شیعه زیده چه عقایدی دارند چگونه به وجود آمدند تفاوت عقایدشان با شیعه دوازده امامی چیست؟
معرّف مذهب شیعه مسأله خلافت بلافصل علی(ع) و فرزندان اوست و ملاک انشعابات اصلی در فِرَق شیعه نیز باید همین امر دانسته شود؛ و دیگر اختلافات را نمی توان ملاک انشعاب اصلی فِرق شیعه دانست؛ بلکه دیگر اختلافات ، اگر تعیین کننده باشند، موجب پیدایش فِرق فرعی می شوند.بر این اساس می توان گفت که فرقه های اصلی شیعه عبارتند از: زیدیه، کیسانیه، امامیّه(شیعه دوازده امامی)، اسماعیلیه، فطحیه و ناووسیه. ولی از این فرقه های شش گانه تنها سه فرقه باقی مانده اند که عبارتند از: زیدیه ، اسماعیلیه و امامیه و سه فرقه ی دیگر منقرض شده اند. فرقه های دیگری نیز در مسأله امامت در تاریخ پدید آمده اند که چند صباحی بیش نپاییده و خیلی زود منقرض شده اند؛ لذا علمای ملل و نحل هنگام پرداختن به فرق شیعه به آنها اعتناء نمی کنند.
نخستین فرقه ای که از مذهب شیعه منشعب شد کیسانیه است؛ که پیروان مختار ثقفی هستند و از آنجا که مختار در آغاز کیسان نام داشت ، کیسانیه نامیده شدند. اینها معتقدند که محمد بن حنفیه(فرزند امام علی(ع)) نیز امام است. گروهی از آنها او را امام بعد از علی(ع) می دانند و برخی دیگر او را امام بعد از امام حسین(ع) می شناسند. برخی از آنها نیز محمد بن حنفیه را مهدی موعود می پندارند و معتقدند که وی در کوه رضوی در نزدیک مدینه پنهان شده و روزی ظهور خواهد کرد. کیسانیه خود دارای سه فرقه ی فرعی به نامهای مختاریه(کیسانیه خالص)، حارثیه و عبّاسیه می باشد. زمان پیدایش این فرقه زمان امامت حضرت زین العابدین (ع) می باشد.
زیدیّه: اینها زید بن علی(فرزند امام سجاد(ع) ) را امام چهارم می دانند و امام سجاد را تنها به عنوان پیشوای علم و معرفت می شناسند؛ چون به نظر اینها یکی از شرایط امام ، قیام مسلّحانه است و چون امام سجاد (ع) قیام مسلحانه نکرده است، لذا از نظر اینان امام محسوب نمی شود. پیدایش این فرقه مصادف با امامت حضرت باقر (ع) و بعد از قیام زید بن علی بوده است.فِرق فرعی زیدیه عبارتند از: جارودیّه، سلمانیّه یا جریریّه، صالحیّه و ابتریّه.
