تحقیق در علوم مختلف چه روش ها و اصولی دارد؟

پارادایم های مختلف را از جهت روش شناسی (متدولوژی) تحقیق توضیح دهید.


روش شناسی یا نحوه مطالعه در علوم متفاوت است ،از ان جا که هر علوم اصطلاحات خاص خود را دارد و در نتیجه زمینه های متفاوتی را مورد توجه قرار می دهد لذا در بیان پارادایم و شیوه های نگرشی نیاز به مقاله ای بسیار جامع و کلی دارد تا در آن علاوه نگاه به روش پوزیتیویستی و یا تجربی و ......در هر علوم با زمینه های علوم دیگر نیز متفاوت خواهد بود و از این مقوله خارج ،مثلا گادامر و یا افراد دیگر مانند دورکیم و ....چه رهیافتی و یا برایندی ارائه می دهند و این مبتنی بر رفتار گرایی است ساختار گرایی،ساختار رفتار ،کارکردگرایی،و.....به هر حال پارادیم و مولفه های ان مختلف .
فکر میکنم شما باید به منابع روش شناسی در هر علوم توجه و بررسی ها لازم را انجام دهید.
ما در اینجا به طور کلی به اصول و روش کلی تحقیق در علوم اشاره ای مختصر می نماییم.
محققان، تحقیق را حقیقت یابی تعریف کرده‌اند و درباره‌ی این تعریف اتفاق نظر دارند، لیکن از دیدگاه‌های مختلف این موضوع به گونه‌های مختلفی تعریف می‌شود. مثلاً از دیدگاه روان‌شناسی، تحقیق عبارت از کاربردروش‌های علمی در حل یک مسئله یا پاسخگویی به یک یا چند سؤال پژوهشی است.
تعریف مفهومی تحقیق عبارت است از روشی که برای مطالعه ی منظم و سازمان یافته‌ی پدیده‌ها، به منظور کشف رابطه بین آن‌ها و درک اصول وقواعد کلی حاکم بر این پدیده‌ها به کار می‌رود. تحقیق عبارت است از مجموعه فعالیت هایی که برای کشف بخشی از جهان حقیقی انجام می‌شود.
لغت “Research” که ما آن را تحقیق و پژوهش می‌دانیم از لغت فرانسوی “Recherchen” به معنای “Search back” گرفته شده. عملی‌ترین قسمت لغت “Search” است که به معنای جستجوی دانش و نیز ایجاد دانش جدید می‌باشد.
دکارت در اثرش گفتار در روش، روش را راهی می‌داند که به منظور دستیابی به حقیقت در علوم باید پیمود. در عرف دانش، روش را مجموعهء شیوه‌ها و تدابیری دانسته‌اند که برای شناخت حقیقت و برکناری ازلغزش به‌کار برده می‌شود. به‌طور دقیق‌تر روش به سه چیز اطلاق می‌شود:

1 ) مجموعهء طرقی که انسان را به کشف مجهولات و حل مشکلات هدایت می‌کنند.

2) مجموعهء قواعدی که هنگام بررسی و پژوهش در واقعیات باید به کار روند.

3) مجموعهء ابزار یا فنونی که آدمی را از مجهولات به معلومات راهبری می‌نماید.

بدین قرار ملاحظه می‌شود که روش، لازمهء دانش است و هیچ دانشی بدون روش قابل تصور نیست؛ اعتبار دستاوردهای هر دانش نیز، به روش یا روش‌هایی وابسته است که در آن، مورد استفاده قرار گرفته است
تحقیق به عنوان، یک فرآیند پژوهشی یک فعالیت منظم است که در درست‌ترین شکل خود دو شرط را لازم دارد.
الف) کنترل دقیق. شرطی که مانع تأثیر عوامل نامربوط و مزاحم می‌شود.
ب) نمونه‌گیری صحیح. شرطی که یافته‌های پژوهشی را قابل بسط و تعمیم می‌نماید.
