ریشه و درمان عصبانیت را شرح دهید؟
پاسخ:
عصبانیت نمود و جلوه خشم و غضب است و غضب در واقع یک حالت نفسانی و درونی است که آدمی را وادار به رفتاری پرخاشگرانه و غلبه و انتقام نسبت به دیگری می‌کند. البته اصل (قوه غضب) در انسان وجود دارد و در حفظ و بقای وی نقش به سزایی ایفا می‌کند؛ اما این قوه نیز مانند سایر قوای نفسانی باید کنترل و در جهت صحیح از آن استفاده شود و از افراط و تفریط نسبت به آن اجتناب گردد؛ زیرا افراط در آن موجب ناکارآمدی فکر و عقل می‌شود و خطرات و خسارات جبران ناپذیری را در پی دارد. تفریط در آن نیز موجب جبن و خواری می‌شود و از پیامدهای بد آن بی‌غیرتی و بی‌تفاوتی نسبت به مسئولیت‌های فردی و اجتماعی است. البته بحث ما در اینجا، بیشتر مربوط به جنبه افراطی غضب و (عصبانیت) است؛ از این رو زیان‌هایی که ناشی از شعله‌ور شدن غضب را به اختصار بیان می‌کنیم، سپس به عواملی می‌پردازیم که موجب شعله ور شدن غضب و بروز عصبانیت و پرخاشگری می‌شود و در پایان راه‌کارهایی به منظور کنترل آن بیان می‌کنیم.
پیامدهای غضب و عصبانیت
1. غضب، فکر و عقل انسان را ناکار آمد و زمین گیر می‌کند؛ چنان که پیامبر اکرم(ص) فرمود: (غضب، دل مرد دانا را هلاک می‌کند)(بحار الانوار، ج 73، ص 226، ح20)
2. پیامبر(ص) فرمود: (غضب، ایمان را فاسد می‌گرداند ؛ همان گونه که سرکه عسل را فاسد می‌کند)(کافی، ج2، ص 303، ح3 ؛ بحار الانوار، ج72، ص 274، ح24 )
3. غضب کلید هر بدی است(همان. ) و شیطان همه وجود فرد غضبناک را تسخیر می‌کند و او را به هر عمل زشتی وامی‌دارد.
4. از آثار بد غضب این است فرد غضبناک و عصبانی رفتارهای نادرستی - مانند فحش دادن و پرخاشگری کلامی، شماتت، مسخره کردن، فاش کردن اسرار و بدگویی از دیگران - را از خود بروز می‌دهد. علاوه بر این موجب دشمنی دوستان و شماتت دشمنان، انزوای اجتماعی، افسردگی و بیماری‌های جسمانی و روانی می‌شود. بنابراین کنترل عصبانیت امری بایسته و اجتناب‌ناپذیر است؛ وگرنه موجب هلاکت انسان و خسارات جبران ناپذیری می‌شود.
عوامل غضب و عصبانیت
عصبانیت می‌تواند عوامل گوناگونی داشته باشد، از جمله:
1. صفات رزیله‌ای (مانند، حسادت، کبر و غرور، حرص، حب جاه و مال)؛
2. کم‌حوصلگی و کم‌ظرفیتی؛
3. ضعف و ناتوانی مزاج؛
4. عدم اعتماد به نفس؛
5. حساسیت‌های افراطی؛
6. منفی‌بافی و سوء ظن به دیگران؛
7. همانندسازی و تقلید از والدین، همسالان و همکلاسان؛ و به علاوه یادگیری از جمله عوامل خشم و عصبانیت هستند.
راهکارهای درمان عصبانیت
اما دلیل آن - هر چه که باشد - با راه‌کارهایی که ارائه می‌شود، می‌توان تا حدود زیادی از آن پیشگیری نمود:
1. هنگامی که عصبانی می‌شوید، در خودتان یک تغییر حالت فیزیکی ایجاد کنید؛ مثلاً مقداری قدم بزنید و سعی کنید در آن لحظات تصمیم نگیرید و اگر آب در دسترس شما است، مقداری آب خنک میل کنید و دست و صورت خود را با آن شست و شو دهید.
2. اگر امکان دارد، هنگام عصبانیت یا بی‌حوصلگی و کسالت، یک دوش آب ولرم بگیرید.
3. چند لحظه دراز بکشید و چشمان خود را ببندید و همه ماهیچه‌های خود را شل کنید تا آرامش عضلانی پیدا بیابید. و فکر خود را از آنچه موجب عصبانیت شما شده است، منصرف کنید و به عضلات بدن خود تمرکز یابید.
4. به خودتان تلقین کنید: که اتفاق خاصی نیفتاده؛ مگر آسمان به زمین آمده است؟ دیگران در چنین مواردی چه می‌کنند؟ آیا همه عزا می‌گیرند؟ هر کس به کاری مشغول می‌شود و به این گونه موارد اعتنایی نمی‌کند.
