاتَکونَ فِتنَةٌ ویَکونَ الدِّینُ لِلّهِ فَاِنِ انتَهَوا فَلا عُدونَ اِلاّ عَلَی الظّلِمین.بقره (2) 191 و 193
افشای فتنه
4. افشاگری خداوند، از فتنه و آشوب گری منافقان، در صورت شرکت در جنگ:
لَو خَرَجوا فیکُم ما زادوکُم اِلاّ خَبالاً ولاََوضَعوا خِللَکُم یَبغونَکُمُ الفِتنَةَ وفیکُم سَمّعونَ لَهُم... * لَقَدِ ابتَغَوُا الفِتنَةَ مِن قَبلُ وقَلَّبوا لَکَ الاُمورَ... .[6]توبه (9) 47 و 48
عوامل فتنه
1. انحراف قلبی
5. انحراف قلبی، عامل ایجاد فتنه و فساد، در جامعه:
...فَاَمَّاالَّذینَ فی قُلوبِهِم زَیغٌ فَیَتَّبِعونَ ما تَشبَهَ مِنهُ ابتِغاءَ الفِتنَةِ وابتِغاءَ تَأویلِهِ... .[7]آل عمران (3) 7
2. پذیرش ولایت کافران
6. ایجاد رابطه ولایی با کافران، زمینه ساز ایجاد فتنه و فسادگری، در زمین:
والَّذینَ کَفَروا بَعضُهُم اَولِیاءُ بَعض اِلاّ تَفعَلوهُ
فرهنگ قرآن، جلد 22، صفحه 56
تَکُن فِتنَةٌ فِی الاَرضِ وفَسادٌ کَبِیر.[8]انفال (8) 73
3. پیروی از آیات متشابه
7. پیروی از آیات متشابه قرآن از سوی افراد منحرف، سبب افتادن در دامن فتنه و آشوب:
هُوَ الَّذِی اَنزَلَ عَلَیکَ الکِتبَ مِنهُ ءایتٌ مُحکَمتٌ هُنَّ اُمُّ الکِتبِ واُخَرُ مُتَشبِهتٌ فَاَمَّاالَّذینَ فی قُلوبِهِم زَیغٌ فَیَتَّبِعونَ ما تَشبَهَ مِنهُ ابتِغاءَ الفِتنَةِ وابتِغاءَ تَأویلِهِ وما یَعلَمُ تَأویلَهُ اِلاَّ اللّهُ والرّ سِخونَ فِی العِلمِ یَقولونَ ءامَنّا بِهِ کُلٌّ مِن عِندِ رَبِّنا وما یَذَّکَّرُ اِلاّ اُولوا الاَلبب. آل عمران (3) 7
4. ترک امداد
8. سرباز زدن مسلمانان از حمایت یکدیگر، موجب فتنه و فساد در زمین:
اِنَّ الَّذینَ ءامَنوا ... اُولئِکَ بَعضُهُم اَولِیاءُ بَعض...واِنِ استَنصَروکُم فِی الدِّینِ فَعَلَیکُمُ النَّصرُ... * ...اِلاّ تَفعَلوهُ تَکُن فِتنَةٌ فِی الاَرضِ وفَسادٌ کَبِیر.[9]انفال (8) 72 و 73
5. تخلّف از محمّد(صلی الله علیه وآله)
9. تخلّف از دستورات حیاتبخش خدا و رسول(صلی الله علیه وآله)، عامل بروز اخلال و فتنه ای فراگیر در جامعه اسلامی:
یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا استَجیبوا لِلّهِ ولِلرَّسولِ اِذا دَعاکُم لِما یُحییکُم... * واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَموا مِنکُم خاصَّةً... .[10]انفال (8) 24 و 25
6 . جاسوسی
10. جاسوسی و خبرچینی، موجب اخلال و آشوب، در بین صفوف رزمندگان:
لَو خَرَجوا فیکُم ما زادوکُم اِلاّ خَبالاً ولاََوضَعوا خِللَکُم یَبغونَکُمُ الفِتنَةَ وفیکُم سَمّعونَ لَهُم واللّهُ عَلیمٌ بِالظّلِمین * لَقَدِ ابتَغَوُا الفِتنَةَ مِن قَبلُ وقَلَّبوا لَکَ الاُمورَ حَتّی جاءَ الحَقُّ وظَهَرَ اَمرُ اللّهِ وهُم کرِهون.[11]توبه (9) 47 و 48
7. خبر فاسق
11. اعتماد به خبر فاسق، عامل ایجاد فتنه و آشوب در جامعه:
یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِن جاءَکُم فاسِقٌ بِنَبَإ فَتَبَیَّنوا اَن تُصیبوا قَومًا بِجَهلَة فَتُصبِحوا عَلی ما فَعَلتُم ندِمین.[12]حجرات (49) 6
فرهنگ قرآن، جلد 22، صفحه 57
8 . ظلم
12. ظلم و ستمگری، عامل ایجاد فتنه در جامعه:
واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَموا مِنکُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب.انفال (8) 25
13. ظلم به علی(علیه السلام) و مخالفت با خلافت او، پس از رسول خدا(صلی الله علیه وآله)، سبب فتنه ای دامنگیر، در جامعه ایمانی:
واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَموا مِنکُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب.[13]انفال (8) 25
9. عصیان
14. عصیان و تخلّف از فرمان خداوند، موجب بروز اختلال و فتنه در زمین:
یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا استَجیبوا لِلّهِ ولِلرَّسولِ اِذا دَعاکُم لِما یُحییکُم واعلَموا اَنَّ اللّهَ یَحولُ بَینَ المَرءِ وقَلبِهِ واَنَّهُ اِلَیهِ تُحشَرون * واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَموا مِنکُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب. انفال (8) 24 و 25
فتنه انگیزان
کیفر فتنه انگیزان
15. فتنه انگیزی کافران علیه مسلمانان در مسجدالحرام، موجب کیفر آنان با کشته شدن به وسیله جهاد مسلمانان علیه آنان:
واقتُلوهُم حَیثُ ثَقِفتُموهُم واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوکُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّی یُقتِلوکُم فیهِ فَاِن قتَلوکُم فَاقتُلوهُم کَذلِکَ جَزاءُ الکفِرین. بقره (2) 191
یَسَلونَکَ عَنِ الشَّهرِ الحَرامِ قِتال فیهِ قُل قِتالٌ فیهِ کَبیرٌ وصَدٌّ عَن سَبیلِ اللّهِ وکُفرٌ بِهِ والمَسجِدِ الحَرامِ واِخرَاجُ اَهلِهِ مِنهُ اَکبَرُ عِندَ اللّهِ والفِتنَةُ اَکبَرُ مِنَ القَتلِ ولا یَزالونَ یُقتِلونَکُم حَتّی یَرُدّوکُم عَن دینِکُم اِنِ استَطعوا... .بقره (2) 217
مبارزه با فتنه انگیزان
16. لزوم جهاد علیه فتنه انگیزان، تا برطرف شدن فتنه آنان:
...واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوکُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّی یُقتِلوکُم فیهِ فَاِن قتَلوکُم فَاقتُلوهُم... * وقتِلوهُم حَتّی لاتَکونَ فِتنَةٌ... فَاِنِ انتَهَوا فَلا عُدونَ اِلاّ عَلَی الظّلِمین.بقره (2) 191 و 193
وقتِلوهُم حَتّی لا تَکونَ فِتنَةٌ...فَاِنِ انتَهَوا فَاِنَّ اللّهَ بِما یَعمَلونَ بَصیر. انفال (8) 39
17. لزوم جهاد، علیه فتنه انگیزان، تا حاکمیّت دین خداوند در زمین:
وقتِلوهُم حَتّی لا تَکونَ فِتنَةٌ ویَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّهِ فَاِنِ انتَهَوا فَاِنَّ اللّهَ بِما یَعمَلونَ بَصیر. انفال (8) 39