علم نوعی شناخت است و شناخت نتیجه اندیشیدن، منظور از بینش نیز چگونگی نگاه ما به جهان است. اندیشیدن یا معرفت عمومی ویژه‌ی انسانهاست که در فعالیت‌های آنان و در برخورد با واقعیت‌ها حاصل می‌شود. اندیشیدن یا معرفت عمومی آمیزه‌ای از درست و نادرست است. اندیشه‌ای تصفیه نشده که از نظم و منطق قوی برخوردار است که حاصل دیده‌ها و شنیده‌هاست.
چار چوب تحقیق
هر طرح تحقیقی از یک چار چوبی بوجود می آید. در واقع کلیه مراحل و عملیاتی که محقق یکی بعد از دیگری از ابتدای تحقیق تا انتهای آن باید انجام دهد را چار چوب تحقیق گویند. می توان گفت که هر تحقیقی از چار چوب زیر پیروی می کند :
1) انتخاب موضوع مورد تحقیق
2) مقدمه و بیان اهمیت موضوع و فواید انجام تحقیق
3) بیان هدف یا اهداف تحقیق
4) بیان مساله یا مسائل علمی
5) فرضیه ها ، مفاهیم و متغیرها و تعاریف
6) ارائه چار چوب نظری
7) بررسی منابع موجود و تحقیقات گذشته در قالب متون مربوط
8) انتخاب روش تحقیق مناسب
9) روشهای جمع آوری اطلاعات
10) داده پردازی یا استخراج اطلاعات
11) تحلیل داده ها
12) تفسیر یافته ها
13) نتیجه گیری ها
14) ارائه پیشنهاد های کاربردی
15) تهیه گزارش نهایی

همانطور که در چار چوب ذکر شده می بینید دو بخش نظری و عملی بطور روشن وجود دارد. بخش نظری محقق از مرحله نخست شروع می شود و تا مرحله نهم ادامه می یابد و بخش عملی نیز از مرحله نهم تا پایان تحقیق را دربر می گیرد. از سوی دیگر می توان گفت که چار چوب هر تحقیق ، بیانگر مجموع فعالیتها و اقدامات هر محقق طی یک تحقیق معین محسوب می شود. اما این بدان معنا نیست که هر چار چوب تحقیقی فرضا از پانزده مرحله تشکیل شده باشد بلکه مراحل یک تحقیق بسته به نوع موضوع و ضرورت و فوریت انجام کار ، تعیین می شود.
یک چار چوب ، مشخص می کند که فعالیت های نظری و عملی یک محقق شامل چه مراحلی می شود و آیا این فعایتها با موضوع مورد تحقیق او هماهنگ است یا خیر ، و آیا محقق همه فعالیتها و مراحل لازم را پیش بینی کرده است یا خیر و آیا همه مراحل آن کامل و جامع است یا نه. بنابراین ، چارچوب می تواند بیش از پانزده مرحله و یا کمتر از آن باشد.
انواع طرح تحقیق
همانطور که می دانید ، طرح تحقیق عبارت است از توضیح و تعریف کامل و مفصل هر یک از مراحل موجود در چار چوب تحقیق. اما خود طرح در عرف تحقیقات در ایران بر دو نوع است : طرح تحقیق مقدماتی و طرح تحقیق تفصیلی. هر دو نوع طرح طرح را ، خواه بطور جداگانه یا جمعا ، طرح پیشنهادی (Proposal) گویند که پس از تصویب به اجرا در می آید.
در اینجا نیز بر اساس چار چوب تحقیق عمل می شود محقق هنگامی که بخش نظری چار چوب تحقیق را مرحله به مرحله پیاده کرد ، در پایان به طرحی مقدماتی دست پیدا می کند و پس از آن است که وارد بحث اصلی خود یعنی طرح تفصیلی می شود.
