آیا قبل از آن که حضرت آدم و حوا (علیهما السلام) آفریده شوند انسان های دیگری در زمین و یا کرات دیگر زندگی می کرده اند؟
مطلبی را که در خصوص وجود انسان هایی قبل از انسان فعلی که از نسل حضرت آدم(ع) مطرح فرمودید به صورت های گوناگون در روایات مطرح شده است مثلا امام باقر(ع) به جابر بن یزید می گوید: گویا تو گمان می کنی که خداوند فقط این عالم را آفرید و بس و همچنین گمان می کنی که خداوند بشری غیر از شما نیافریده است؟ آری به خدا قسم خداوند هزار هزار عالم و هزار هزار آدم آفرید و تو در آخر این عالم ها و آدم ها هستی (خصال، ج 2، ص 450 و نیز بحارالانوار، ج 63، ص 82 - 83).
برخی از اندیشمندان اسلامی بر اساس این روایات معتقدند که (آدم(ع)) نخستین انسانی نبوده که گام بر روی کره خاکی نهاده است، بلکه قبل از او انسان های دیگری بوده اند که به دلایل نامعلومی نسلشان منقرض گشته است (منشور جاوید، جعفر سبحانی، ج 4، ص 94 ؛ قاموس قرآن، سیدعلی اکبر قریشی، ج 1، و 2، صص 49 - 50).
در خصوص خلقت آدم دیدگاه های گوناگونی مطرح شده است از جمله:
1. پیش از حضرت آدم، هیچ موجودی از آدم یا شبیه آدم وجود نداشته و حضرت آدم یک دفعه و به طور مستقل خلق شده است.
2. پیش از حضرت آدم موجوداتی شبیه آدم و جن بوده اند و سپس یا از بین رفته اند و یا هنوز هم وجود دارند.
3. پیش از حضرت آدم، آدم وجود داشته ولی تکامل نایافته بود و به هر دلیل از میان رفته و منقرض شده اند و آنگاه حضرت آدم بدون ارتباط با آدم های گذشته به طور کامل مستقل آفریده شده اند.
4. پیش از حضرت آدم، آدم وجود داشته و تکامل نایافته بود، اما از میان نرفتند بلکه در بستر تکامل خود به مرحله انسانیت رسیده و حضرت آدم نخستین انسان و نخستین پیامبر از نسل همه آدم ها بوده و یک باره خلق نشده است (نگا: بازخوانی قصد خلقت انسان، حسن یوسفی اشکوری ؛ آفرینش و انسان، علامه محمد تقی جعفری ؛ معارف قرآن، ج 1 - 3، علامه محمد تقی مصباح یزدی ؛ مبانی انسان شناسی در قرآن، عبدالله نصری ؛ قرآن، طبیعت و تکامل، مهدی بازرگان ؛ خلقت انسان، یدالله سحابی ؛ داروینیسم یا تکامل انواع، جعفر سبحانی ؛ تکامل در قرآن، علی مشکینی؛ موضع علم و دین در خلقت انسان، احد فرامرز قراملکی).
از مجموع آیات قرآنی این نکته به دست می آید که سرسلسله افراد انسانی موجودی به نام حضرت آدم(ع) بوده است و افراد نسل او بر اثر نطفه هایی که در رحم مادرانشان انعقاد پیدا می کنند، ایجاد می شوند اما این که خود آدم چگونه پیدا شده از جمع آیات به این نتیجه می رسیم که او از خاک آفریده شده است و پس از طی مراتبی چون گل چسبنده و چکیده ای از گل و تبدیل آن به گل خشکیده و تکمیل اندام شایستگی دمیده شدن روح را پیدا کرده و به صورت موجودی کامل در آمده است.
از سوی دیگر وقتی مجموع آیاتی را که در خصوص ارزش و مقام انسان نازل گشته بررسی می نماییم، به این حقیقت واقف می شویم که قرآن کریم انسان را یک نوع مجزا از حیوان مطرح می کند به عنوان موجودی که اختلاف ذاتی و ماهوی با موجودات دیگر دارد در حالی که در نظریه چهارم پیش گفته مسأله اختلاف ذاتی و ماهوی میان انسان وحیوان مطرح نیست بلکه انسان هم حیوانی است که نظام فیزیولوژی پیچیده تری دارد نه این که نوعی مجزا از حیوان باشد (نگا: روم / 20 ؛ آل عمران / 59 ؛ سجده / 7 و 8 ؛ مؤمنون / 12 ؛ صافات / 11 ؛ حجر / 26 - 29 ؛ الرحمن / 14 ؛ نساء / 1 ؛ اعراف / 189 ؛ زمر / 6 ؛ انعام / 98 ؛ حجرات / 13 ؛ نحل / 4 ؛ یس / 77 ؛ دهر / 2 ؛ قیامت / 37 - 38 ؛ فرقان / 54 ؛ مرسلات / 20 ؛ علق / 2 ؛ نوح / 17 - 18 و ... نیز نگا: مبانی انسان شناسی در قرآن، صص 73 - 81 ؛ تفسیر نورالثقلین، ج 1، ص 288 ؛ المیزان ، ج 16 ، ص 384 - 388 ، ج 4، ص 224 - 225 و...).
با جمع بندی آیات فوق و روایات مطرح شده در خصوص وجود انسان هایی قبل از حضرت آدم می توان به نظریه سوم اذعان نمود، بدین بیان که پیش از حضرت آدم(ع) انسان های تکامل نایافته ای بوده اند که از بینش و آگاهی حضرت آدم(ع) و نسل او برخوردار نبودند این آدمیان در قالب و صورت حیوانی نبوده اند و نیز تنها زندگی غریزی بر آنها حاکم نبوده است ولی به شکل انسان کنونی که دارای زندگی توأم با آگاهی و مسؤولیت باشند نیز نبوده اند، نسل این انسان ها به دلایلی که فعلا بر ما مجهول است منقرض شده اند و آنگاه خداوند متعال حضرت آدم(ع) را به صورت کاملا مستقل و مجزا با اوصاف و ویژگی های منحصر و مختص به خود از گل آفرید؛ انسانی که دارای آگاهی، بینش، تعقل چشمگیر و.. بود و انسانی که گل سر سبد جهان هستی و نمایانگر اوصاف الهی است.