بزرگترین موج انشعاب فرقه های شیعه بعد از شهادت امام صادق(ع) شروع شد که عبارتند از:1 ناووسیه: آنها معتقد بودند که امام صادق(ع) امام آخر و مهدی موعود است این فرقه منقرض شده است.2 فطحیه: اینها عبدالله افطح ، فرزند امام صادق(ع) را جانشین امام صادق(ع) می دانستند. این فرقه نیز بیش از هفتاد روز دوام نیاورد. چون عبدالله افطح هفتاد روز بعد از امام صادق(ع) وفات کرد.3 سمیطیه: اینها محمّد فرزند امام صادق(ع) را امام بعد از او می دانستند اینها نیز چند صباحی بیش دوام نیاوردند.4 موسویّه یا مفضّله: اینها شاگردان خاصّ امام صادق(ع) بودند که امامت موسی بن جعفر(ع) را قبول کردند و شیعه ی دوازده امامی امتداد این فرقه است.5 اسماعیلیه: اینها کسانی هستند که اسماعیل ، فرزند بزرگ امام صادق(ع) را امام می دانستند. لازم به ذکر است که اسماعیل در زمان حیات امام صادق (ع) از دنیا رفته بود.اسماعیلیّه نیز فرقه های فرعی زیادی دارد که عبارتند از:1 اسماعیلیه خالص: اینها گفتند اسماعیل نمرده بلکه غایب شده است و روزی ظهور خواهد کرد.2 مبارکیّه: اینها به مرگ اسماعیل اعتراف دارند ولی معتقدند که امامت بعد از امام صادق(ع) از اسماعیل به فرزندش محمّد منتقل شده و در نسل او ادامه یافته است.3 قرمطیّه: اینها از مبارکیه منشعب شده و معتقدند که در مورد امامت اسماعیل بداء حاصل شده و امامت او به فرزندش رسیده است و محمد بن اسماعیل نمرده بلکه او هفتمین و آخرین امام است.اسماعیلیه را باطنیه، سبعیه، تعلیمیه، مُلحده و مزدکیّه نیز گفته اند. فاطمیان، نزاریّه، مستعلیه و آقاخانیّه نیز از فرقه های اسماعیلیه به شمار می روند. اسماعیلیه تاریخ مبسوطی دارد که جهت آگاهی از آن باید به کتب مفصل رجوع شود.مشهورترین و پرطرفدارترین و مدلّل ترین مذهب شیعه، شیعه امامیّه یا اثنا عشریّه است که به دوازده امام معصوم اعتقاد دارند و امروزه لفظ شیعه به نحو مطلق به این فرقه ی حقّه اطلاق می شود.
برخی از اصحاب ملل و نحل فرقه های غلات(فرقه هایی که در مورد اهل بیت(ع) غلو می کنند) را هم از فِرق شیعه شمرده اند؛ ولی حقّ این است که اینها کافر بوده از جرگه ی مسلمین خارجند ؛ لذا آنها را نمی توان جزء فرقه های مسلمین شمرد.شیعیان حدود 16 درصد از کل جمعیت مسلمانان را تشکیل می‌دهند. بزرگترین فرقه ی شیعه، شیعه جعفری یا شیعه اثناعشری یا شیعه امامیّه است که در اغلب کشورها کما بیش حضور دارند ولی بیشتر جمعیّت آن در کشورهای جمهوری اسلامی ایران، عراق، جمهوری آذربایجان، لبنان، افغانستان، پاکستان و کشورهای حاشیه ی خلیج فارس زندگی می‌کنند.بر اساس آمار سیا ورلد فکت‌بوک، 89 درصد مردم ایران، 60 تا 65 درصد مردم عراق، 30 درصد مردم کویت و 16 درصد مردم امارات متحده عربی را شیعه ی دوازده امامی تشکیل می دهد. امّا آمار دقیقی از شیعیان لبنان، آذربایجان، عربستان سعودی، بحرین و قطر و سایر کشورها در دست نیست. همچنین طبق آمار، 20 درصد مردم پاکستان شیعه هستند که بخشی از آنها بخصوص در کشمیر، اسماعیلی می باشند. بخشهایی از ترکیّه و سوریّه نیز علوی هستند که نوعی گرایش شیعی است.دومین فرقه ی مهمّ شیعه از نظر جمعیّت و تأثیرات فرهنگی، شیعه اسماعیلی است که به عنوان اقلیتی دینی در بیش از بیست و پنج کشور، در آسیا، آفریقا، اروپا و آمریکای شمالی پراکنده هستند؛ مهمترین تجمّع آنها در مناطقی از ایران ، عراق ، شام، یمن ، بحرین، افغانستان و شمال آفریقا می باشد.