5. همیشه فضای ذهنی و روانی خود را برای شنیدن و دریافت رفتارهای نابجا و خلاف انتظار آماده سازید؛ به این معنا که همیشه انتظار داشته باشید دیگران با شما، به بدترین شکل برخورد کنند اگر کسی مدتی چنین کند، به تدریج صفت حلم در او به وجود می‌آید و علاوه بر این، حسن خلق نیز برای او حاصل می‌شود و خود را برای تحمل آن آماده کنید.
6. اگر گاهی سریع سخن گفتید و عجولانه تصمیم گرفتید و رفتار نابجا از شما سرزد؛ به سرعت خود را سرزنش و حتی در لفظ، اظهار پشیمانی کنید و وعده‌ها و قول‌های خود را در ذهن خویش، حاضر سازید.
7. از خود ارزندگی نابجا و شخصیت قائل شدن بیش از اندازه برای خود، بپرهیزید و تنها هنجارها را رعایت کنید از این رو به سراغ رفتارهای متواضعانه - همانند تقدم در سلام، همنشینی مناسب با افراد پایین‌تر، ابراز ارادت به کوچک‌ترها، مصافحه و احوال‌پرسی، تفریح و صحبت با دیگران - اقدام کنید.
8. ذکر (لا حول و لا قوة الا باللَّه) را زیاد بر زبان جاری سازید و سوره (والعصر) را زیاد بخوانید. تکرار اذکار (استغفراللَّه ربی و اتوب الیه) و (اعوذ باللَّه من الشیطان الرجیم) نیز مفید است.
امام صادق(ع) فرمودند: (خداوند به برخی از انبیا وحی کرد،: ای فرزند آدم! در وقتی که غضبناک گردیدی، مرا یاد کن تا من هم تو را در وقت غضبم یاد کنم و تو را هلاک نسازم)(بحار الانوار، ج73، ص 276، ح29. ) بنابراین یاد خدا علاوه بر اینکه آتش خشم را خاموش می‌کند، موجب آرامش انسان می‌شود و در قیامت نیز آثار مثبتی به دنبال دارد.
9. به هنگام احساس عصبانیت، سریع تغییر وضعیت و موقعیت دهید و از آن محیط دور شوید؛ مثلاً اگر در منزل این حادثه رخ داد، لباس پوشیده و منزل را ترک کنید.
10. وقتی که با امور عصبانیت آفرین مواجه هستید، برای مدتی (حدود 10 تا 15 دقیقه)، راه دریافت‌های حسی خود را سد سازید برای مثال جلوی گوش خود را بگیرید و چشمان خود را ببندید و سر خود را پایین اندازید تا دریافت‌های عصبانیت را تحت کنترل شما در آیند و موجب تحریک بیشتر شما نشوند.
11. اگر رفتار و یا صفتی که در شخصی هست، موجب عصبانیت شما شده، آن را شوخی تلقی کنید و به شکلی، خود را از تیررس او دور در نظر بگیرید. یعنی؛ از در نظر گرفتن خویش به عنوان مخاطب رفتارهای دیگران پرهیز کنید؛ مثلاً از مشاهده کسی که فحش می‌دهد با خود بگویید مخاطب او من نیستم و در این هنگام از صحنه دور شده و راه دریافت‌های حسی را سد سازید تا بیشتر مورد هجوم قرار نگیرید.
12. برای توجیه رفتارهای خلاف انتظار دیگران، توجیه مناسبی داشته باشید و آنها را مقصر تلقی نکنید؛ مثلاً بگویید: خودم از این فرد بدتر رفتار می‌کنم، او اشتباه گرفته و مقصر نیست. اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است.
13. به نظرات و عقاید دیگران احترام بگذارید و محترمانه با آنها رفتار کنید.
14. در کارهای مهم با مشورت خواستن از دیگران، تصمیمات خود را استحکام بخشید و از اقدامات عجولانه و خام بپرهیزید.
15. بیشتر با افراد حلیم، صبور، غیرعصبی و خوش مشرب معاشرت کنید و از دوستی و حرف شنوی افراد تند مزاج بپرهیزید.
16. همیشه خود و رفتارتان را درست و صحیح تلقی نکنید و احتمال خطا در کارهای خود را بدهید.
17. به عنوان تمرین گاهی با افرادی که سلیقه آنها را نمی‌پسندید، برخورد کوتاه مدت داشته باشید.
18. روایات و آثاری که در مذمّت غضب رسیده، مطالعه کنید و احادیثی که در مدح و ثواب حلم(ر.ک: محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 9، باب غضب ؛ ج 3، باب حلم ؛ بحارالانوار، ج 71، باب الحلم والعفو و کظم الغیظ. ) و خود نگاه داری وارد شده، مورد توجه قرار دهید
19. موارد بالا در برنامه‌ای منظم و در یک جدول و نمره دادن به عملکرد خود و رعایت این امور، سعی در تقلیل موارد تخلف داشته باشید و همت خود را به افزایش صبر و تحصیل سعه صدر معطوف بدارید.
نویسنده: ابوالقاسم بشیری
