آغاز کننده تکفیر چه کسانی بودند؟چه آثاری در مورد تکفیر نوشته شده است؟

مقدمه
در طول تاریخ اسلام، افراد و فرقه‌ها و گروه‌هایی بوده‌اند که مخالفان خود را تکفیر می‌کردند و با کوچک‌ترین عاملی آنان را خارج از دین اسلام می‌شمردند و حکم به وجوب قتل آنان می‌دادند. شروع این پدیده مخرب، از خوارج آغاز شد و در دو قرن اخیر وهابیان شیوه آنان را ادامه داده‌اند.

فرقه وهابی از جمله جریان‌هایی است که در مقابل امت اسلامی قرار گرفته‌است. وهابیان با استفاده از آیاتی که درباره کفار و مشرکان صدر اسلام و اقوام جاهلی نازل شده، مسلمانان را به کفر و شرک متهم می‌سازند و اعمال مسلمانان را مطابق اعمال کفار قلمداد می‌کنند. آنها با داشتن افکاری خشن، باعث ایجاد اختلاف، تشتّت، درگیری و جنگ میان مسلمانان و خشنودی کفار و استعمارگران شده‌اند.

مطابق نظر اسلام، مسلمان کسی است که شهادتین را بر زبان جاری می‌سازد؛ گرچه در واقع و باطن اعتقاد دیگری داشته باشد. بر اساس شریعت اسلامی صحیح نیست فرقه‌ای از فرق اسلامی را بی‌دلیل متهم به کفر کند، مادامی که اعتراف به شهادتین کند، و ضرورتی از ضروریات دین را انکار نکند.

این افکار جاهلی و ناپسند موجب شد که از همان ابتدای ظهور فرقه وهابی، عالمان مسلمان، اعم از شیعه و سنی، به مقابله با این تفکر تکفیری بپردازند و با نوشتن رساله‌ها، کتاب‌ها و مقالات، آرا و عقاید این گروه را نقد و از عقاید مسلمانان دفاع کنند. در آثاری نیز به بررسی جریان‌های تکفیری در طول تاریخ اسلام پرداخته شده است. در این نوشتار بخشی از تلاش‌های علمی محققان را در قالب کتا‌ب‌شناسی تقدیم خوانندگان می‌کنیم. گفتنی است آثاری که تکفیر را تنها از منظر فقه و احکام آن، بررسی و تحلیل کرده‌اند، در اینجا معرفی نشده‌اند. آثار اندیشمندان مسلمان در سه بخش کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌ها معرفی می‌شوند.

الف) کتاب‌ها
1. آراء علماء المسلمین و فتاواهم فی تحریم تکفیر أتباع المذاهب الإسلامیّة: تحقیق فؤاد کاظم مقدادی، تهران، مجمع الثقلین العلمی، چاپ سوم، 1428ق/1386، 401ص، وزیری.
در این نوشتار فتاوا و دیدگاه‌های علمای شیعه و اهل‌سنّت در نهی تکفیر پیروان مذاهب اسلامی بررسی و تحلیل شده است.

2. الإسلام والعنف قراءة فی ظاهرة التکفیر: حسین احمد الخشن، مغرب، دارالبیضاء، بیروت، مرکز الثقافی العربی، 2006م، 203ص، وزیری.

نویسنده در این کتاب به واکاوی مسئله خشونت و تکفیر در اسلام پرداخته و به بسیاری از سؤال‌های مطرح شده در این زمینه پاسخ داده است. کتاب مشتمل بر پنج فصل است و نگارنده طی آنها به تبیین اصول و معیارهای تکفیر پرداخته، خاستگاه‌های تکفیر و برخی ویژگی‌های تکفیری‌ها را برشمرده، به گونه‌ها و شکل‌های تکفیر اشاره کرده و در پایان گفتمان تکفیری را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. آقای موسی دانش این کتاب را با عنوان اسلام و خشونت: نگاهی نو به پدیده تکفیر به فارسی ترجمه کرده و در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در سال1390در 344 صفحه در قطع وزیری به چاپ رسیده است.

