چرا در اسلام تعدد زوجات وجود دارد و چرا این حق تنها برای مردان است؟

چرا در اسلام تعدد زوجات وجود دارد و چرا این حق تنها برای مردان است؟

یک. پیشینه تعدد زوجات‌

چند همسری ریشه‌ای کهن در میان جوامع مختلف بشری و ادیان پیش از اسلام دارد. ابتکار اسلام در این باره، این است که آن را محدود ساخت و شرایط سنگینی از جهت اخلاقی، اقتصادی و ... بر آن حاکم کرد و بدون تحقّق آن شرایط، چند زنی را غیرمجاز اعلام نمود.

دو. چرایی چندهمسری‌
در رابطه با چرایی چندزنی، علل مختلفی ذکر شده که به جهت اختصار به دو عامل اشاره می‌ شود:
2- 1. فزونی زنان آماده ازدواج بر مردان؛ در طول تاریخ و در غالب جوامع به طور معمول تعداد زنان آماده ازدواج، از مردان افزون‌تر است.
آگبرن و نیم کوف می‌نویسند: (در سال 1805 در میان 23000 تن از سرخ‌پوستان (دشت‌های بزرگ) (Great Plains)، در برابر هر 100 زن تنها 44 مرد وجود داشتند).
فرقه آمریکایی مورمون (Mormon) نیز که چند زن‌گیری را روا می‌داند، در گذشته بارها دچار کمبود مرد شده است. برای مثال در سال 1870 در بین مورمون‌های سه ناحیه از استان یوتا) Utah (956 زن در برابر 854 مرد موجود بودند).
برتراند راسل می‌نویسد: (در انگلستان کنونی بیش از دو میلیون زن زاید بر مردان وجود دارد که بنا بر عرف، باید همواره عقیم بمانند و این برای ایشان محرومیت‌
بزرگی است.
این مسئله خود تابع عواملی چند است؛ از جمله:
2- 1- 1. آمارهای موجود در برخی از مناطق جهان (مانند تانزانیا) نشان می‌دهد میزان تولد دختر در آنها بیش از پسر است. (براساس برخی از آمارهای منتشره، چندی پیش در روسیه، جمعیت زنان 21 میلیون نفر بر مردان فزونی دارد). بنابراین تکیه بر (تک زنی)، باعث می‌شود در چنین شرایطی، همواره تعدادی از زنان از نعمت ازدواج محروم بمانند؛ در حالی که با جواز چند همسری، می‌توانند از داشتن شوهر و کانون خانواده و آثار مهم آن بهره‌مند گردند. البته در موارد زیادی نیز موالید دختران، بیش از پسران نیست؛ اما همواره به علل دیگری عدد زنان آماده ازدواج، از مردان بیشتر است.
2- 1- 2. همواره بر اثر حوادث اجتماعی- مانند جنگ‌ها- تعداد بیشماری از مردان تلف می‌شوند و همسران آنان بی‌سرپرست می‌گردند. همچنین غالباً تصادفات، غرق شدن‌ها، سقوطها، زیر آوار ماندن‌ها و ... تلفات بیشتری را متوجه جنس مرد می‌کند.
طبیعی است در این موارد، شمار زنان آماده به ازدواج بر مردان فزونی پذیرد. (در اروپا در خلال سی سال جنگ و خونریزی در دو جنگ جهانی، مردان زیادی کشته شدند؛ به طوری که عدد مردان برای ازدواج با دوشیزگان و بیوه زنان کفایت نمی‌کرد.
تنها در آلمان غربی شش میلیون زن وجود داشت که نمی‌توانستند شوهری برای خود پیدا کنند. برخی از آنان از دولت درخواست کردند قانون جواز چندهمسری را به تصویب رساند تا در پناه ازدواج قانونی، هم از امنیت اجتماعی و تأمین اقتصادی بهره‌مند شده و هم نیازهای غریزی آنان به طور سالم در کانون خانواده ارضا گردد. با مخالفت کلیسا چنین خواسته‌ای برآورده نشد، در نتیجه تأمین نیازها و ارضای غرایز،بسیاری از آنان را به روسپی‌گری و روابط حاشیه خیابان‌ها کشاند) (1) و در پی آن فساد و بزهکاری در آلمان، به شدت رواج یافت.