مصادیق فتنه انگیزان
1. اعتمادکنندگان به خبر فاسق
18. اعتمادکنندگان به خبر فاسق، ایجادکننده فتنه در جامعه:
یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا اِن جاءَکُم فاسِقٌ بِنَبَإ فَتَبَیَّنوا
فرهنگ قرآن، جلد 22، صفحه 58
اَن تُصیبوا قَومًا بِجَهلَة فَتُصبِحوا عَلی ما فَعَلتُم ندِمین. حجرات (49) 6
2. جاسوسان
19. جاسوسان، عامل فتنه انگیزی در میان صفوف مؤمنان:
لَو خَرَجوا فیکُم ما زادوکُم اِلاّ خَبالاً ولاََوضَعوا خِللَکُم یَبغونَکُمُ الفِتنَةَ وفیکُم سَمّعونَ لَهُم واللّهُ عَلیمٌ بِالظّلِمین * لَقَدِ ابتَغَوُا الفِتنَةَ مِن قَبلُ وقَلَّبوا لَکَ الاُمورَ حَتّی جاءَ الحَقُّ وظَهَرَ اَمرُ اللّهِ وهُم کرِهون.توبه (9) 47 و 48
3. ظالمان
20. فتنه انگیزی ظالمان، در جامعه:
واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَموا مِنکُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب.انفال (8) 25
4. کافران
21. فتنه انگیزی کافران مکّه، علیه مسلمانان:
...والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ...کَذلِکَ جَزاءُ الکفِرین.بقره (2) 191
...والمَسجِدِ الحَرامِ واِخرَاجُ اَهلِهِ مِنهُ اَکبَرُ عِندَ اللّهِ والفِتنَةُ اَکبَرُ مِنَ القَتلِ ولا یَزالونَ یُقتِلونَکُم حَتّی یَرُدّوکُم عَن دینِکُم... . بقره (2) 217
22. آواره ساختن مسلمانان از دیارشان، از مصادیق فتنه انگیزی کافران:
...واَخرِجوهُم مِن حَیثُ اَخرَجوکُم والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ... . بقره (2) 191
...واِخرَاجُ اَهلِهِ مِنهُ اَکبَرُ عِندَ اللّهِ والفِتنَةُ اَکبَرُ مِنَ القَتلِ... . بقره (2) 217
23. عدم جواز قتل کافران در مسجدالحرام، در صورت فتنه انگیزی آنان:
...والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ ولا تُقتِلوهُم عِندَ المَسجِدِ الحَرامِ حَتّی یُقتِلوکُم... .[14]بقره (2) 191
24. عدم جواز قتل کافران، در صورت خودداری آنان از فتنه انگیزی:
...والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ...فَاقتُلوهُم... * فَاِنِ انتَهَوا فَاِنَّ اللّهَ غَفورٌ رَحیم * وقتِلوهُم...فَاِنِ انتَهَوا فَلا عُدونَ اِلاّ عَلَی الظّلِمین.بقره (2) 191 - 193
5. متخلّفان
25. متخلّفان از دستورات خدا و رسول(صلی الله علیه وآله)، ایجادکننده اخلال و فتنه فراگیر در جامعه:
یاَیُّهَا الَّذینَ ءامَنوا استَجیبوا لِلّهِ ولِلرَّسولِ اِذا دَعاکُم لِما یُحییکُم واعلَموا اَنَّ اللّهَ یَحولُ بَینَ المَرءِ وقَلبِهِ واَنَّهُ اِلَیهِ تُحشَرون * واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَموا مِنکُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب. انفال (8) 24 و 25
