ادیان
این رده تنها حاوی زیرردهٔ زیر است.
جایگاه و ارزش انسان در ادیان چگونه است؟
جایگاه و ارزش انسان در ادیان چگونه است؟ مقاله (انسان شناسی دینی) نوشته آقای منصور رمضانخانی را تقدیم می کنیم امیدواریم مفید واقع گردد: انسان شناسی دغدغه دیرین انسان است. زیرا هر انسانی دست کم با خود روبرو است و درباره خود می اندیشد و تلاش می کند خود را بشناسد. شناخت انسان از منظر دین می تواند پاسخی در خور به این نیاز دائمی بشر ارائه دهد. موضوع انسان از منظر دین را می توان از دو مسیر مطالعه کرد. یکی پیش فرض های انسان شناختی که دین بر آن ها بنا شده است. و دیگری تعریفی که دین از انسان ارائه می دهد. توضیح آن که دین هر چند منشاء الهی دارد امری است انسانی به این معنا که برای انسان و با هدف سعادت انسان آمده است، بنابر این نمی تواند بدون داشتن تعریفی از انسان، پیامی برای او داشته باشد. پس دین بر اساس تعریفی از انسان بنا شده است و بر اساس همان تعریف نیز سعادت او را مشخص می کند و با تکیه بر همان بنیاد، برای انسان برنامه ریزی می کند. بررسی آموزه های دین می تواند راهی باشد به پیش نیازهای انسان شناسی آن تعالیم، حتی اگر در متون دینی چیزی در توضیح حقیقت انسان نیامده بود. ولی می دانیم که دین و متون دینی خود به معرفی انسان پرداخته و تا حدودی ضعف و قوت و کمال و نقص او را به او شناسانده اند. در این مقاله از هر دو منظر به انسان شناسی دین خواهیم پرداخت. با این توضیح که در بخش دوم نگاه ما به ادیان ابراهیمی، به ویژه اسلام خواهد بود. پیش فرض های انسان شناختی دینیکی از مهم ترین آموزه های ادیان به ویژه ادیان الهی و اسلام، باور به زندگی پس از مرگ است. لازمه چنین عقیده ای پذیرش خلقت ترکیبی انسان از ماده و غیر ماده است. که بخش غیر مادی آن را روح نامیده اند. این نکته حتی در باور به تناسخ نیز یک اصل است. و بدون تصور روح برای انسان، تصور زندگی بعد از مرگ ناممکن است. از سوی دیگر ادیان انسان ها را به اعمال نیک می خوانند و از اعمال قبیح پرهیز می دهند. این نکته نیز نشان می دهد که باید برای انسان بهره ای از اختیار قائل باشند، زیرا بدون اختیار، امر و نهی و نظام پاداش و کیفر بی معنا خواهد بود. دعوت به کمال، فصل مشترک بسیاری از ادیان است، دین انسان ها را دعوت می کند تا چیزی باشند به جز آن که هستند. به بیان دیگر در نگاه ادیان، انسان موجودی است که می تواند از مراحل پایین کمال به مراحل بالاتر برود، انسان دارای قوه و فعل است و می تواند قوای خود را به فعلیت درآورد. بین بودن و شدن انسان تفاوت وجود دارد. توانایی انسان برای ارتباط با ماوراء طبیعت نیز جزو پیش فرض های دین می باشد، به ویژه ادیانی که جنبه عرفانی قوی تری دارند. و اصولاً بدون پذیرش این امکان، بخش عظیمی از باورهای ادیان بی وجه می شوند. باورهای فوق همه مبتنی بر یک پیش فرض مشترک هستند و آن این که حقیقت انسان را بخش غیر مادی او تشکیل می دهد، و بُعد مادی انسان اصالت ندارد. گزاره های انسان شناسی در ادیانتقریباً در تمام ادیان انسان دارای مرتبه بسیار والایی دانسته شده است. دین بودایی و جین به خدا معتقد نیستند، از این رو طبیعتاً انسان والاترین موجود در نزد آن هاست. او بالقوه قادر است با اتکاء به خود به مقام خدایی برسد. تنها با جهل و نادانی است که طبیعت واقعی بزرگ او موقتاً پنهان می ماند. همچنین در دین هندوئی و سیک نیز انسان عالی ترین مخلوق به شمار می آید. روح ساکن در درونش حقیقتاً بارقه ای الهی است و از این رو از میان همه موجودات دیگر او از منزلتی ممتاز برخوردار است. به دلیل جهل است که انسان از شناخت عظمت وجودی خویش عاجز می ماند و از انواع محدودیت های درونی رنج می برد. لحظه ای که ماهیت حقیقی خود را بشناسد موجودی نامحدود شده، از تمام قیود رها می گردد. بر طبق دین زرتشت انسان باید نقش همراه اهورامزدا را ایفا کند تا بتواند نیروهای شر را کاملاً بیرون رانده و حکومت خیر مطلق را بر زمین مستقر کند. در این دین، انسان کاملا ً پاک و بی عیب و با آزادی کامل اراده متولد می شود، و از این رو برای هر عملی کاملاً مسئول است. در حالی که در دین هندوئی، بودایی و جین انسان با محدودیت های خاصی به دنیا می آید و از این رو به یک معنا نه کاملاً آزاد است و نه می تواند مسئولیت کامل اعمال خود را بر عهده گیرد. قانون (کارما) در آنِ واحد نماد جبر و آزادی و اختیار است. این ادیان که خاستگاه هندویی دارند، به روشنی طبیعت انسان را ذاتاً موجودی روحانی می دانند و می گویند انسان در درون خود روحی دارد که ماهیت اصلی او را تشکیل می دهد. این روح فنا ناپذیر است و لذا انسان در ماهیت اصلی خود فنا ناپذیر است.