روش تحقیق پژوهشی
روش پژوهشی یکی از روشهای جمع آوری اطلاعات است. بسته به هدف تحقیق این روش به دو طریق قابل استفاده است: 1 )‌روش پژوهش توصیفی برای جمع آوری اطلاعات درباره یک گروه به منظور شناخت ماهیت و طبیعت آن گرو ، 2 ) روش پژوهش تحلیلی که به منظور دستیابی به اطلاعاتی درباره ویژگیها و روابط موجود در یک گروه کوچک موسوم به نمونه و تعمیم نتایج آن به یک گروه بزرگ موسوم به جمعیت اصلی بکار می رود. ( روش های تحقیق با تاکید بر جنبه های کاربردی / دکتر مهدی ساده / ص 278- 3 )

پژوهش های توصیفی:
مطالعات توصیفی در حوزه ای بسیار وسیع، از زمره ی شایع ترین پژوهش های رایج در تحقیقات دانشگاهی کشورمان می باشند که اگر به دقت و درستی صورت پذیرد، واجد ارزش مطالعاتی بسیاری خواهند بود. این دسته از پژوهش ها دارای صورتی ( گزارشی ) بدون تاکید بر علت یابی مساله می باشند. مانند: گزارش یک واقعه و یا یک اندیشه که در آن تنها به آنچه موجود است و نه چرایی امر موجود توجه می شود.
البته برخی از محققان، مطالعات توصیفی در حوزه ی وقایع تاریخی ( زمان گذشته و نه زمان کنونی ) را تحت عنوان پژوهش های تاریخی جدا از پژوهش های توصیفی مورد مطالعه قرار می دهند. اما صرف نظر از جنبه ی روش شناسی خاص مطالعات تاریخی ، بسیاری از آنها هم واجد ویژگی گزارشی بودن می باشند. از دیر باز شیوه های مختلفی از مطالعات توصیفی در جهان اسلام رایج بوده است. به عنوان مثال بسیاری از دانشمندان اسلامی در خلال ادای فریضه ی حج که معمولا در گذشته مستلزم عبور از سرزمین های بسیاری بود به توصیف وقایع آن می پرداختند. برخی از این آثار عبارتند از: رحلة ابن جبیر ( 579 581 قمری / 1183 1185 میلادی ) ، الدلیل اثر هروی ( ت 611 قمری / 1214 میلادی ) ، الرحلة المغربیة اثر العبدری ( ت 688 قمری / 1321 میلادی ) این سفرنامه های توصیفی از اهمیت تاریخی بسزایی برخوردارند. به عنوان مثال ابن جبیر در سفرنامه اش قبر حضرت اسماعیل و مادرش هاجر ( علیهما السلام ) را مشخص نموده و تصریح دارد که مردم در نماز به این دو محل حجر تبرک می جویند و این برای آنان رواست زیرا آن دو قبر از بیت عتیق بوده و در بردارنده ی دو جسد مقدس و گرامی اند. قبوری که خداوند آنها را نورانی کرده و به برکت آنها نمازگزاران و دعا کنندگان در آنجا را سود رساند. توصیف و دیدگاه این فقیه بزرگ اندلسی یکی از ادله ی متعدد جواز بنای عبادتگاه بر قبور انبیاء در میان مکتب خلفاء می باشد که در برابر دیدگاه های وهابیت قابل استناد است.( ر.ک: سید مرتضی عسکری: 1379، ترجمه معالم المدرستین، ج1، ص 76 الی 78)
از دیگر پژوهش های توصیفی می توان به گیاهشناسی دانشمندان اسلامی اشاره نمود. نمونه هایی از آن در پژوهش های ابن العوام ( 580 قمری / 1184 میلادی ) و نیز ابن الرومیه ( 637 قمری / 1239 میلادی ) مشهود است. ابن الرومیه به جهت مطالعه ی انواع گیاهان دست به مسافرت های بسیاری زد و کوشید تا در آثارش نظیر ( الرحلة المشرقیة ) با دقت زاید الوصفی اجزای نباتات و ویژگی های آنها را تشریح و از یکدیگر تمییز دهد. همچنین می توان به کتاب ( الجامع فی الادویة ) اثر ابن بیطار ( 648 قمری/ 1248 میلادی ) اشاره نمود که در نوع خود بزرگترین دایرة المعارف گیاهشناسی در زمان خود بوده و شامل حدود 1400 مدخل، با 300 مدخل جدید است که در میان آنها نام 200 گیاه دیده می شود.( قصی الحسین: 2005. موسوعة الحضارة العربیة العصر الاندلسی. بیروت ( ط 1 ) دار المکتبة الهلال، ص 353 )
و یا در علم جغرافیا می توان به پژوهش های ادریسی ( 560 قمری / 1164 میلادی ) اشاره نمود که با مسافرت های بسیار در شمال آفریقا، آسیای صغیر و اروپا به ترسیم نقشه های جغرافیایی مهمی مبادرت می نمود. نقشه ی جهان او بیانگر پیشرو بودن اطلاعات وی در آن دوره می باشد.