2- 1- 3. مقاومت بیشتر زنان در برابر بیماری‌ها و عوامل هورمونی و ... موجب فزونی تعداد آنان در برابر مردان می‌شود. مطالعات مختلف نشان می‌دهد، جنس زن در دوران جنینی، کودکی و به ویژه دوره پیش از بلوغ، در برابر بیماری‌های عفونی مقاوم‌تر از جنس مرد است و شرایط نامناسب و رنج آوری، همچون کمبود مواد غذایی و سوء تغذیه، پسران را بیش از دختران تحت تأثیر قرار می‌دهد، و در کل، مرگ و میر زنان نسبت به مردان در برابر بیماری‌ها کمتر است.
نکته دیگر اینکه هورمون‌های مردانه، باعث بروز رفتارهای خشن، تهاجمی و جنگی می‌شوند که در نهایت به درگیری و صدمات بدنی و مرگ می‌انجامد. در حالی که هورمون‌های زنانه، آرام بخش‌اند و رفتارهای صلح جویانه را تقویت می‌کنند.
همچنین تستوسترون (هورمون مردان) و استروژن‌ها (هورمون‌های زنانه)، اثرات. متفاوتی بر سطح کلسترول و تعداد گلبول‌های قرمز خون (هماتوکریت) مردان و. زنان دارند و بر اثر همین اختلاف هورمونی بین زن و مرد و پیامدهای ثانوی ناشی از آن، نسبت مرگ و میر مردان در سن 15- 25 سالگی حدود 4- 5 برابر زنان در همین محدوده سنی است. بنابراین هورمون‌ها و نقش متفاوت آنها در مرد و زن، یکی از عوامل مطرح در مرگ و میر و تفاوت طول عمر آنها است.
2- 1- 4. بلوغ جسمی و جنسی دختران، به طور معمول چندین سال پیش از پسران است و درطول زمان، همراه با رشد جمعیت بشری، باعث می‌شود که در جامعه تک همسرگرا، همواره انبوه کثیری از زنان- که آمادگی و علایق جنسی دارند- در برابر مردانی فاقد شعور و درک جنسی، قرار داشته باشند و تمایلات جنسی آنان به نحو مشروع ارضا نگردد.
2- 2. از نظر روان‌شناسی، تفاوتی اساسی بین ساختار روانی و گرایش‌ها و عواطف زن و مرد وجود دارد. برخی از دانشمندان مانند مرسیه، ویل دورانت، اشمید، دونتزلان، راسل لی و ... معتقدند: زنان به طور طبیعی (تک همسرگرا) (Monogamous) می‌باشند و فطرتاً از تنوع همسر گریزانند. آنان خواستار پناه یافتن زیر چتر حمایت عاطفی و عملی یک مرد می‌باشند. بنابراین تنوع گرایی در زنان، نوعی بیماری است؛ ولی مردان ذاتاً تنوع گرا و (چندزن‌گرا) (Polygamous) هستند.
دکتر اسکات می‌گوید: (مرد اساساً چند همسرگرا است و توسعه تمدن، این چندهمسرگرایی طبیعی را توسعه بخشیده است ..
البته این عامل از اهمیت عامل نخست برخوردار نیست. آنچه کاملًا باید جدی گرفته شود و برای آن چاره اندیشید، همان عامل نخست است.
سه. روی آوردها
در برابر این واقعیات، سه راه وجود دارد:
3- 1. همیشه تعدادی از زنان، درمحرومیت کامل جنسی به سربرند! چنین چیزی فاقد توجیه منطقی است؛ زیرا به معنای سرکوب غریزه و نیاز طبیعی گروهی از. جهت آگاهی بیشتر نگا: مرتضی، مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، صص 327- 330.
انسان‌ها و نوعی ستم بر آنان است. افزون بر آن در سطح کلان و در طولانی مدت، شدنی نیست. به عبارت دیگر سرکوب غریزه، در نهایت به سرکشی و طغیان آن خواهد انجامید. تجربه آلمان و بسیاری از دیگر کشورهای غربی، شاهد این مدعا است.
استاد مطهری در این باره می‌نویسد: (اگر عدد زنان نیازمند بر مردان نیازمند، فزونی داشته باشد، منع تعدد زوجات خیانت به بشریت است؛ زیرا تنها پایمال کردن حقوق زن در میان نیست ... بحرانی که از این راه عارض اجتماع می‌شود، از هر بحران دیگر خطرناک‌تر است. همچنان که خانواده از هر کانون دیگر، مقدس‌تر است ....
زنان محروم از خانواده نهایت کوشش را برای اغوای مرد- که قدمش در هیچ جا این اندازه لرزان و لغزان نیست- به کار خواهند برد. و بدیهی است که (چو گل بسیار شد پیلان بلغزند) و متأسفانه از این (گل) مقدار کمی هم برای لغزیدن این پیل کافی است.