(1) دین زرتشتی نیز به فناناپذیری روح آدمی که با مرگ جسمانی نابود نمی شود باور دارد.(2) ادیان ابراهیمی(سرانجام خدا فرمود: انسان را شبیه خود بسازیم، تا بر حیوانات زمین و ماهیان دریا و پرندگان آسمان فرمانروایی کند، پس خدا انسان را شبیه خود آفرید)،(3) این جمله از کتاب مقدس را می توان فصل مشترک نگاه تمام ادیان ابراهیمی به حقیقت انسان دانست. این مضمون در روایات اسلامی نیز نقل شده است.(4) دیگر نقطه مشترک بین ادیان ابراهیمی، چگونگی خلقت نخستین آدم و همسر او از خاک و تکثیر نسل انسان است.(5) دمیده شدن روح در انسان نیز مورد تصریح این ادیان است.(6) با وجود این مشترکات، تفاوت هایی نیز در این سه دین مشاهده می شود مثل گناه جبلّی در مسیحیت که همه انسان ها را به دلیل گناه حضرت آدم گناه کار می دانند.(7) برای یافتن نظر گاه اسلام مراجعه به قرآن کریم به عنوان اصیل ترین متن وحیانی راه گشای ما خواهد بود. در قرآن کریم صفاتی درباره بخش طبیعی و نیز نفسانی انسان ذکر شده که غالباً ناظر به ضعف اوست. صفاتی هم چون: پیوسته در خسران،(8) کم ظرفیت و بدون تحمل (هلوع)،(9) ضعیف،(10) عجول،(11) علاقمند به دنیا و شهوات نفسانی،(12) زود ناامید شونده،(13) ناسپاس نسبت به نعمت،(14) ممسک و بخیل تا جایی که حتی با داشتن تمام خزائن رحمت پروردگار باز هم از انفاق خودداری می کند،(15) جدال کننده،(16) مرز شکن و محدودیت گریز،(17) طغیان کننده در صورت احساس بی نیازی،(18) جاهل به آینده،(19) و... . البته چنین نیست که همه انسان ها دارای همه این ضعف ها باشند و یا این که این نقاط ضعف جزو ذات انسان شده باشند، بلکه برخی از این صفات می توانند نباشند و برخی دیگر قابلیت تبدیل شدن به فرصت را دارند. و برخی هم در اثر شرایط به وجود می آیند.(20) از سوی دیگر، صفاتی بسیار بلند مرتبه نیز برای انسان ذکر شده است، همانند این که خداوند انسان را در بهترین صورت و نظام آفریده(21) و بنی آدم را کرامت بخشیده است(22) و او را بر سایر مخلوقات برتری و فضیلت داده(23) و نیز او را تنها موجود شایسته امانت پذیری الهی دانسته است(24) و انسان را برای عبادت خود خلق کرده(25) و در نهایت این که او را جانشین خود بر روی زمین خوانده(26) و اولین انسان را آموزگار ملائک معرفی کرده است.(27) در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز مقامی برای انسان تصویر شده که در آن دست و پا و چشم و گوش و زبان بنده همه خدایی می شوند و به تعبیر بهتر خداوند چشم و گوش او می شود.(28) این صفات هدف عالی از خلقت انسان را تبیین می کنند. هدفی که اسلام و بلکه سایر ادیان از انسان می خواهند تا در مسیر آن حرکت کند. شناخت امکاناتی که برای طی مسیر کمال در اختیار انسان قرار داده شده بخش سوم از معارف انسان شناختی قرآن را تشکیل می دهد. از آن جا که انجام صحیح هر کاری مبتنی بر علم است، قرآن کریم می فرماید: ما به انسان چشم و گوش و قلب دادیم(29) که ابزار کسب علم هستند، تصریح می کند که آن چه نمی دانست به او آموختیم،(30) تأکید می کند که ما زشتی و زیبایی نفس را به او الهام کردیم.(31) در ضمن قرآن خلقت انسان را بر اساس فطرتی خداشناس و خداجو می داند،(32) که هم به او شناختی فطری از خدا می دهد و هم او را به سوی خدا و پرستش او و سایر کمالات جذب می کند(33) و به دلیل ضعف انسان تکلیفی بیش از طاقت بر او لازم نکرده است،(34) امکان مسخّر کردن آسمان و زمین را به او عطا کرده است.(35) به بیان قرآن انسان مختار است و پاسخ گوی رفتار خویش.(36) قرآن به انسان هشدار می دهد که اعمالش حقیقت او را در گرو خویش دارند و در واقع هویتش را اعمالش تشکیل می دهند،(37) این تعبیر ضمن این که بیانگر اختیار انسان است، یک نکته روان شناختی درباره رابطه انسان و عملش را نیز مورد اشاره قرار می دهد، توجه به این نکته می تواند در مسیر کمال راه گشای انسان باشد. نکته دیگر این که انسان خودآگاه است،(38) نقش خودآگاهی در مسیر کمال نیاز به توضیح ندارد. ناگفته نماند که مباحث گسترده فراوانی در حوزه انسان شناسی وجود دارد که این نوشتار مجال پرداختن به آن ها را به ما نمی دهد. جمع بندی: انسان از منظر اسلام، موجودی است مرکب از ماده و غیر ماده، مختار و با ضعف و قوت های خاص که برای رسیدن به مقام خلیفة اللهی خلق شده، این مقام از خلال بندگی خدا قابل تحصیل است و خداوند متعال نیز نیاز های او در این مسیر را در فراهم کرده است. نرم افزار پاسخ پاورقی: 1. ر.