همچنین پژوهش های رایج در پزشکی که شامل گزارشی از انواع بیماری ها و توصیف ابزار آن نظیر آنچه در آثار شیخ الرئیس حسین بن عبدالله بن حسن بن سینا ( 370 / 980 قمری 428 / 1037 میلادی ) در کتاب قانون و ابوالقاسم خلف بن عباس زهراوی ( 427 قمری / 1035 میلادی ) در کتاب ( التصریف لمن عجز عن التالیف ) دیده می شود، تا حدود زیادی در زمره ی پژوهش های توصیفی قرار می گیرند. اما باید توجه داشت که برخی از این آثار واجد ویژگی علت یابی و کاربردی می باشند از این رو پژوهش های ترکیبی توصیفی تحلیلی و کاربردی را شکل می دهند. ( توجه شود که هر کجا که تحلیل است، توصیف نیز وجود دارد. )
با توجه به این توضیحات ، اکنون می توان مثال های بسیاری در پژوهش های توصیفی در علوم مختلف ارائه داد. به عنوان مثال تشریح ویژگی های اعداد توسط ابوریحان بیرونی ( 362 440 قمری ) در کتاب ( التفهیم ) یک پژوهش توصیفی است.
او بیان می کند که برخی از اعداد طبیعی ( متوالی ) هستند مانند ( 1 2 3 4 و ... ) ، برخی از اعداد زوج اند: مانند ( 2 4 6 8 و ... ) ، برخی از اعداد فردند، مانند: ( 3 5 7 9 11 و ... ) ، برخی از اعداد زوج الزوج مانند: ( 8 ) و برخی دیگر زوج الفرد مانند: ( 10 ) و برخی دیگر زوج الزوج و الفرد همانند ( 12 ) و ... می باشند. (محمد العربی الخطابی: 1998، موسوعة التراث الفکری العربی الاسلامی ، ج 2، ص 699. او به نقل از البیرونی ، کتاب التفهیم فی صناعة التنجیم )
البته آثار روش تحقیق در علوم اجتماعی عمدتا گرایش به تحلیل پژوهش توصیفی در چهارچوب پژوهش های تجربی دارند. اما هیچ لزومی به حصر مثال های آن در این شکل از مطالعات نمی باشد. حال به این مثال ها توجه نمایید: ( تعدد مثال ها از جهت آشنایی بیشتر دانشجویان است. )
1. طبقه بندی علوم و یا مقایسه ی طبقه بندی های مختلف از علوم در حوزه ی مطالعات توصیفی قرار می گیرد. ( در صورت ریشه یابی نحوه ی تکوین طبقه بندی های مختلف علم، مبدل به پژوهشی توصیفی تحلیلی می گردد. )
2. بررسی مقایسه ای آراء مذاهب پنجگانه ی فقه اسلامی ( فقه شیعه ی دوازده امامی، حنفی، حنبلی، شافعی، مالکی ) در زمینه ی ( شرایط قاضی ) پژوهشی توصیفی و گزارشی از وجوه اشتراک و اختلاف دیدگاه های فقهی می باشد. اما بحث از ریشه یابی از اختلاف نظرها ( پرسش معمولا با اسلوب چرایی ) در مطالعات تحلیلی جای می گیرد.
3. مقایسه ی روش های تفسیری علامه طباطبایی و ملا محسن فیض کاشانی.
4. گزارشی از حالات اهل بهشت و اهل جهنم در روز قیامت با توجه به قرآن و سنت.