3. اسلام و خشونت: نگاهی نو به پدیده تکفیر (=> الاسلام والعنف قراءة فی ظاهرة التکفیر)

4. الإیمان والکفر فی الکتاب و السنّة : رسالة موجزة تبحث عن حقیقة الإیمان والکفر وحدودهما والفرق بین الإسلام والإیمان و حکم تکفیر أهل القبلة و تدعو إلی الوحدة الإسلامیّة: جعفر سبحانی تبریزی، قم، مؤسسه امام صادق(علیه السلام)، 1416ق/1374، 232ص، وزیری.

نویسنده در این رساله نخست ایمان و کفر را بر اساس آیات و روایات تبیین کرده و آن‌گاه به بررسی تفاوت‌های بین (ایمان) و (اسلام) پرداخته است. وی در ادامه به موضوع تکفیرِ مسلمانان اشاره کرده و با استدلال‌های قرآنی و حدیثی ثابت کرده این پدیده خلاف اصول اسلامی و انسانی است.

5. بازخوانی تکفیر و تکفیرگرایی در بین مسلمانان: علی‌اکبر نیک‌زاد تهرانی، قم، نوای قلم، 1389، 72ص، پالتویی.

مروری بر دیدگاه‌های تکفیری برخی از فرقه‌های اسلامی و نقد این دیدگاه‌هاست. نویسنده ضمن بیان پیشینه‌ای از تکفیر و تکفیرگرایی در جهان اسلام از زمان پیامبر اسلام(صلّی الله علیه وآله) و پس از آن، به ریشه‌یابی این پدیده و عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن پرداخته است. وی ابتدا به معیارهای اسلام و کفر در جهان اسلام اشاره کرده و موجبات کفر را انکار توحید و رسالت نبوی، انکار ضروری دین و مذهب و ارتکاب گناه کبیره دانسته و شرک خفی را نیز موجب کفر افراد محسوب نکرده است. آن‌گاه به پیشینه تاریخی تکفیر مسلمانان پرداخته و دیدگاه‌های مذاهب مختلف اسلامی را در این زمینه منعکس کرده است. وی با استخراج ادله عدم جواز تکفیر از قرآن کریم، روایات نبوی، سیره پیامبر اسلام و سیره و روایات ائمه معصوم(علیهم السلام)، و وهابیت را آیین تکفیرگرایی در میان مسلمانان اهل‌سنت دانسته و عقاید و دیدگاه‌های تکفیری محمد بن‌عبدالوهاب در مورد مشرک خواندن شیعیان را نقد و شباهت‌های خوارج دوره صدر اسلام را با وهابیان امروزی بررسی کرده است.

6. بررسی فتوای تکفیر در نگاه مذاهب اسلامی: حسین رجبی، تهران، نشر مشعر، 1389، 84ص، پالتویی.

در این کتاب برای روشن شدن حقیقت مسئله تکفیر، با نگاهی به قرآن و روایات و گفتار بزرگان مذاهب اسلامی، به بررسی فتوای تکفیر در اسلام و سایر مذاهب پرداخته است. به اعتقاد نویسنده، تکفیر در روایات شیعه و اهل‌سنّت، مسئله‌ای بسیار خطرناک معرفی شده است. همچنین پیامبر در این‌باره می‌فرماید: (هرکس نسبت کفر به کس دیگری بدهد که معیار کفر را ندارد، گوینده آن کافر است). با توجه به روش و معیار قرآن و سنت درباره معیار کفر و اسلام، برخی از افراد، فتوای به کفر عده‌ای را صادر می‌کنند، ولی این سؤال مطرح می‌شود که چنین فتاوایی استناد قرآنی و روایی دارد یا از جهالت و تعصب سرچشمه گرفته است؟

7. بلاء التکفیر: بسام الصباغ، دمشق، دارالبشائر، 1429ق، 344ص، وزیری.