ک: تیواری، کدارنات، دین شناسی تطبیقی، ترجمه مرضیه شنکایی، تهران، انتشارات سمت، 1381ش، ص233235. 2. همان، ص188. 3. کتاب مقدس، سفر پیدایش، فصل اول، آیه 26-27. 4. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش، ج1، ص124، باب الروح، ح4. و برای توضیح معنای حدیث: ر.ک: موسوی خمینی، سید روح الله، چهل حدیث، نشر رجاء، 1368ش، ص529534، ح38. 5. ر.ک: کتاب مقدس، سفر پیدایش، فصل های 1-3. و نیز قرآن کریم. نساء : 1. حجر : 26 و 28 و 33. مومنون : 1214. روم : 20. 6. کتاب مقدس، سفر پیدایش، فصل 2، آیه 7. قرآن کریم: ص : 72. سجده : 9. 7. کتاب مقدس. نامه رومیان، فصل 5، آیه 1216. 8. عصر : 2. 9. معارج : 19. 10. نساء : 28. 11. اسراء : 11. 12. آل عمران : 14. عادیات : 8. فجر : 20. 13. اسراء : 83. فصلت : 49. 14. ابراهیم : 34. اسراء : 67. شوری : 48. 15. اسراء : 100. 16. کهف : 54. 17. قیامت : 5. 18. علق : 6-7. 19. لقمان : 34. 20. ر.ک: جعفری، محمد تقی، حرکت و تحول از دیدگاه قرآن، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، 1383ش، ص92100. 21. تین : 4. 22. اسراء : 70. 23. اسراء : 70. 24. احزاب : 72. 25. ذاریات : 56. 26. بقره : 30. 27. بقره : 31-33. 28. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ح3161. 29. نحل : 78. 30. علق : 5. 31. شمس : 8. 32. روم : 30. اعراف : 172. 33. ر.ک: مطهری، مرتضی، فطرت، تهران، انتشارات صدرا. مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن، قم، نتشارات در راه حق، ج13، ص2647. 34. بقره : 286. اعراف : 42. 35. لقمان : 20. 36. انسان : 3. اختیار انسان بحثی است دامنه دار، برای اطلاع بیشتر ر.ک: معارف قرآن، همان، ص374394. 37. مدثر : 38. فصلت : 46. اسراء : 84. 38. قیامت : 14. اسراء : 14.
جایگاه و ارزش انسان در ادیان چگونه است؟ مقاله (انسان شناسی دینی) نوشته آقای منصور رمضانخانی را تقدیم می کنیم امیدواریم مفید واقع گردد: انسان شناسی دغدغه دیرین انسان است. زیرا هر انسانی دست کم با خود روبرو است و درباره خود می اندیشد و تلاش می کند خود را بشناسد. شناخت انسان از منظر دین می تواند پاسخی در خور به این نیاز دائمی بشر ارائه دهد. موضوع انسان از منظر دین را می توان از دو مسیر مطالعه کرد. یکی پیش فرض های انسان شناختی که دین بر آن ها بنا شده است. و دیگری تعریفی که دین از انسان ارائه می دهد. توضیح آن که دین هر چند منشاء الهی دارد امری است انسانی به این معنا که برای انسان و با هدف سعادت انسان آمده است، بنابر این نمی تواند بدون داشتن تعریفی از انسان، پیامی برای او داشته باشد. پس دین بر اساس تعریفی از انسان بنا شده است و بر اساس همان تعریف نیز سعادت او را مشخص می کند و با تکیه بر همان بنیاد، برای انسان برنامه ریزی می کند. بررسی آموزه های دین می تواند راهی باشد به پیش نیازهای انسان شناسی آن تعالیم، حتی اگر در متون دینی چیزی در توضیح حقیقت انسان نیامده بود. ولی می دانیم که دین و متون دینی خود به معرفی انسان پرداخته و تا حدودی ضعف و قوت و کمال و نقص او را به او شناسانده اند. در این مقاله از هر دو منظر به انسان شناسی دین خواهیم پرداخت. با این توضیح که در بخش دوم نگاه ما به ادیان ابراهیمی، به ویژه اسلام خواهد بود. پیش فرض های انسان شناختی دینیکی از مهم ترین آموزه های ادیان به ویژه ادیان الهی و اسلام، باور به زندگی پس از مرگ است. لازمه چنین عقیده ای پذیرش خلقت ترکیبی انسان از ماده و غیر ماده است. که بخش غیر مادی آن را روح نامیده اند. این نکته حتی در باور به تناسخ نیز یک اصل است. و بدون تصور روح برای انسان، تصور زندگی بعد از مرگ ناممکن است. از سوی دیگر ادیان انسان ها را به اعمال نیک می خوانند و از اعمال قبیح پرهیز می دهند. این نکته نیز نشان می دهد که باید برای انسان بهره ای از اختیار قائل باشند، زیرا بدون اختیار، امر و نهی و نظام پاداش و کیفر بی معنا خواهد