5. کلیه ی فرهنگ های توصیفی اصطلاحات رشته های مختلف مانند علوم قرآنی، فقه اسلامی ، عرفان اسلامی و غیره. توجه داشته باشیم آنگاه که در جستجوی معنای یک اصطلاح علمی هستیم، در واقع در حال انجام یک پژوهش توصیفی می باشیم. اما اگر به دنبال ریشه یابی علل دلالت مفاهیم خاصی در یک دسته از واژگان باشیم، وارد عرصه ی پژوهش تحلیلی شده ایم. )
6. بررسی تحول استفتائات فقهی در زمینه ی ( جهاد ) در دوران دفاع مقدس ( ایران 1359 / 1368 )
7. بررسی مقایسه ای استفتائات فقهی در دوران دفاع مقدس ( 1359 1368 ) با دوران موسوم به سازندگی اقتصادی ( 1369 1376 ) در جامعه ی ایران.
8. این گزارش که پرسش های فقهی مردم از مراجع تقلید عالی مقام که باید در پژوهش معین و مشخص گردند، در هر دوره بر حول چه مسایلی قرار داشته و چه تفاوت هایی میان مشکلات شرعی مردم میان این دوران ها موجود است، پژوهش توصیفی است. اما اینکه به علل چرایی آن بپردازیم وارد پژوهش تحلیلی خواهیم شد.
9. بررسی شیوه های تکدی گری در شهر تهران. تا زمانی که این گزارش به دنبال علل بروز تکدی گری و یا تغییر رفتارهای ایشان بر نیاید، گزارشی توصیفی خواهد بود. اما این مطالعه ی توصیفی پیش نیاز پرسش از چرایی رواج تکدی گری در شهر تهران است.
10. بررسی مقایسه ای وجوه قرآن اثر حبیش تفلیسی با وجوه قرآن در تفسیر کشف الاسرار اثر میبدی.
11. مطالعه ی مقایسه ای حقوق کیفری در ادیان اسلام و یهود
12. بررسی دیدگاه های متفکران اسلامی در خصوص پدیده ی جهانی شدن Globalization
13. طبقه بندی نحله های مختلف شرق شناسی و جایگاه مطالعات قرآنی در آن
14. بررسی مقایسه ای فتاوای جهاد میان علمای اهل سنت و علمای شیعی در دوران جنگ جهانی اول.

با توجه به مثال های فوق چند نکته دانسته می شود:
1. از نظر تقدم زمانی، پژوهش های توصیفی پیش از پژوهش های تحلیلی قرار دارند. باید ابتدا مساله را شناخت و سپس درباره ی چرایی وضع موجود پرسش نمود.
2. برخی از پژوهش ها توصیفی محض و برخی دیگر توصیفی تحلیلی می باشند. اما در همه ی آنها ، قاعده ی اول شناخت مساله ، سپس علت یابی آن مورد توجه است.
3. اگر چه پژوهش توصیفی ، به چرایی مساله نمی پردازد. اما نباید آنرا با نقل قول ساده اشتباه گرفت. یکی از مشکل ترین حوزه های پژوهشی در تشریح ( درست ) صورت مساله است. ضمن آنکه هیچگاه محقق حقیقی در قبال نقل قول پژوهش خویش منفعل نمی باشد. روح و ماهیت پژوهش عدم تقلید است. همانگونه که اصول دین نیز جز از راه پژوهش ( و نه تبعیت از حرف مردم ) استوار و مستحکم نخواهد گشت.
4. پژوهش های توصیفی از زوایای نظری و عملی مختلفی قابل طرح می باشند.. انتخاب موضوع پژوهش به علاقه ی معطوف به تخصص ما باز می گردد که در جای خود بدان اشاره نموده ایم.
~ پژوهش های مقایسه ای :
غالب پژوهش های مقایسه ای از زمره ی پژوهش های توصیفی به شمار می روند. در جریان انجام عمل مقایسه درصدد مشخص ساختن شباهت ها و فرق ها و درجات آنها می باشیم. هر پژوهش مقایسه ای حداقل از دو عنصر اصلی تشکیل شده است:
1. طرفین مقایسه
2. وجه مقایسه
در انتخاب طرفین مقایسه باید توجه داشت که فضای مقایسه در یک سطح قرار داشته باشد. به عبارت دیگر، طرفین مقایسه از جهتی هم جنس باشند. به عنوان مثال باید اندیشه های دو فقیه، دو مفسر، دو فیلسوف هم سطح و طراز را مورد مقایسه قرار داد. مقایسه ی اندیشه ی مفسر و قران شناسی بزرگ با دانسته های فردی عامی ( غیر متخصص در آن رشته ) خطای بسیار فاحشی است.