سومین فرقه ی موجود شیعه در عصر حاضر زیدیّه است که عمدتاً در اطراف خلیج فارس سکنی دارند و محلّ تجمع اصلی آنها ظاهراً در کشور یمن می باشد. کشور یمن در جنوبی ترین منطقه شبه جزیره عربستان قرار دارد و سرزمینی است سبز و خرم. از لحاظ مذهبی حدود 45 درصد جمعیت یمن را پیروان مکتب زیدیه تشکیل می‌دهند در حالیکه اهل سنّت که اغلب شافعی مذهبند 53 درصد و درصد اندکی هم شیعیان اسماعیلیه هستند. شیعیان و اهل سنّت یمن همگی محب و شیفته اهل بیت(علیهم السلام) هستند و آداب و رسوم مذهبی آنان بسیار مشابه به شیعیان دوازده امامی است. ولی با کمال تاسف در سالهای اخیر وهابیت در این کشور قدرتمند شده و تلاش دارد اصالت های فرهنگی و مشترکات مذاهب را تحت پوشش باورهای خود قرار دهد. اساسا یمنی ها اسلام خود را مدیون حضرت علی(ع) می دانند چون نخستین بار پیامبراعظم(ص) حضرت علی(ع) و چند نفر دیگر از صحابه را برای تبلیغ اسلام به یمن فرستادند. نکته جالب توجه اینکه از جمعیت 20 ملیونی یمن حدود 5 ملیون از سادات و ذریه پیامبر بوده که 90% آنها سادات حسنی و بقیه سادات حسینی اند.
از لحاظ تاریخی زیدیه به دو دسته زیدیان جارودی و زیدیان غیرجارودی تقسیم می شوند. جارودیان که علاوه بر اعتقاد به قیام و انقلاب، وابستگی و علقه شدید به اهل بیت(ع) داشته و اندیشه های شیعی در آنها پررنگ است و در مقایسه با اهل سنت، به شیعیان امامی نزدیک هستند، همواره جریان اصلی در میان زیدیه بوده اند. جریان دوم زیدیه که بیشتر حدیث گرا هستند، از لحاظ اعتقادی متشیع به حساب می آیند. حتی کسانی همچون ابوحنیفه هم که افکار انقلابی زید را می پسندید ولی در موراد دیگر همچون مسأله امامت با زید همراه نبودند نیز به همین معنا متشیع و زیدی به حساب آمده اند. این جریان در طول تاریخ وجود داشته ولی همیشه در اقلیت بوده اند و انعکاس چشمگیری در طول تاریخ جز در چند برهه نداشته‌اند.
شیعیان زیدیه جارودی به جانشینی بلافصل حضرت علی(ع) پس از پیامبر (ص) اعتقاد دارند و خلفای سه گانه راغاصب می دانند. آنها برای امامت، چهارده شرط قائلند که تقریبا همان شرایط ما برای ولی فقیه است الا اینکه امام باید از اولاد حضرت زهرا(س) باشد. آنها فقط برای پنج تن آل عبا قائل به عصمت هستند. در حوزه های علمیه ایشان، از روایات امام باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) بسیاراستفاده می شود. در کنار نهج البلاغه و صحیفه سجادیه، کتاب اربعین حدیث امام خمینی(ره) نیز تدریس می شود.
آنها مراسم عید غدیر و عاشورا را باشکوه برگزار می کنند. اعتقاد مردم یمن (خصوصا شیعیان زیدی) به ظهور منجی امام مهدی(عج) نیز بسیار قوی است به طوریکه در پنج سال اخیر، کتاب عصر ظهور نوشته شیخ علی کورانی، از پرفروشترین کتابها در کشور یمن بوده است.در حال حاضر تنها منبع موثق و معتبر فارسی درمورد عقاید زیدیه کتاب"درسنامه تاریخ وعقاید زیدیه" تالیف مهدی فرمانیان و سیدعلی موسوی نژاد از نشر ادیان می باشد.