بود. دعوت به کمال، فصل مشترک بسیاری از ادیان است، دین انسان ها را دعوت می کند تا چیزی باشند به جز آن که هستند. به بیان دیگر در نگاه ادیان، انسان موجودی است که می تواند از مراحل پایین کمال به مراحل بالاتر برود، انسان دارای قوه و فعل است و می تواند قوای خود را به فعلیت درآورد. بین بودن و شدن انسان تفاوت وجود دارد. توانایی انسان برای ارتباط با ماوراء طبیعت نیز جزو پیش فرض های دین می باشد، به ویژه ادیانی که جنبه عرفانی قوی تری دارند. و اصولاً بدون پذیرش این امکان، بخش عظیمی از باورهای ادیان بی وجه می شوند. باورهای فوق همه مبتنی بر یک پیش فرض مشترک هستند و آن این که حقیقت انسان را بخش غیر مادی او تشکیل می دهد، و بُعد مادی انسان اصالت ندارد. گزاره های انسان شناسی در ادیانتقریباً در تمام ادیان انسان دارای مرتبه بسیار والایی دانسته شده است. دین بودایی و جین به خدا معتقد نیستند، از این رو طبیعتاً انسان والاترین موجود در نزد آن هاست. او بالقوه قادر است با اتکاء به خود به مقام خدایی برسد. تنها با جهل و نادانی است که طبیعت واقعی بزرگ او موقتاً پنهان می ماند. همچنین در دین هندوئی و سیک نیز انسان عالی ترین مخلوق به شمار می آید. روح ساکن در درونش حقیقتاً بارقه ای الهی است و از این رو از میان همه موجودات دیگر او از منزلتی ممتاز برخوردار است. به دلیل جهل است که انسان از شناخت عظمت وجودی خویش عاجز می ماند و از انواع محدودیت های درونی رنج می برد. لحظه ای که ماهیت حقیقی خود را بشناسد موجودی نامحدود شده، از تمام قیود رها می گردد. بر طبق دین زرتشت انسان باید نقش همراه اهورامزدا را ایفا کند تا بتواند نیروهای شر را کاملاً بیرون رانده و حکومت خیر مطلق را بر زمین مستقر کند. در این دین، انسان کاملا ً پاک و بی عیب و با آزادی کامل اراده متولد می شود، و از این رو برای هر عملی کاملاً مسئول است. در حالی که در دین هندوئی، بودایی و جین انسان با محدودیت های خاصی به دنیا می آید و از این رو به یک معنا نه کاملاً آزاد است و نه می تواند مسئولیت کامل اعمال خود را بر عهده گیرد. قانون (کارما) در آنِ واحد نماد جبر و آزادی و اختیار است. این ادیان که خاستگاه هندویی دارند، به روشنی طبیعت انسان را ذاتاً موجودی روحانی می دانند و می گویند انسان در درون خود روحی دارد که ماهیت اصلی او را تشکیل می دهد. این روح فنا ناپذیر است و لذا انسان در ماهیت اصلی خود فنا ناپذیر است.(1) دین زرتشتی نیز به فناناپذیری روح آدمی که با مرگ جسمانی نابود نمی شود باور دارد.(2) ادیان ابراهیمی(سرانجام خدا فرمود: انسان را شبیه خود بسازیم، تا بر حیوانات زمین و ماهیان دریا و پرندگان آسمان فرمانروایی کند، پس خدا انسان را شبیه خود آفرید)،(3) این جمله از کتاب مقدس را می توان فصل مشترک نگاه تمام ادیان ابراهیمی به حقیقت انسان دانست. این مضمون در روایات اسلامی نیز نقل شده است.(4) دیگر نقطه مشترک بین ادیان ابراهیمی، چگونگی خلقت نخستین آدم و همسر او از خاک و تکثیر نسل انسان است.(5) دمیده شدن روح در انسان نیز مورد تصریح این ادیان است.(6) با وجود این مشترکات، تفاوت هایی نیز در این سه دین مشاهده می شود مثل گناه جبلّی در مسیحیت که همه انسان ها را به دلیل گناه حضرت آدم گناه کار می دانند.(7) برای یافتن نظر گاه اسلام مراجعه به قرآن کریم به عنوان اصیل ترین متن وحیانی راه گشای ما خواهد بود. در قرآن کریم صفاتی درباره بخش طبیعی و نیز نفسانی انسان ذکر شده که غالباً ناظر به ضعف اوست. صفاتی هم چون: پیوسته در خسران،(8) کم ظرفیت و بدون تحمل (هلوع)،(9) ضعیف،(10) عجول،(11) علاقمند به دنیا و شهوات نفسانی،(12) زود ناامید شونده،(13) ناسپاس نسبت به نعمت،(14) ممسک و بخیل تا جایی که حتی با داشتن تمام خزائن رحمت پروردگار باز هم از انفاق خودداری می کند،(15) جدال کننده،(16) مرز شکن و محدودیت گریز،(17) طغیان کننده در صورت احساس بی نیازی،(18) جاهل به آینده،(19) و... . البته چنین نیست که همه انسان ها دارای همه این ضعف ها باشند و یا این که این نقاط ضعف جزو ذات انسان شده باشند، بلکه برخی از این صفات می توانند نباشند و برخی دیگر قابلیت تبدیل شدن به فرصت را دارند. و برخی هم در اثر شرایط به وجود می آیند.