هر مطالعه ی مقایسه ای مشتمل بر حداقل دو پرسش اصلی است.
1. چه شباهتی میان طرفین مورد بررسی موجود است؟
2. چه تفاوت هایی میان آنها یافت می گردد؟
پژوهش مقایسه ای در وهله ی اول به دنبال یافتن پاسخ این دو سئوال است. اما به دنبال آنها، می توان پرسش هایی تحلیلی ارائه نمود مثلا: چرا این دو متفکر در مسایلی به نتایج مشترکی رسیده و نیز در برخی از موارد کاملا در مقابل هم قرار می گیرند؟ طرح پرسش دوم مستلزم یافتن پاسخ پرسش های اول است. در این صورت پژوهش مقایسه ای واجد جنبه ی توصیفی تحلیلی می گردد.
توجه: مقایسه یکی از راه های پروردن معانی در هر نوشتاری است. بنابراین می توان به اقتضای تحقیق خود به شکلی محدود از این شیوه ی پژوهش استفاده نمود.
~ پژوهش های تاریخی:
علم تاریخ واجد دو جنبه ی روشی است. که عبارتند از: الف نقل ب عقل
تاریخ تنها گردآوری روایات یا مقایسه ی آنها و شناخت حوادث گذشته نیست. بلکه در درجه ی اول به تفسیر این وقایع باز می گردد. فایده ی اصلی تاریخ کسب تجربه و عبرت از گذشته برای حل مشکلات امروز است و گر نه بیان تنها واقعه ای جزئی مورد نظر مورخانی بزرگی چون ابوالحسن مسعودی ( 346 قمری ) احمد ابن ابی یحیی یعقوبی ( 284 قمری ) و ابوریحان بیرونی ( 362 440 قمری ) نبوده است. از این رو تاریخ نوعی حکمت و واجد جنبه ای عملی و اخلاقی در نظر گرفته می شد. که با نقد ابن خلدون وارد طرحی نوین گردید.( ابن خلدون: 2000، مقدمة ابن خلدون، ص 8 )
بسیاری علم تاریخ را از علوم نقلی به حساب آورده اند. فلسفه نیز از علوم عقلی است. پیوند میان ایندو منجر به ایجاد علمی تحت عنوان فلسفه ی تاریخ شده است. در فلسفه ی تاریخ از سویی با تبدیل واقعه ی تاریخی به خبر، شناخت واجد صورتی زبانی گردیده و از سویی دیگر روایت تاریخی منقول با استنتاج نظری صورتی تحلیلی پیدا می کند. امری که به شناخت واقعه یاری می رساند. (سالم حمیش: 1998، الخلدونیة فی ضوء فلسفة التاریخ. بیروت ( ط 1 ) دار الطلیعة للطباعة و النشر، ص 43 ) همچنین لوازم و تبعات روشی جنبه ی زبانی آن متفاوت با جنبه ی نظری و استنتاجی اش می باشد. اما هستند بسیاری از فلاسفه و نیز مورخانی که یا فاقد چنین تصوری از رابطه ی تاریخ و فلسفه بوده و یا اصولا آنرا انکار می نمایند.( همان منبع، صص 124 125. به عنوان مثال تاریخ را امری جزیی و فلسفه را امری کلی و غیر قابل جمع با یکدیگر در نظر می آورند ) بنابراین، بسیاری از تعارضات بین رشته ای خود را در شیوه ی طبقه بندی از علوم نمایان می سازند.

~ پژوهش های تحلیلی:
دسته ای دیگر از پژوهش ها به دنبال چرایی مساله بوده و مشتمل بر مجموعه روابط علّی و معلولی در توضیح یک وضعیت یا یک مسأله می باشند. در اینجا ما از ( چه چیزی موجود است؟ ) با خبر یم، ولی نمی دانیم که ( چرا این مساله اینگونه رخ داده است؟ ) عدم تشریح مناسب مساله مانع مهمی در رسیدن به پاسخی درست در تحلیل چرایی آن می باشد.