آیا مطلب به همین جا خاتمه پیدا می‌کند؟ خیر. نوبت به زنان خانه دار می‌رسد.
زنانی که شوهران خود را در حال خیانت می‌بینند. آنها نیز به فکر انتقام و خیانت می‌افتند و در خیانت دنباله‌رو مرد می‌شوند. نتیجه نهایی در گزارشی- که به (کینزی راپورت) مشهور شده- در یک جمله خلاصه شده است: (مردان و زنان آمریکایی در بی‌وفایی و خیانت، دست سایر ملل دنیا را از پشت بسته‌اند).
3- 2. گزینه دیگر این است که راه روابط نامشروع و روسپی‌گری و کمونیسم جنسی، گشوده و جامعه به فساد کشیده شود. این همان راهی است که عملًا غرب می‌پیماید: نتیجه این روی آورد را می‌توان در گزارش دکتر اسکات- مأمور پزشکی شهرداری لندن- مشاهده کرد. در گزارش او آمده است: (در لندن از هر ده کودکی که به دنیا آمده‌اند، یکی غیرمشروع است! تولدهای غیرقانونی در حال افزایش دائمی‌ است واز 33838 نفر در سال 1957 به 53433 نفر در سال بعدی افزایش یافته است).
3. راه سوم این است که به طور مشروع و قانونمند، باقیود و شرایطی عادلانه، راه چند همسری گشوده شود. دین مبین اسلام این راه را- که حکیمانه‌ترین و بهترین راه است- گشوده و اجازه چندزنی را به مردانی می‌دهد که توانایی کشیدن بارسنگین آن را به نحو عادلانه دارند و دستورات اکیدی در این زمینه برای آنان وضع کرده است.
این روش در واقع حقی برای زن و وظیفه‌ای بر دوش مرد ایجاد می‌کند و نه تنها به ضرر زنان نیست؛ بلکه بیشتر تأمین‌کننده مصالح و منافع آنان است.
برخی از شرایط و توصیه‌های اسلام در این باره، عبارت است از:
3- 1. رعایت محدودیت؛ اسلام گستره چندهمسری را محدود ساخته و تا چهار نفر تقلیل داده است. قرآن مجید در این باره می‌فرماید: (فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنی‌ وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ ...)
؛ (با زنان پاک ازدواج کنید، دو یا سه یا چهار همسر ...).
3- 2. رعایت عدالت؛ قرآن مجید در اهمیت اصل عدالت در رابطه بین همسران می‌فرماید: (فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَواحِدَةً)
؛ (اگر بیم دارید که به عدالت رفتار نکنید، پس تنها یک همسر اختیار کنید).
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: (کسی که دو زن داشته باشد و در تقسیم رابطه خود با همسر و تقسیم مالی بین آنها به عدالت رفتار نکند، روز قیامت- در حالی که دست‌هایش بسته و نیمی از بدنش به یک طرف کج شده است- آورده و به آتش داخل می‌شود).
استاد مطهری می‌نویسد: (اسلام برای شرط عدالت، آن قدر اهمیت قائل است که‌ حتی اجازه نمی‌دهد مرد و زن دوم، در حین عقد توافق کنند که زن دوم در شرایطی نامساوی با زن اول زندگی کند؛ یعنی، از نظر اسلام رعایت عدالت تکلیفی است که مرد نمی‌تواند با قرار قبلی با زن، خود را از زیربار مسئولیت آن خارج کند).
3- 3. تأمین مالی؛ از دیدگاه اسلام نفقه زوجه بر عهده مرد است؛ از این رو کسی که نمی‌تواند نیازمندی‌های همسران متعدد را تأمین کند، نباید به چندهمسری روی آورد.
3- 4. تأمین عاطفی و جنسی؛ امام صادق علیه السلام فرموده است: (هر که آن قدر زن بگیرد که نتواند با آنها نزدیکی کند و در نتیجه آن، یکی از همسرانش مرتکب زنا شود، گناه این کار برگردن او است).
امتیاز روی آورد اسلام‌
خانم بیزانت می‌نویسد: (گفته می‌شود که در غرب تک همسری است؛ اما در واقع چندهمسری است بدون مسئولیت پذیری! همین که مرد از زن سیر شد، او را رها می‌کند. او نیز کم کم زن کنار خیابانی خواهد شد؛ زیرا نخستین عاشق دلداده‌اش هیچ مسئولیتی در برابر آینده او ندارد.