از علمای معاصر زیدیه می توان علامه مجد الدین المؤیدی که با 100 سال عمر هم اکنون در قید حیات است را نام برد. او نماینده فعلی جریان زیدیه جارودی و صاحب تألیفات بسیار است و ساکن استان صعده، مرکز جریان جارودی زیدیه می باشد. عالم دیگری که در این منطقه ساکن است سید بدر الدین الحوثی است که از سادات طباطبایی و از علمای بنام و صاحب تألیف است. تألیفات او بسیار نزدیک با مکتب امامیه است مثلاً کتابی دارد به عنوان (من هم الرافضة) و در این کتاب تلاش می کند ثابت کند رافضی‌ها امامیه و پیروان امام صادق(ع) نیستند بلکه در مرحله اول، بنی امیه و دشمنان اهل بیت(ع) هستند و در تألیف دیگری با عنوان (آل محمد لیس کل ام?) به اثبات این مطلب می پردازد که سادات و اهل بیت(ع)، مقام بلندی داشته و دارند. ایشان در ایام جنگهای یمن در دهه 90 به ایران کوچ کرد و چند سالی در ایران به همراه فرزند خود حسین الحوثی میهمان بود و زندگی بسیار ساده و زاهدانه ای داشت.
رییس جمهور کنونی یمن،دوازده سال رئیس جمهور یمن شمالی بود و از سال 1990 میلادی که اتحاد دو بخش شمالی و جنوبی یمن شکل گرفت، 19 سال است رئیس جمهور یمن متحد است(جمعا 31سال). هر چند در ظاهر در خانواده ای زیدی مذهب به دنیا آمده ولی حکومت او رویکردی سکولار دارد و اساسا حکومت دینی نیست بلکه به نوعی برخلاف دین اسلام به ویژه مذهب شیعه فعالیت می کند. او فارغ‌التحصیل دانشگاه نظامی بغداد بوده و با اعضای حزب بعث و صدام معدوم، روابط ویژه‌ای داشته است و به صدام صغیر معروف می باشد. دیکتاتور یمن که "علی عبدالله صالح" از سی سال پیش به پشتوانه سعودی‌ها در رأس حکومت یمن قرار گرفته، مذهب زیدیه را به حاشیه رانده، و دست سلفی‌های را برای بسط نفوذشان در یمن بازگذاشته است و به نوعی یمن را به حیاط خلوت سیاسی و مذهبی عربستان تبدیل کرده است. بعد از اینکه وهابیت سلفی با حمایت عربستان در یمن قدرت و پایگاه پیدا می‌کنند، اغلب دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه دینی زیدیه به حاشیه می‌روند و فعالیتشان محدود میشود. به میراث فکری و فرهنگی ائمه زیدیه کمتر توجه می شود در مقابل کتابهای وهابیت به فور در یمن منشر و توزیع می شود. صعده مرکز گرایش زیدی جارودی، با وجود اهمیّت چندجانبه و استراتژیکی که دارد، در حاشیه قرار می‌گیرد. این تبعیض مذهبی و سیاسی خلاء عمیقی را در منطقه ایجاد می کند و تبدیل به بستری می شود برای شکل گیری تحولی عمیق در تاریخ سیاسی معاصر یمن.
زیدیه در تاریخ اسلام، از چند جهت مورد توجه‌اند:
1-رهبری جنبش‌های ضد اموی و عباسی: بخش مهمی از نهضت‌های شیعی ضد اموی- عباسی توسط زیدیان رهبری شده است. قیام زید بن علی در کوفه، یحیی بن زید در خراسان، نفس زکیه (محمد بن عبدالله بن حسن بن امام حسن (ع)) در مدینه، ابراهیم بن عبدالله (برادر نفس زکیه) در بصره، شهید فخّ (حسین بن علی بن حسن بن حسن بن امام حسن (ع)) در مدینه؛ ابن طبا طبا در کوفه (سال 199 ه ق) و ...
2-دولت‌های شیعه زیدی : 3 دولت معروف زیدی‌ها در تاریخ اسلام، عبارتند از:
1-2- دولت ادریسیان در مغرب اسلامی : ادریس بن عبدالله بن حسن بن امام حسن (ع) پس از حضور و شکست قیام شهید فخّ، به شمال آفریقا گریخت و با حمایت پاره‌ای از قبائل آن منطقه، دولت ادریسیان را در 172 ه.ق بنا نهاد. این دولت، تا سلطه دولت فاطمیان بر مغرب دوام یافت و از سال 305 ه.ق تحت الحمایه دولت فاطمی شد و بالاخره در سال 375 ه.ق کاملا منقرض گردید.