اگر اطلاع درستی از امر موجود نداشته باشیم، نباید به تحلیل علل چرایی آن بپردازیم. نمونه ای از ضعف این نوع از تحلیل ها در نظریه های غربی انقلاب از انقلاب اسلامی ایران مشهود است که جای بررسی بیشتری را می طلبد.( ] برای مطالعه ی بیشتر در این زمینه ر.ک: کامیار صداقت ثمرحسینی:11 خرداد 1384. ( بررسی مبانی تحلیل انقلاب اسلامی ایران در نظریه ی اجتماعی غرب. ) همایش بررسی و نقد نظریه پردازی غرب درباره ی انقلاب اسلامی قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ( ره ) )
برای درک این نوع از پژوهش ها نیازمند آشنایی با مفهوم ( نظریه ) هستیم و مقدم بر شناخت نظریه، شناخت نوعی از قضایای شرطی موسوم به ( قانون ) لازم است.
قانون علمی یک قضیه ی شرطی با ویژگی های زیر می باشد:
1. در اسلوب خاص شرطی است. به این صورت که :
هر چه الف بیشتر/ کمتر گردد، پس ب بیشتر/ کمتر می گردد.
اگر الف روی دهد/ ندهد، پس ب نیز روی خواهد داد./ نخواهد داد.
2. در بخش اول شرط ( علت ) یا ( تاثیرگذار ) و در جواب شرط ( معلول ) یا ( تاثیر پذیر ) قرار می گیرد.
3. قانون علمی از نظر موضوع / زمان و مکان نامحدود است. ( با محدود و معین شدن آن متناسب با نوع پژوهش مان قانون مبدل به فرضیه می شود. )
نظریه(Theory) دستگاه منسجم فکری است که حداقل شامل سه قانون علمی به هم پیوسته باشد. به شکلی که متغیرهای آن ( متغیر مستقل = همان علت یا تاثیرگذار / متغیر وابسته = همان معلول یا تاثیر پذیر ) به شکلی مستقیم یکی پس از دیگری توضیح دهنده ی هم باشند.
مثال:
1 اگر گروه مرجع مثبت سیاسی جامعه ای، گروه مرجع بیگانه گردد، پس ارزش های جامعه ی فوق نیز متاثر از آن تغییر می یابد.
2 اگر ارزش های یک جامعه به ارزش های بیگانه تغییر یابد، پس به همان میزان از مشروعیت نظام سیاسی اش کاسته می شود.
3 اگر از مشروعیت نظام سیاسی کاسته شود، پس به همان میزان از پایداری نظام سیاسی آن کاسته می شود.
قانون 4 اگر گروه مرجع مثبت جامعه ای ، گروه مرجع بیگانه گردد، پس به همان میزان از پایداری نظام سیاسی کاسته می شود.
با دقت به قانون شماره ی 4 توجه نمایید. این قانون نتیجه ی منطقی سه قانون پیش از خود است. در واقع عبارت از شرط قانون اول + نتیجه ی قانون سوم ( پایانی ) می باشد. حال متغیرها را به صورت جداگانه ترسیم می نماییم. با این کار علاوه بر کنترل رعایت روابط علی و معلولی می توان متمرکز بر عصاره ی نظریه گردید.
ملاحظه ی 1: روابط علی می توانند متقابل باشند. به این معنا که تغییر هر یک بر دیگری اثر متقابلی بر جای بگذارد. به عنوان مثال ارزش های اجتماعی نیز بر اثر عوامل دیگر دستخوش تحول گردیده و از آن رو منجر به تغییر گروه های مرجع مثبت جامعه گردد.
ملاحظه ی 2 بهترین نظریه آن است که مبدء روابط علی و معلولی را از سرچشمه ها شروع نماید. در مثال فرضی ما شروع نظریه از سرچشمه ی اصلی نیست. زیرا این سئوال پیش می آید که پس تغییر خود گروه مرجع مثبت اجتماعی معلول چه عواملی است؟ پاسخ می تواند به زنجیره ای از روابط علی و معلولی دیگری منتهی شود. به عنوان مثال در بعد داخلی اقدامات نظام سیاسی کشور در قالب برنامه های توسعه ای، و در بعد خارجی نقش قالب اقتصاد بین الملل مطرح گردد.