(20) از سوی دیگر، صفاتی بسیار بلند مرتبه نیز برای انسان ذکر شده است، همانند این که خداوند انسان را در بهترین صورت و نظام آفریده(21) و بنی آدم را کرامت بخشیده است(22) و او را بر سایر مخلوقات برتری و فضیلت داده(23) و نیز او را تنها موجود شایسته امانت پذیری الهی دانسته است(24) و انسان را برای عبادت خود خلق کرده(25) و در نهایت این که او را جانشین خود بر روی زمین خوانده(26) و اولین انسان را آموزگار ملائک معرفی کرده است.(27) در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز مقامی برای انسان تصویر شده که در آن دست و پا و چشم و گوش و زبان بنده همه خدایی می شوند و به تعبیر بهتر خداوند چشم و گوش او می شود.(28) این صفات هدف عالی از خلقت انسان را تبیین می کنند. هدفی که اسلام و بلکه سایر ادیان از انسان می خواهند تا در مسیر آن حرکت کند. شناخت امکاناتی که برای طی مسیر کمال در اختیار انسان قرار داده شده بخش سوم از معارف انسان شناختی قرآن را تشکیل می دهد. از آن جا که انجام صحیح هر کاری مبتنی بر علم است، قرآن کریم می فرماید: ما به انسان چشم و گوش و قلب دادیم(29) که ابزار کسب علم هستند، تصریح می کند که آن چه نمی دانست به او آموختیم،(30) تأکید می کند که ما زشتی و زیبایی نفس را به او الهام کردیم.(31) در ضمن قرآن خلقت انسان را بر اساس فطرتی خداشناس و خداجو می داند،(32) که هم به او شناختی فطری از خدا می دهد و هم او را به سوی خدا و پرستش او و سایر کمالات جذب می کند(33) و به دلیل ضعف انسان تکلیفی بیش از طاقت بر او لازم نکرده است،(34) امکان مسخّر کردن آسمان و زمین را به او عطا کرده است.(35) به بیان قرآن انسان مختار است و پاسخ گوی رفتار خویش.(36) قرآن به انسان هشدار می دهد که اعمالش حقیقت او را در گرو خویش دارند و در واقع هویتش را اعمالش تشکیل می دهند،(37) این تعبیر ضمن این که بیانگر اختیار انسان است، یک نکته روان شناختی درباره رابطه انسان و عملش را نیز مورد اشاره قرار می دهد، توجه به این نکته می تواند در مسیر کمال راه گشای انسان باشد. نکته دیگر این که انسان خودآگاه است،(38) نقش خودآگاهی در مسیر کمال نیاز به توضیح ندارد. ناگفته نماند که مباحث گسترده فراوانی در حوزه انسان شناسی وجود دارد که این نوشتار مجال پرداختن به آن ها را به ما نمی دهد. جمع بندی: انسان از منظر اسلام، موجودی است مرکب از ماده و غیر ماده، مختار و با ضعف و قوت های خاص که برای رسیدن به مقام خلیفة اللهی خلق شده، این مقام از خلال بندگی خدا قابل تحصیل است و خداوند متعال نیز نیاز های او در این مسیر را در فراهم کرده است. نرم افزار پاسخ پاورقی: 1. ر.ک: تیواری، کدارنات، دین شناسی تطبیقی، ترجمه مرضیه شنکایی، تهران، انتشارات سمت، 1381ش، ص233235. 2. همان، ص188. 3. کتاب مقدس، سفر پیدایش، فصل اول، آیه 26-27. 4. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش، ج1، ص124، باب الروح، ح4. و برای توضیح معنای حدیث: ر.ک: موسوی خمینی، سید روح الله، چهل حدیث، نشر رجاء، 1368ش، ص529534، ح38. 5. ر.ک: کتاب مقدس، سفر پیدایش، فصل های 1-3. و نیز قرآن کریم. نساء : 1. حجر : 26 و 28 و 33. مومنون : 1214. روم : 20. 6. کتاب مقدس، سفر پیدایش، فصل 2، آیه 7. قرآن کریم: ص : 72. سجده : 9. 7. کتاب مقدس. نامه رومیان، فصل 5، آیه 1216. 8. عصر : 2. 9. معارج : 19. 10. نساء : 28. 11. اسراء : 11. 12. آل عمران : 14. عادیات : 8. فجر : 20. 13. اسراء : 83. فصلت : 49. 14. ابراهیم : 34. اسراء : 67. شوری : 48. 15. اسراء : 100. 16. کهف : 54. 17. قیامت : 5. 18. علق : 6-7. 19. لقمان : 34. 20. ر.ک: جعفری، محمد تقی، حرکت و تحول از دیدگاه قرآن، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، 1383ش، ص92100. 21. تین : 4. 22. اسراء : 70. 23. اسراء : 70. 24. احزاب : 72. 25. ذاریات : 56. 26. بقره : 30. 27. بقره : 31-33. 28. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ح3161. 29. نحل : 78. 30. علق : 5. 31. شمس : 8. 32. روم : 30. اعراف : 172. 33. ر.ک: مطهری، مرتضی، فطرت، تهران، انتشارات صدرا. مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن، قم، نتشارات در راه حق، ج13، ص2647. 34. بقره : 286. اعراف : 42. 35. لقمان : 20. 36. انسان : 3. اختیار انسان بحثی است دامنه دار، برای اطلاع بیشتر ر.ک: معارف قرآن، همان، ص374394. 37. مدثر : 38. فصلت : 46. اسراء : 84. 38. قیامت : 14. اسراء : 14.