6 . مشرکان=> همین مدخل، فتنه انگیزان، مصداق فتنه انگیزان، کافران
7. منافقان
26. منافقان جاسوس، عامل اختلاف و آشوب، در میان صفوف رزمندگان:
لَو خَرَجوا فیکُم ما زادوکُم اِلاّ خَبالاً ولاََوضَعوا خِللَکُم یَبغونَکُمُ الفِتنَةَ وفیکُم سَمّعونَ لَهُم
فرهنگ قرآن، جلد 22، صفحه 59
واللّهُ عَلیمٌ بِالظّلِمین * لَقَدِ ابتَغَوُا الفِتنَةَ مِن قَبلُ وقَلَّبوا لَکَ الاُمورَ حَتّی جاءَ الحَقُّ وظَهَرَ اَمرُ اللّهِ وهُم کرِهون.[15]توبه (9) 47 و 48
8 . منحرفان
27. ایجاد فتنه و فساد در جامعه، از سوی منحرفان و پیروی کنندگان آیات متشابه:
هُوَ الَّذِی اَنزَلَ عَلَیکَ الکِتبَ مِنهُ ءایتٌ مُحکَمتٌ هُنَّ اُمُّ الکِتبِ واُخَرُ مُتَشبِهتٌ فَاَمَّاالَّذینَ فی قُلوبِهِم زَیغٌ فَیَتَّبِعونَ ما تَشبَهَ مِنهُ ابتِغاءَ الفِتنَةِ وابتِغاءَ تَأویلِهِ وما یَعلَمُ تَأویلَهُ اِلاَّ اللّهُ والرّ سِخونَ فِی العِلمِ یَقولونَ ءامَنّا بِهِ کُلٌّ مِن عِندِ رَبِّنا وما یَذَّکَّرُ اِلاّ اُولوا الاَلبب. آل عمران (3) 7
فتنه و قتل
828. فتنه انگیزی، بدتر از قتل:
...والفِتنَةُ اَشَدُّ مِنَ القَتلِ... . بقره (2) 191
موانع فتنه
29. توجّه به عذاب شدید الهی، زمینه ساز پرهیز از فتنه گری و اخلالگری:
واتَّقوا فِتنَةً لا تُصیبَنَّ الَّذینَ ظَلَموا مِنکُم خاصَّةً واعلَموا اَنَّ اللّهَ شَدیدُ العِقاب.انفال (8) 25
[1]. مفردات، ص 623 و 624 ، (فتن); التفسیر الکبیر، ج 4، ص 406.
[2]. مجمع البیان، ج 1 - 2، ص 511 و 513 .
[3]. تفسیر التحریروالتنویر، ج 4، جزء 6 ، ص 276.
[4]. التحقیق، ج 9، ص 23 - 25، (فتن).
[5]. (فتنه) در آیه، کفری است که سبب ظلم و هرج و مرج می شود. (التفسیر الکبیر، ج 2، ص 289 و 291)
[6]. (فتنه) در آیات یاد شده بنا به نظر ابن عاشور، به معنای اخلال در امور آشوب و بی نظمی است. (تفسیر التحریروالتنویر، ج 6 ، جزء 10، ص 217)
[7]. بنا بر قولی (فتنه) در آیه، طرح متشابهات در دین، به گونه ای است که موجب درگیری و هرج و مرج شود. (التفسیر الکبیر، ج 3، ص 145)
[8]. ضمیر در (إلاّ تفعلوه) به آنچه در آیات قبل امر شده برمی گردد که از جمله، تبرّی از کافران است. (مجمع البیان، ج 3 - 4، ص 864)
[9]. از جمله اوامر الهی، تعاون مسلمانان است و ضمیر در (إلاّ تفعلوه) به آن اوامر برمی گردد. (همان) گفتنی است که (فتنه) در این آیه با توجّه به سیاق آشوب و اخلال در احوال و امور مردم را در برمی گیرد و از عبارت ابن عاشور هم، چنین برداشتی قابل استفاده است. (تفسیر التحریر والتنویر، ج 6 ، جزء 10، ص 88)
[10]. بنا بر قولی، (فتنه) در آیه به معنای هرج و مرج است. (مجمع البیان، ج 3 - 4 ، ص 821)
[11]. (و فیکم سمّاعون لهم) یعنی آنها [مشرکان] در میان شما جاسوسانی داشتند که اخباری را که از شما می شنیدند به اطّلاع آنها می رساندند. (التبیان، ج 5، ص 231; بیان المعانی، ج 6 ، ص 442)
