لطفاً چگونگی پیدایش فرقه زیدیه و سرگذشت زید و راجع به برخی از دانشمندان این مذهب توضیح دهید؟
پیدایش فرقه زیدیه به قرن دوم هجری باز می گردد، آنان پس از امام حسین(علیه السلام) زید شهید فرزند امام زین العابدین(علیه السلام) را امام می دانند و امام سجاد(علیه السلام) را تنها پیشوای علم و معرفت می شمارند; اکثر نویسندگان زیدی بجای امام سجاد(علیه السلام) حسن مثنی فرزند امام حسن مجتبی(علیه السلام)را امام خود می دانند.[1] و زید امام پنجم شمرده می شود و پس از وی فرزندش (یحیی بن زید) و پس از وی (محمد بن عبدالله) و (ابراهیم بن عبداللّه) را امام می دانند (که همگی بر ضد خلفای ناحقِ اموی قیام کردند و شهید شدند) بعد از آن کار زیدیه انتظام نیافت تا اینکه (ناصر اطروش) که از اعقاب برادر زید بود، در خراسان ظهور کرد و در اثر تعقیب حاکم محل، از آنجا فرار کرده به سوی مازندران که هنوز مسلمان نشده بودند رفت و پس از سیزده سال تلاش عده زیادی را مسلمان و به مذهب زیدیه در آورد، سپس به یاری آنان ناحیه طبرستان را مسخّر ساخته و به امامت پرداخت و پس از وی اعقاب او تا مدتی در آن سامان امامت کردند.[2]
چگونگی پیدایش زیدیه:
نهضت زید در اصل مورد تأیید امام باقر و امام صادق(علیه السلام)بود. و بدین جهت آن دو امام به شیعیان خود به طور مخفیانه توصیه می کردند که با زید بیعت نمایند و عهد و پیمانی هم میان امام(علیه السلام) و زید منعقد شده بود که مسلماً اگر زید پیروز می شد، به آن عهد وفا و حکومت را تحویل امام معصوم(علیه السلام) می داد، ولی بسیاری از شیعیان خیال می کردند رهبر نهضت زید بن علی است که با شمشیر قیام و خروج کرده و مردم را به رضا از آل محمد(صلی الله علیه وآله) فرا می خواند و مقصود از آل محمد(صلی الله علیه وآله) هم خودش است; بدین جهت برخی از شیعیان که از مظالم (امویان) به تنگ آمده بودند، زید را امام واجب الاطاعة می دانستند و در مقابل این فکر انحرافی که به شدت گسترش می یافت کاری ساخته نبود چون باقرین(علیهما السلام) واقع امر را به خاطر رعایت (تقیه) علناً نمی توانستند بگویند. زید هم به خاطر حفظ جان امام عهد و پیمانی را که با امام بسته بود نمی توانست بگوید. بنابراین جلوی این فکر انحرافی گرفته نشد و باعث شد زیدیه پدید آید که خود زید در پیدایش آن کوچکترین نقشی نداشته و بعید نیست که عقیده به امامت او بعد از شهادت دلیرانه اش پیدا شده باشد چون جایی دیده نشده که زید خود را امام نامیده باشد.[3]
زید بن علی(علیه السلام): در بین سالهای 75 تا80 هجری متولد و در بین سالهای 120 تا 122 شهید شده است.[4] او در کوفه اقامت گزید. سپس به شام و در مجلس هشام بن عبدالملک حاضر شد با او مکابره کرد و پنج ماه زندانی شد و بعد از آن به مدینه و عراق بازگشت در سال 120 هجری چهل هزار تن از مردم کوفه با او بیعت کردند، مردم را به (کتاب) و (سنت) و (جهاد) دعوت می کرد. فرمانروای عراقین در زمان او، یوسف بن عمر ثقفی بود. جنگ میان او و لشکریان اموی درگرفت، بعد از چند روز زید کشته شد، سر او را به دروازه دمشق آویزان کردند، جسدش را در خاکروبه کوفه عریان بر دار کردند و بعداً سوزانیدند.
زید بن علی(علیه السلام) در نظر امامان اهل بیت(علیهم السلام):
امام صادق(علیه السلام) بسیار می فرمود: خدا عمویم را رحمت کند.[5]
شیخ صدوق در کتاب (عیون اخبار الرضا(علیه السلام)) بابی به نقل روایات ائمه معصوم(علیهم السلام) در مدح و منقبت زید اختصاص داده است. به عنوان نمونه امام هشتم(علیه السلام) فرمودند:... زید بن علی از دانشمندان آل محمد(صلی الله علیه وآله) بود وی برای خشنودی خدا خشمگین شد و با دشمنان خدا جهاد کرد، و در راه خدا به شهادت رسید.
امام باقر(علیه السلام) فرمودند: ای زید مادری که تو را به دنیا آورده است برگزیده است.[6]
اصل قیام و جهاد زید هم مورد تأیید ائمه(علیهم السلام) بوده است.[7] دانشمندان امامیه مثل شیخ مفید و شیخ بهائی و... توصیف زید کرده اند.[8]
از مطالعه آثار[9] منسوب به وی بدست می آید که در مسایل مبدأ و معاد با عقاید امامیه هماهنگ است.[10] و بطلان بعضی عقاید زیدیه دلیل بر انحراف زید بن علی نمی شود.
مختصری از عقاید زیدیه (مربوط به اصول مذهبی): کلام زیدیه از نظر روش، عقل گراست چنانکه از نظر اصول و مبادی کلامی نیز با کلام عدلیه (امامیه و معتزله) هماهنگ است و مهم ترین اصول عدلیه را قبول دارند:
الف درباره صفات خبریه روش تأویل دارند، مثلا ید اللّه را به نعمت و قدرت تفسیر کرده اند، بر خلاف اهل حدیث و حنابله.