پاسخ:
جایگاه و ارزش انسان در ادیان چگونه است؟
مقاله (انسان شناسی دینی) نوشته آقای منصور رمضانخانی را تقدیم می کنیم امیدواریم مفید واقع گردد: انسان شناسی دغدغه دیرین انسان است. زیرا هر انسانی دست کم با خود روبرو است و درباره خود می اندیشد و تلاش می کند خود را بشناسد. شناخت انسان از منظر دین می تواند پاسخی در خور به این نیاز دائمی بشر ارائه دهد. موضوع انسان از منظر دین را می توان از دو مسیر مطالعه کرد. یکی پیش فرض های انسان شناختی که دین بر آن ها بنا شده است. و دیگری تعریفی که دین از انسان ارائه می دهد. توضیح آن که دین هر چند منشاء الهی دارد امری است انسانی به این معنا که برای انسان و با هدف سعادت انسان آمده است، بنابر این نمی تواند بدون داشتن تعریفی از انسان، پیامی برای او داشته باشد. پس دین بر اساس تعریفی از انسان بنا شده است و بر اساس همان تعریف نیز سعادت او را مشخص می کند و با تکیه بر همان بنیاد، برای انسان برنامه ریزی می کند. بررسی آموزه های دین می تواند راهی باشد به پیش نیازهای انسان شناسی آن تعالیم، حتی اگر در متون دینی چیزی در توضیح حقیقت انسان نیامده بود. ولی می دانیم که دین و متون دینی خود به معرفی انسان پرداخته و تا حدودی ضعف و قوت و کمال و نقص او را به او شناسانده اند. در این مقاله از هر دو منظر به انسان شناسی دین خواهیم پرداخت. با این توضیح که در بخش دوم نگاه ما به ادیان ابراهیمی، به ویژه اسلام خواهد بود. پیش فرض های انسان شناختی دینیکی از مهم ترین آموزه های ادیان به ویژه ادیان الهی و اسلام، باور به زندگی پس از مرگ است. لازمه چنین عقیده ای پذیرش خلقت ترکیبی انسان از ماده و غیر ماده است. که بخش غیر مادی آن را روح نامیده اند. این نکته حتی در باور به تناسخ نیز یک اصل است. و بدون تصور روح برای انسان، تصور زندگی بعد از مرگ ناممکن است. از سوی دیگر ادیان انسان ها را به اعمال نیک می خوانند و از اعمال قبیح پرهیز می دهند. این نکته نیز نشان می دهد که باید برای انسان بهره ای از اختیار قائل باشند، زیرا بدون اختیار، امر و نهی و نظام پاداش و کیفر بی معنا خواهد بود. دعوت به کمال، فصل مشترک بسیاری از ادیان است، دین انسان ها را دعوت می کند تا چیزی باشند به جز آن که هستند. به بیان دیگر در نگاه ادیان، انسان موجودی است که می تواند از مراحل پایین کمال به مراحل بالاتر برود، انسان دارای قوه و فعل است و می تواند قوای خود را به فعلیت درآورد. بین بودن و شدن انسان تفاوت وجود دارد. توانایی انسان برای ارتباط با ماوراء طبیعت نیز جزو پیش فرض های دین می باشد، به ویژه ادیانی که جنبه عرفانی قوی تری دارند. و اصولاً بدون پذیرش این امکان، بخش عظیمی از باورهای ادیان بی وجه می شوند. باورهای فوق همه مبتنی بر یک پیش فرض مشترک هستند و آن این که حقیقت انسان را بخش غیر مادی او تشکیل می دهد، و بُعد مادی انسان اصالت ندارد. گزاره های انسان شناسی در ادیانتقریباً در تمام ادیان انسان دارای مرتبه بسیار والایی دانسته شده است. دین بودایی و جین به خدا معتقد نیستند، از این رو طبیعتاً انسان والاترین موجود در نزد آن هاست. او بالقوه قادر است با اتکاء به خود به مقام خدایی برسد. تنها با جهل و نادانی است که طبیعت واقعی بزرگ او موقتاً پنهان می ماند. همچنین در دین هندوئی و سیک نیز انسان عالی ترین مخلوق به شمار می آید. روح ساکن در درونش حقیقتاً بارقه ای الهی است و از این رو از میان همه موجودات دیگر او از منزلتی ممتاز برخوردار است. به دلیل جهل است که انسان از شناخت عظمت وجودی خویش عاجز می ماند و از انواع محدودیت های درونی رنج می برد. لحظه ای که ماهیت حقیقی خود را بشناسد موجودی نامحدود شده، از تمام قیود رها می گردد. بر طبق دین زرتشت انسان باید نقش همراه اهورامزدا را ایفا کند تا بتواند نیروهای شر را کاملاً بیرون رانده و حکومت خیر مطلق را بر زمین مستقر کند. در این دین، انسان کاملا ً پاک و بی عیب و با آزادی کامل اراده متولد می شود، و از این رو برای هر عملی کاملاً مسئول است. در حالی که در دین هندوئی، بودایی و جین انسان با محدودیت های خاصی به دنیا می آید و از این رو به یک معنا نه کاملاً آزاد است و نه می تواند مسئولیت کامل اعمال خود را بر عهده گیرد. قانون (کارما) در آنِ واحد نماد جبر و آزادی و اختیار است. این ادیان که خاستگاه هندویی دارند، به روشنی طبیعت انسان را ذاتاً موجودی روحانی می دانند و می گویند انسان در درون خود روحی دارد که ماهیت اصلی او را تشکیل می دهد. این روح فنا ناپذیر است و لذا انسان در ماهیت اصلی خود فنا ناپذیر است.(1) دین زرتشتی نیز به فناناپذیری روح آدمی که با مرگ جسمانی نابود نمی شود باور دارد.(2) ادیان ابراهیمی(سرانجام خدا فرمود: انسان را شبیه خود بسازیم، تا بر حیوانات زمین و ماهیان دریا و پرندگان آسمان فرمانروایی کند، پس خدا انسان را شبیه خود آفرید)،(3) این جمله از کتاب مقدس را می توان فصل مشترک نگاه تمام ادیان ابراهیمی به حقیقت انسان دانست. این مضمون در روایات اسلامی نیز نقل شده است.(4) دیگر نقطه مشترک بین ادیان ابراهیمی، چگونگی خلقت نخستین آدم و همسر او از خاک و تکثیر نسل انسان است.(5) دمیده شدن روح در انسان نیز مورد تصریح این ادیان است.(6) با وجود این مشترکات، تفاوت هایی نیز در این سه دین مشاهده می شود مثل گناه جبلّی در مسیحیت که همه انسان ها را به دلیل گناه حضرت آدم گناه کار می دانند.