ملاحظه ی 3 کلیه ی متغیرهای موجود در یک نظریه نیازمند تعریف دقیق می باشند. ( به بخش تعاریف رجوع شود. )
ملاحظه ی 4 با دقت در این قضایای شرطی متوجه می شویم که آنها کاملا نامحدود می باشند. نمی دانیم آیا مراد جامعه ی ایران است و یا عراق؟ نیز نمی دانیم که روابط علی مربوط به چه دوره ی زمانی می شود؟ و همینطور کدام گروه؟ مشروعیت کدام نظام سیاسی و ...
با بررسی نظریه در قالب زمان و مکان و معین کردن موضوع مورد بررسی، در عمل آنرا به فرضیه ی پژوهش مبدل ساخته ایم.
ملاحظه ی5 برخی از رساله های پژوهشی سطوح دکترا در صورت انتخاب پژوهش تحلیلی متوجه ساخت نظریه در حوزه های مختلف اندیشه ، تاریخ و اجتماع می شوند. ساخت یک نظریه ی جامع و مشتمل بر روابط علی معلولی کافی و پرداختن به همه ی آنها نیازمندموارد زیر است: :
l مهارت عملی در ساخت روابط علی و معلولی،
l داشتن زمان کافی ( معمولا رساله های مقطع دکتری در حدود سه سال زمان می برد. ) ،
l وسعت نظر و هوشمندی بالا
اما در پژوهش های مقاطع پایین تر تحصیلی که در عمل فرصت دفاع از رساله بیش از یکسال نیست، ( به جای ارائه ی نظریه ) تنها اکتفا به یک یا چند فرضیه مشتمل بر رابطه ی علی و معلولی می گردد که در اسلوب قانون و یا برخی دیگر از اسلوب های بیانی می شود. در اینجا چند مثال از پژوهش های تحلیلی بیان می گردد: ( به تلاش به کار رفته در این موضوعات در برقراری رابطه ی علی و معلولی توجه نمایید )
~ بررسی تاثیر عقاید معتزله بر زمخشری ( مطالعه ی کتاب الکشاف )
~ بررسی نقش ارزش های قرآنی در تکوین هویت ایرانی
~ بررسی تاثیر منطق ارسطویی بر تکوین علم نحو عربی
~ بررسی تاثیر فرهنگ قرآنی در ادبیات منظوم فارسی ( با مطالعه ی دیوان حافظ شیرازی )
~ بررسی علل اختلاف نظر مفسران قرآن ( در این حالت پژوهشگر باید بتواند در فرضیه ی پژوهش تحلیلی خود روابط علی و معلولی را یک به یک بشمارد. به عبارت دیگر مصادیق واژه ی ( علل ) در عنوان را بیان نماید.
~ بررسی نقش فریضه ی حج در شکل گیری وحدت فرهنگی در جهان اسلام
~ بررسی نقش زمان دعا بر استجابت آن در قرآن و سنت
~ بررسی نقش انقلاب اسلامی ایران در بیداری اسلامی ( به عنوان مثال مطالعه ی موردی شیعیان لبنان )
~ بررسی تاثیر قرآن کریم بر ساختار زبان فارسی
~ بررسی ارتباط میان شرکت در فعالیت های ورزشی بر پیشرفت تحصیلی
~ بررسی نقش متقابل نوع معماری بر اعتقادات دینی. ( این فرضیه اشاره دارد که هر دو متغیر بر یکدیگر دارای تاثیرگذاری متقابلند. به عبارت دیگر از سویی فعالانه بناهای معماری را می سازیم و از سوی دیگر از آنها متأثر می شویم. )
~ بررسی ارتباط میان وسایل کمک آموزشی با یادگیری قرآن کریم ( به عنوان مثال: در مدارس راهنمایی شهرستان کرج )

در پایان باید خاطر نشان کرد که صحبت کردن از روش تحقیق و مسائل آن نیازمند فرصت و مجالی بسیار است و ما نیز به شما توصیه می کنیم علاوه بر کتابهای ذکر شده در ضمن پاسخ به کتابهایی که در این باره به نگارش در آمده است مراجعه کنید. البته سایت http://ka110.blogfa.com/post-639.aspx نیز در این باره بسیار قابل استفاده است.