ب رؤیت بصری خداوند را محال و مستلزم جسمانیت می دانند (موافق امامیه اند)
ج عدل و حکمت الهی را مثل امامیه قبول دارند. (خدا را عالم و بی نیاز می دانند)
د در مورد جبر یا اختیار انسانها می گویند: خداوند خالق افعال بندگان نیست، چگونه خداوند آنان را به کاری که خود می آفرینند، امر کرده، و از کاری که قضای الهی به تحقق آن تعلق گرفته است نهی کند؟ (مطابق نظر مفوضه اند)
ه خداوند فعل قبیح انجام نمی دهد و کسانی که گناه کبیره انجام دهند فاسق اند نه کافرند و نه... مومن عقیده زیدیه درباره امامت بر خلاف دیدگاه شیعه رفته است آنها معتقد اند که امام باید دارای ویژگیها ذیل باشد:
1 از اولاد فاطمه زهرا(علیها السلام) باشد. حسنی یا حسینی، چون پیامبر فرمود: (اَلْمَهدِی مِن وُلْدِ فاطمة)
2 عالم به شریعت و زاهد و شجاع باشد تا از جهاد با دشمنان فرار نکند.
3 آشکارا به دین خدا دعوت کند و برای یاری دین قیام مسلحانه کند. (مثل زید بن علی) وجود چند امام در زمان واحد در کشورهای مختلف جایز است و گاهی هم زیدیه بدون امام بوده اند.[11]
مختصری از احکام فقهی و فروع دین مربوط به زیدیه: مجموعه فقهی و حدیثی که به مسند امام زید معروف است، نخستین کتاب در فقه و حدیث زیدیه است که علمای زیدیه بر آن شرح هایی زده اند که مفصل ترین آنها (الروض النظیر فی شرح مجموع الفقه الکبیر) تألیف قاضی شرف الدین سیاغی است.[12] در عبادات زیدیان در بعضی از مسایل که مایه تمایز شیعه و سنی است، روش شیعه را دارند، مانند: (حی علی خیر العمل) گفتن در اذان، پنج بار تکبیر گفتن در نماز میت، نخوردن ذبیحه (کشتار حیوان) نا مسلمان، آنها به حرمت زناشوئی با غیر زیدی معتقدند و متعه (ازدواج موقت) را جایز نمی دانند; بنا به آنچه گفته اند، زیدیه در اصول مذاق معتزله و در فروع فقه مذاق (ابو حنیفه) را دارند.[13]
امر به معروف و نهی از منکر را واجب و تقیه کردن را حرام می دانند. برای ائمه خود قایل به معجزات و کرامات نیستند.[14]
خود زیدیه به فرقه های ذیل منشعب شده که هر کدام در اصول و فروع عقایدی ویژه دارند: جارودیّه، سلیمانیه، صالحیه، بتریه، ابرقیه و... تا نوزده فرقه ذکر کرده اند.
اسامی تنی چند از مشاهیر و دانشمندان زیدیه به قرار ذیل است:
1 احمد بن عیسی بن زید (247157 ه) کتاب وی امالی است بنام (رأب الصدع) و مشتمل بر 2790 حدیث از رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) و ائمه اهل بیت(علیهم السلام) است.
2 القاسم الرسی (246169 ه) وی جد یحیی بن الحسین مؤسس حکومت زیدیه در یمن است.
3 الامام الهادی (298245 ه) مؤسس حکومت زیدیه در یمن است، تألیفات زیادی دارد.
4 الحاکم الحبشی (494413) از اساتید جار اللّه زمخشری مفسر معروف است.
5 ابو سعید نشوان حمیدی (متوفای 573 ه) از نوادر عصر خود در لغت و نحو و تاریخ بود.
6 عبداللّه بن حمزه (614561 ه) از نوادگان حسن مثنی پسر امام حسن مجتبی(علیه السلام).
7 المؤید باللّه (749669 ه) از نوادگان امام جواد(علیه السلام)، کتاب (الطراز) و (الانتصار) از اوست.
8 احمد بن یحیی بن المرتضی (840764 ه) مؤلف کتاب (البحر الزخار) برجسته ترین علمای زیدیه در فقه و اصول است و در علوم عقلی و نقلی دارای تألیفات است.[15]
[1] . ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، دفتر تحقیقات و تدوین کتب اسلامی، ص 99.
[2] . الهامی، داود، سیری در تاریخ تشیع، قم، مکتب اسلام، 1375، ص 401.
[3] . همان مدرک، ص 400 و 401 (با تصرف).
[4] . ربانی گلپایگانی، علی، همان مدرک، ص 100. اعیان الشیعه، ج 7، ص 108.
[5] . عیون اخبار الرضا، ج 10، ص 248. صدوق، ح 11 همان مدرک، ص 100 و 101.
[6] . همان مدرک، ص 107 و 108.
[7] . همان مدرک، ص 100.
[8] . همان مدرک، ص 106.
[9] . آثار علمی که به زید منسوب است عبارتند از: (تفسیر غریب القران، الصفوة، رسالة ای علما الامة، مناسک الحج و مجموعه فقهی و حدیثی)
[10] . ریاض الاخران، ص 181. قاموس الرجال، ج 4، ص 262 (به نقل از فاضل رضوی، شخصیت و قیام زید بن علی، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ص 307).
[11] . همان مدرک، ص 104.
[12] . الهامی، داود، همان، ص 401.
[13] . همان، ص 403.
[14] . شکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، آستان قدس، ص 218.
[15] . ربانی گلپایگانی، علی، همان، ص 125126.