(7) برای یافتن نظر گاه اسلام مراجعه به قرآن کریم به عنوان اصیل ترین متن وحیانی راه گشای ما خواهد بود. در قرآن کریم صفاتی درباره بخش طبیعی و نیز نفسانی انسان ذکر شده که غالباً ناظر به ضعف اوست. صفاتی هم چون: پیوسته در خسران،(8) کم ظرفیت و بدون تحمل (هلوع)،(9) ضعیف،(10) عجول،(11) علاقمند به دنیا و شهوات نفسانی،(12) زود ناامید شونده،(13) ناسپاس نسبت به نعمت،(14) ممسک و بخیل تا جایی که حتی با داشتن تمام خزائن رحمت پروردگار باز هم از انفاق خودداری می کند،(15) جدال کننده،(16) مرز شکن و محدودیت گریز،(17) طغیان کننده در صورت احساس بی نیازی،(18) جاهل به آینده،(19) و... . البته چنین نیست که همه انسان ها دارای همه این ضعف ها باشند و یا این که این نقاط ضعف جزو ذات انسان شده باشند، بلکه برخی از این صفات می توانند نباشند و برخی دیگر قابلیت تبدیل شدن به فرصت را دارند. و برخی هم در اثر شرایط به وجود می آیند.(20) از سوی دیگر، صفاتی بسیار بلند مرتبه نیز برای انسان ذکر شده است، همانند این که خداوند انسان را در بهترین صورت و نظام آفریده(21) و بنی آدم را کرامت بخشیده است(22) و او را بر سایر مخلوقات برتری و فضیلت داده(23) و نیز او را تنها موجود شایسته امانت پذیری الهی دانسته است(24) و انسان را برای عبادت خود خلق کرده(25) و در نهایت این که او را جانشین خود بر روی زمین خوانده(26) و اولین انسان را آموزگار ملائک معرفی کرده است.(27) در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نیز مقامی برای انسان تصویر شده که در آن دست و پا و چشم و گوش و زبان بنده همه خدایی می شوند و به تعبیر بهتر خداوند چشم و گوش او می شود.(28) این صفات هدف عالی از خلقت انسان را تبیین می کنند. هدفی که اسلام و بلکه سایر ادیان از انسان می خواهند تا در مسیر آن حرکت کند. شناخت امکاناتی که برای طی مسیر کمال در اختیار انسان قرار داده شده بخش سوم از معارف انسان شناختی قرآن را تشکیل می دهد. از آن جا که انجام صحیح هر کاری مبتنی بر علم است، قرآن کریم می فرماید: ما به انسان چشم و گوش و قلب دادیم(29) که ابزار کسب علم هستند، تصریح می کند که آن چه نمی دانست به او آموختیم،(30) تأکید می کند که ما زشتی و زیبایی نفس را به او الهام کردیم.(31) در ضمن قرآن خلقت انسان را بر اساس فطرتی خداشناس و خداجو می داند،(32) که هم به او شناختی فطری از خدا می دهد و هم او را به سوی خدا و پرستش او و سایر کمالات جذب می کند(33) و به دلیل ضعف انسان تکلیفی بیش از طاقت بر او لازم نکرده است،(34) امکان مسخّر کردن آسمان و زمین را به او عطا کرده است.(35) به بیان قرآن انسان مختار است و پاسخ گوی رفتار خویش.(36) قرآن به انسان هشدار می دهد که اعمالش حقیقت او را در گرو خویش دارند و در واقع هویتش را اعمالش تشکیل می دهند،(37) این تعبیر ضمن این که بیانگر اختیار انسان است، یک نکته روان شناختی درباره رابطه انسان و عملش را نیز مورد اشاره قرار می دهد، توجه به این نکته می تواند در مسیر کمال راه گشای انسان باشد. نکته دیگر این که انسان خودآگاه است،(38) نقش خودآگاهی در مسیر کمال نیاز به توضیح ندارد. ناگفته نماند که مباحث گسترده فراوانی در حوزه انسان شناسی وجود دارد که این نوشتار مجال پرداختن به آن ها را به ما نمی دهد. جمع بندی: انسان از منظر اسلام، موجودی است مرکب از ماده و غیر ماده، مختار و با ضعف و قوت های خاص که برای رسیدن به مقام خلیفة اللهی خلق شده، این مقام از خلال بندگی خدا قابل تحصیل است و خداوند متعال نیز نیاز های او در این مسیر را در فراهم کرده است. نرم افزار پاسخ
پاورقی: 1. ر.ک: تیواری، کدارنات، دین شناسی تطبیقی، ترجمه مرضیه شنکایی، تهران، انتشارات سمت، 1381ش، ص233235. 2. همان، ص188. 3. کتاب مقدس، سفر پیدایش، فصل اول، آیه 26-27. 4. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش، ج1، ص124، باب الروح، ح4. و برای توضیح معنای حدیث: ر.ک: موسوی خمینی، سید روح الله، چهل حدیث، نشر رجاء، 1368ش، ص529534، ح38. 5. ر.ک: کتاب مقدس، سفر پیدایش، فصل های 1-3. و نیز قرآن کریم. نساء : 1. حجر : 26 و 28 و 33. مومنون : 1214. روم : 20. 6. کتاب مقدس، سفر پیدایش، فصل 2، آیه 7. قرآن کریم: ص : 72. سجده : 9. 7. کتاب مقدس. نامه رومیان، فصل 5، آیه 1216. 8. عصر : 2. 9. معارج : 19. 10. نساء : 28. 11. اسراء : 11. 12. آل عمران : 14. عادیات : 8. فجر : 20. 13. اسراء : 83. فصلت : 49. 14. ابراهیم : 34. اسراء : 67. شوری : 48. 15. اسراء : 100. 16. کهف : 54. 17. قیامت : 5. 18. علق : 6-7. 19. لقمان : 34. 20. ر.ک: جعفری، محمد تقی، حرکت و تحول از دیدگاه قرآن، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، 1383ش، ص92100. 21. تین : 4. 22. اسراء : 70. 23. اسراء : 70. 24. احزاب : 72. 25. ذاریات : 56. 26. بقره : 30. 27. بقره : 31-33. 28. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ح3161. 29. نحل : 78. 30. علق : 5. 31. شمس : 8. 32. روم : 30. اعراف : 172. 33. ر.ک: مطهری، مرتضی، فطرت، تهران، انتشارات صدرا. مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن، قم، نتشارات در راه حق، ج13، ص2647. 34. بقره : 286. اعراف : 42. 35. لقمان : 20. 36. انسان : 3. اختیار انسان بحثی است دامنه دار، برای اطلاع بیشتر ر.ک: معارف قرآن، همان، ص374394. 37. مدثر : 38. فصلت : 46. اسراء : 84. 38. قیامت : 14. اسراء : 14.