2-2- دولت علویان در طبرستان: این سلسله با داعی کبیر (از نوادگان زید) در 250 ه.ق آغاز شد و مناطقی چون آمل، ساری و گرگان را در برگرفت. پس از او داعی صغیر (م 278 ه.ق) و ناصر اطروش (م 304 ه.ق) و آخرین سلسله، حسن بن قاسم مقتول در 316 ه.ق بود. بدین گونه سلسله علویان طبرستان، شصت واند سال ادامه یافت.
3-2- دولت علویان یمن: این سلسله، حدود هزار سال ادامه یافت. در جستار دوم این سلسله، به ایشان پرداختیم.
3-دیدگاه‌های کلامی - فقهی زیدیه: زیدیان از فرقه‌های مطرح در مذاهب اسلامی‌اند. آثار و نگاشته‌های عالمان زیدی، از قرن دوم هجری تا کنون، مجموعه‌ای مهم و قابل اعتنا در میراث اسلامی است. (ر.ک. مقاله معرفی آثار منتشر شده زیدیه، نشریه هفت آسمان، ش 14/161)
3-1- زیدیان، چه باورهایی دارند؟
در میان عقاید زیدیه، غیر از باورهای شایع و فراگیر در میان فرق و مذاهب اسلامی، چند باور خاص دیده میشود که در تمامی فرقه‌های زیدیه مشترک می‌نماید:
•باور به عدل الهی
•باور به اختیار انسان و نفی جبر
•تاکید بر اصل امر به معروف و نهی از منکر
•اعتقاد به امامت امامان علی(ع) ، حسن(ع) و حسین(ع)
•امامت پس از امام حسین(ع)، در فرزندان امام حسن (ع) یا امام حسین (ع) است.
•دعوت و قیام، از شرایط (امام) است (علاوه بر شرایط عمومی چونان: عدالت، دانایی دینی و ...). این نکته، از اصول بسیار مهم در تفکر سیاسی زیدیه است.
•باور به ظهور مهدی(ع)
•نفی تقیّه (کتمان مذهب و باور دینی)
3-2- تفاوت عقاید زیدیان، چشمگیر است
اگر باورهای فوق، حلقه مشترک (مذهب زیدیه) است. اختلافات عقاید زیدیان بسیار گسترده و فراوانند؛ از جمله:
•آیا امامت امام علی(ع) به نصّ صریح پیامبر (ص) بوده است؟ در میان زیدیان، فرقه جارودیه این دیدگاه را دارند . و با این نگرش، خلفای اول و دوم را تکفیر یا تفسیق می‌کنند. اما برخی از فرقه‌های دیگر زیدیه، چنین باوری را ندارند (فرقه بتریّه یا صالحیّه و ....)
•آیا امامت مفضول با وجود افضل مجاز است؟ پاسخ فرقه‌های زیدیه، به این پرسش یکسان نیست. جارودیه آن را پذیرا نیستند. اما فرقه‌های بتریّه (یا صالحیه) و یا فرقه سلیمانیه آن را می‌پذیرند و در نتیجه، خلیفه اول و دوم را با همین نگرش، تایید می‌کنند.
•آیا تعدد امام در زمان واحد مجاز است؟ این پرسش، به ویژه در شرایط استقرار دولت‌های متعدد زیدی جدی‌تر مطرح شد، و موافقان و مخالفان بنامی دارد.
•مهدی منتظر چه کسی است؟ در حالی که در مواردی فرقه‌های زیدیه، تحت شرایط سیاسی - اجتماعی به ظهور مهدی باورمند شده بودند، چونان تطبیق آن بر نفس زکیه (محمد بن عبدالله بن حسن بن امام حسن) و یا امام حسین بن قاسم عیانی (م 404 ه.ق) و ...