وضع زنی که به عنوان یک همسر و مادر، در خانه‌ای چندهمسری پناه گرفته، صد بار بهتر از این است. وقتی هزاران زن بدبخت را می‌بینیم که شبانگاه در خیابان‌های شهرهای غرب پرسه می‌زنند، به یقین درمی‌یابیم که غرب نمی‌تواند اسلام را به جهت چندهمسری سرزنش کند. برای زن بسی بهتر، خوشبختانه‌تر و محترمانه‌تر است که در چندهمسری اسلامی زندگی کند و تنها با یک مرد اشتراک زندگی پیدا کند، فرزند قانونی خود را در آغوش گیرد و همه جا مورد تکریم و احترام باشد؛ تا اینکه هر روز توسط این و آن اغوا شود و احتمالًا با فرزندی نامشروع کنار خیابان رها گردد! نه تحت حمایت قانون باشد و نه پناهگاه و مراقبتی داشته باشد و هر شب قربانی هوس رهگذری گردد).
آیزاک تایلور در سخنرانی خود درباره (محمدیسم) در کنگره کلیسا در. (ولورهامپتون) اعلام کرد: (چندهمسری نظام یافته و محدود سرزمین‌های اسلامی، بی‌نهایت بهتر است از چندهمسری لجام گسیخته‌ای که نکبت جوامع مسیحی است و نمونه آن اصلًا در اسلام شناخته شده نیست).
روحانی مسیحی اودوتولا در کنفرانسی در تورنتو اظهار داشت: (غرب با. ممنوعیت چند همسری، منافقانه عمل می‌کند؛ چرا که با طلاق‌های مکرر همان را [در طول زمان‌] عملی می‌سازد).
بنابراین تک همسری غرب، چیزی جز چند همسرگرایی بی‌ضابطه و مسئولیت گریزانه نیست. اما چه نیکوست این اعتراف غربی‌ها را هم بخوانیم که اسلام، در قالب چند همسری بهنجار خود، عملًا تک همسری را حفظ نموده است.
رابرت ا. هیوم می‌نویسد: (... برخی از محققان معقول نشان می‌دهند که [حضرت‌] محمد صلی الله علیه و آله روی هم رفته موقعیت زنان را ارتقا بخشید و به آنها مرتبه‌ای از آزادی اقتصادی داد که هنوز در پاره‌ای از کشورهای غربی و یا به اصطلاح مسیحی تا آن حد به زنان، آزادی اقتصادی داده نشده است و برای چندهمسری نامحدود- که تا آن زمان به دلخواه انجام می‌شد- حد و مرزی مقرر داشت که بسیار لازم و نافع بود.
رسم دخترکشی را- که در عربستان آن روز کاملًا رواج داشت- به کلی برانداخت‌ و بالاخره اینکه حکم تعدّد زوجات را تنها در صورتی مجاز دانست که شوهر، بتواند با تمامی همسران خود با عدالت کامل رفتار کند. او عملًا تک همسری را رواج داد).
استاد مطهری در این باره می‌نویسد: (تعجب می‌کنید اگر بگویم تعدّد زوجات در مشرق زمین، مهم‌ترین عامل برای نجات تک همسری است. مجاز بودن تعدّد زوجه، بزرگ‌ترین عامل نجات تک همسری است ... در شرایطی که موجبات این کار فراهم می‌شود و عدد زنان نیازمند به ازدواج فزونی می‌گیرد؛ اگر حق تأهل این عده به رسمیت شناخته نشود و به مردان واجد شرایط اخلاقی، مالی و جسمی، اجازه چند همسری داده نشود؛ دوست بازی و معشوقه‌گیری، ریشه تک همسری را می‌خشکاند).
در اینجا ممکن است سؤالی دیگر پدید آید و آن اینکه چرا چند شوهری مجاز نیست؟ جواب آن است که:
1. عمده‌ترین علت چند زنی- که فزونی تعداد زنان آماده به ازدواج بر مردان است- به طور معمول در مورد چند شوهری وجود ندارد.
2. این خلاف طبیعت و روحیات زن بوده و او به طور طبیعی از آن گریزان است.
شاید به همین علت است که در طول تاریخ بشر، چند شوهری رواج چندانی نیافته و اگر هم در جایی (مانند قبیله (تودا) یا برخی از قبایل (تبت)) مشاهده شده، پدیده‌ای بسیار استثنایی است.