- [سایر] در مورد جایگاه آخر الزمان در ادیان مسیحیت و یهود توضیح دهید.
- [سایر] جایگاه ارزش ها و شعائر دینی همچون نماز مسجد قرآن پس از ظهور چگونه خواهد بود؟
- [سایر] ارزش و جایگاه کتاب (دعائم الاسلام) در بین شیعیان چگونه است؟
- [سایر] جایگاه انسان از نظر قرآن کجاست؟
- [سایر] درمورد جایگاه و مقام انسان توضیح دهید؟
- [سایر] 1. از آن جا که در اسلام همه چیز در ارتباط با کمال نهایی انسان مورد توجه و ارزش گذاری قرار گرفته است (کمال رسیدن به خدا) با ذکر مثال هایی چگونگی این ارزش را توضیح دهید؟2. بر اساس نگرش فوق جایگاه و نقش هر یک از حوزه های فردی، اجتماعی و سیاسی (مدیریت و اداره امور) در نیل انسان به کمال نهایی را توضیح دهید؟
- [سایر] معیار ارزش انسان چیست؟
- [سایر] جایگاه انسان را در قرآن و روایات بیان کنید؟
- [سایر] ارزش انسان ها در چیست؟
- [سایر] ارزش انسان شکم پرست چه اندازه است؟
- [آیت الله جوادی آملی] .ارزش گنج یافت شده , اگر به حدّ نصاب رسید، خمس دارد و کمتر از حدّ نصاب گنج، خمس ندارد.
- [آیت الله اردبیلی] لازم نیست سرمایه مضاربه طلا و نقره سکّهدار باشد، بلکه مضاربه با اسکناس یا اوراق دیگر با ارزش نیز صحیح است.
- [آیت الله بهجت] مالی را که انسان پیدا میکند، اگر نشانهای نداشته باشد که بهوسیله آن صاحبش پیدا شود، و حیوان هم نباشد و ارزش آن از یک درهم، یعنی 12.6 نخود نقره سکهدار کمتر نباشد، میتواند از طرف صاحبش صدقه دهد؛ و یا به حاکم شرع بدهد.
- [آیت الله مکارم شیرازی] هرگاه بعد از تمام شدن مدت اجاره یا در اثناء بفهمد اجاره باطل بوده، مستأجر باید مال الاجاره را به مقدار ارزش معمولی به صاحب ملک بدهد (خواه کمتر از مقدار قرارداد باشد یا بیشتر) پس اگر ارزش معمولی ماهی یک هزار تومان است، ولی او به پانصد تومان یا دو هزار تومان اجاره کرده باید همان یک هزار تومان را بدهد.
- [آیت الله مظاهری] اگر ارزش مادّی هبه یا هدیه بالاتر از شأنِ او باشد و یا غیر متعارف باشد، نظیر اینکه یک خانه هدیه شده باشد، باید خمس آن را بدهد.
- [آیت الله مکارم شیرازی] کافر یعنی کسی که خدا، یا پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) را قبول ندارد، یا برای خدا شریکی قرار می دهد بنابر احتیاط نجس است، هرچند به یکی از ادیان آسمانی، مانند آیین یهود و نصاری ایمان داشته باشد.
- [آیت الله خوئی] مالیت مال دو قسم است: یکی آنکه مال ذاتاً دارای منافع و خواصی است که مردم به جهت آن منفعت یا خاصیت به آن رغبت می‌نمایند و بدین جهت قیمت و ارزش پیدا میکند، مانند خوردنیها، آشامیدنیها، فرشها، ظرفها، اقسام جواهرات و مانند اینها. دیگری آنکه ذاتاً ارزش و مزیتی ندارد بلکه ارزش و قیمتش اعتباری است: مثل تمبرهای پست که دولت برای آنها قیمت معین کرده است از یک ریال کمتر یا بیشتر و آنها را در پستخانه برای مراسلات و در گمرکات و دادسراها برای چسباندن به اظهارنامه و در محاضر رسمی برای اسناد و معاملات و غیر اینها قبول مینماید، و از این جهت ارزش و مالیت پیدا میکند و هر وقت دولت بخواهد که آنها را از مالیت بیندازد روی آنها مهر باطله زده و از اعتبار ساقط مینماید.
- [آیت الله اردبیلی] اگر مالی را که کمتر از (6/12) نخود نقره سکّهدار ارزش دارد، پیدا کند و از آن صرف نظر نماید و در مسجد یا جای دیگری بگذارد، چنانچه کسی آن را بردارد، برای او حلال است.
- [آیت الله علوی گرگانی] اگر مالی را که کمتر از 12/6 نخود نقره سکّهدار ارزش دارد پیدا کند و از آن صرف نظر نماید و در مسجد یا جای دیگر بگذارد، چنانچه کسی آن را بردارد، برای او حلال است.
- [آیت الله علوی گرگانی] اگربخواهند بنأ ودرخت ومانند آن را قیمت نمایند، باید حساب کنند که اگر آنها را مثلاً در زمین بدون اجاره بمانند تا از بین بروند چقدر ارزش آنها می‌باشد، سهم زن را از آن قیمت باید بدهند.