در مورد فرد اخیر (که از امامان علوی یمن بود) فرقه‌ای به نام حسینیّه در یمن به وجود آمد که تا چندین قرن دوام داشت و معتقد بودند که او مهدی موعود است و... (ر.ک. مقاله: مهدویت و فرقه حسینیه زیدیه، سید علی موسوی‌نژاد، نشریه هفت آسمان، ش 27/127)
اما بخش عمده‌ای از فرقه‌های زیدیه اعتقاد دارند که مهدی(ع) هنوز به دنیا نیامده است و در آینده ظهور خواهد کرد.
•اعتقاد به رجعت و خصایل خاص امامان: در حالی که پاره‌ای از فرقه‌های زیدیه چونان جارودیه، به رجعت و یا علم غیب و خصایل منحصر در امامان، باورمندند. برخی دیگر از فرقه‌های زیدی چونان باوری را ندارند.
از مجموع نکات فوق، می‌توان دریافت که در میان فرقه‌های زیدی، (فرقه جارودیه) آن مذهب به شیعه دوازده امامی (امامیه) نزدیک‌ترند. شیعیان زیدی یمن، به این گرایش زیدی متصل هستند.
معرفی منابع برای مطالعات تکمیلی در موضوع زیدیه شناسی
از آنجا که این سلسله یادداشت‌ها، با انگیزه‌ی دریافت حوادث سیاسی یمن، نگاشته می‌شوند، به همین مختصر بسنده می‌کنیم. برای مطالعات اجمالی در زمینه (زیدیه) به نوشته‌های زیر می‌توانید مراجعه کنید:
1- زیدیه، تاریخ و عقاید، مهدی زمانیان و سید علی موسوی‌نژاد، نشر ادیان، 1386
2-تاریخ فرق اسلامی، حسین صابری، ج 2، انتشارات سمت، 1383
3-دولت زیدیه در یمن، حسن خضیری احمد، احمد بادکوب، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1380
و برای مطالعات تفصیلی تر ، سه حوزه منابع معرفی می شوند :
الف) کتابها و نگاشته‌هایی که در زمینه فرق و مذاهب اسلامی، نوشته شده‌اند؛چونان: مقالات الاسلامیین، ملل و نحل، فرق الشیعه، المقالات و الفرق، الفصل و ...
ب)کتابها و مقالات که در خصوص (زیدیه) نوشته شده‌اند و از آن جمله:
الزیدیه قراءة فی المشروع و بحث عن المکوّنات، عبد الله بن محمد حمیدالدین، صفاء، 1424
الزیدیه فی موکب التاریخ، جعفر سبحانی، دارالاضواء
الزیدیه نظریه و تطبیق، علی بن عبدالکریم الفضیل شرف الدین، بیروت، 1412
ج)کتابها و آثار مولفان زیدی مذهب: در دهه‌های اخیر، آثار فراوانی از مولفان زیدیان - چه در یمن و چه در کشورهای دیگر- به چاپ رسیده است. پاره‌ای از آن را در تراث الزیدیه (سید علی موسوی نژاد، مرکز ادیان و مذاهب 1384) مولفات الزیدیه (سید احمد حسینی اشکوری، مکتبه نجفی مرعشی، قم 1413) و ... می‌توان دید.
جهت مطالعه بیشتر رجوع شود به:فرق و مذاهب کلامی ، استاد علی ربانی گلپایگانی.تاریخ شیعه و فرقه های اسلام، دکتر محمّد جواد مشکورتاریخ شیعه، علامه محمد حسین مظفّرتاریخ اندیشه های کلامی در اسلام، عبدالرحمن بدوی بنیادهای کیش اسماعیلیان، برنارد لوئیساسلام نیز از حقیقت جویان می خواهد که اصول اسلام را با عقل و برهان بپذیرند. اگر کسی به دین حق راه یافت ، نوبت آن می رسد که از بین مذاهب آن دین ، مذهب حق را بیابد ؛ مثلا اگر کسی که دریافت اسلام دین حق است ، باید در مورد حقّانیّت مذاهب شیعه و سنّی تحقیق کند ؛ تا مذهب حق را یافته و از آن تبعیّت نماید.