[12]. در شأن نزول آیه مذکور گفته شده: رسول خدا(صلی الله علیه وآله)ولیدبن عقبه را مأمور جمع آوری صدقات از بنی المصطلق کرد. وقتی به سوی آنان رفت آنان به استقبالش آمدند. او به علّت دشمنیهای قبلی، فکر کرد برای قتل او آمدند، لذا برگشت و به رسول خدا(صلی الله علیه وآله)خبر داد که آنان قصد کشتن ما را داشتند. رسول خدا(صلی الله علیه وآله)برای جنگ با آنان آماده شد که آیه مزبور نازل شد. (مجمع البیان، ج 9 - 10، ص 198; الکشاف، ج 4، ص 359)
[13]. بر اساس روایتی از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) است. (مجمع البیان، ج 3 - 4، ص 822 - 823; جلاء الاذهان، ج 3، ص 331)
[14]. جمله (والفتنة) بیان می دارد که کافران فتنه انگیز، همانند کافران محارب اند، لذا باید با آنان نبرد کرد و جمله (و لاتقاتلوهم عند المسجدالحرام...) به منزله استثنا از این قانون است. صرف فتنه انگیزی کافران، مجوّز جنگ در مسجدالحرام نیست.
[15]. آیه شریفه در باره منافقانی است که در میان مسلمانان جاسوسی می کردند. (مجمع البیان، ج 5 - 6 ، ص 55; تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج 4، ص 140)
[16]. نساء (4) 176.
[17]. صافّات (37) 149.
[18]. نمل (27) 32.
[19]. التحقیق، ج 9، ص 28 - 29، (فتی).
[20]. الاقطاب الفقهیه، ص 163; قاعده لا ضرر و لا ضرار، ص 187; المصطلحات، مرکز المعجم الفقهی، ص 432 و 1935; دراسات فی ولایة الفقیه، ص 609 .
[21]. آیه شریفه بر حجّیّت فتوای فقیه دلالت دارد، زیرا اگر انذار فقیه حجّت شرعی نبود، مقتضی برای وجوب انذار نیز وجود نداشت، بدین جهت که قاعده قبح عقاب بلابیان، مقتضی عدم عقاب است، پس وجوب تحذّر از انذار فقیه، مستلزم حجّیّت است. (التنقیح فی شرح العروة الوثقی، الاجتهاد و التقلید، ص 86)
[22]. برخی فقها معتقدند که آیه مذکور بر وجوب پیروی و تقلید از مجتهد دلالت دارد، بدین جهت که بر وجوب حذر کردن افراد از انذارهای فقیه دلالت دارد و این تحذّر، زمانی حاصل می شود که انذار و فتوای فقیه عمل بشود. (التنقیح فی شرح العروة الوثقی، الاجتهاد و التقلید، ص 86)
[23]. آیه شریفه بر وجوب سؤال به هنگام جهل دلالت می کند. روشن است که وجوب سؤال به تنهایی مقصود نیست، زیرا امری لغو و بی اثر خواهد بود. پس سؤال برای عمل کردن است و این به معنای جواز رجوع جاهل به عالِم و حجّیّت فتوای عالِم است. (التنقیح فی شرح العروة الوثقی، الاجتهاد و التقلید، ص 88 - 89)
[24]. بر این اساس که به هنگام استفتا و سؤال مردم خداوند متعال دستور می دهد که پیامبر(صلی الله علیه وآله) پاسخ آن را برای مردم با استناد به کلام خداوند بیان دارد.
[25]. برداشت بر این مبنا است که منظور از (ذکر)، قرآن باشد. (مجمع البیان، ج 5 - 6 ، ص 558)