بسام الصباغ، نویسنده و پژوهشگر سوری و عضو اتحادیه علمای جهان اسلام، در این کتاب ضمن بررسی اسباب و انگیزه‌های پیدایش فکر تکفیری، راه‌هایی برای درمان این پدیده نامیمون در جامعه اسلامی ارائه کرده است.

8. پدیده افراط در تکفیر: یوسف قرضاوی، ترجمه مسعود انصاری تالش، تهران، نشر احسان، 1373، 93ص، رقعی.

در این نوشتار با ریشه‌یابی پدیده تکفیر، برخی از علل و اسباب پیدایش آن، بررسی و تحلیل شده است. نویسنده پیامدهای خطرناک تکفیر مسلمانان را بیان کرده و ضرورت رجوع به قرآن و سنّت نبوی را به وهابیون گوشزد کرده است. این کتاب همچنین با عنوان پدیده غلو و زیاده روی در تکفیر (کافر گفتن مسلمان) با ترجمه عبدالواحد نهضت فراهی منتشر شده است. نیز در کتابِ فتاوای فقهی معاصر ( یوسف قرضاوی، جلد اول، ترجمه احمد نعمتی، تهران، نشر احسان، چاپ اول، 1380) در قالب مقاله‌ای به چاپ رسیده است.

9. پرهیز از اندیشه‌های تکفیری (=> تطهیر المناهج من التکفیر)

10. التحذیر من المجازقة بالتکفیر: السید محمد بن علوی مالکی، بی‌جا، جوامع الکلم، 1425ق، 120ص.

زمینه‌ساز جریان تکفیر در سرزمین مقدس حجاز، برخی عالمان درباری این دیار هستند، اما در این بین بعضی از عالمان منصفِ برآمده از فرقه وهابی، از جمله نویسنده این کتاب، با قرائتی جدید از آثار سلف خود، با بازخوانی این پدیده، بر آن هستند تا اندیشه‌ای نو ارائه کنند. این کتاب مشتمل بر نقد و اعتراض محمد بن علوی مالکی بر این فتنه در مخالفت با این گونه اختلافات میان مسلمانان است. عنوان برخی مطالب کتاب عبارت‌است از: دیدگاه ابن‌تیمیه و شوکانی درباره تکفیر، دیدگاه محمد بن عبدالوهاب درباره تکفیر، آیین مخالفت، کشور عربستان خاستگاه تکفیر و هجوم و بدگویی نیست، دشنام دادن به مسلمان گناه و جنگیدن با او کفر است، غرور و خودپسندی منشأ تکفیر، آفات عجب، نهی از تفرقه و اختلاف، عقیده‌ای که موجب نجات می‌شود.

این کتاب با عنوان هشدار در خصوص تکفیرهای بی‌رویه به کوشش مرکز ترجمان دینی به فارسی ترجمه شده و نشر مشعر در سال 1389 در 104 صفحه در قطع رقعی آن را منتشر کرده است.

11. تطهیر المناهج من التکفیر: عبدالله دشتی، عراق، شبکة الفکر، 1428ق/2007م، 81ص.

موضوع این کتاب، شناخت تکفیر و شرک و ارائه راهکارهایی برای دوری جستن از اندیشه‌های منجر به تکفیر است. این نوشتار مشتمل بر یک مبحث مقدماتی و دو فصل با عناوین (حقیقت توحید مشرکان در ربوبیت) و (آیا مسلمانان هم گرفتار شرک در الوهیت شده‌اند) است. نگارنده طی این مباحث کوشیده است معیارها و ضابطه‌های تکفیر را شرح دهد، دلایل گرایش به سوی تکفیر را برشمرد و راه برون‌رفت از این گونه اندیشه‌ها را شرح دهد. نشر مشعر با مشخصات زیر، این کتاب را ترجمه و منتشر کرده است: پرهیز از اندیشه‌های تکفیری؛ ترجمه تطهیر المناهج من التکفیر: ترجمه کاظم حاتمی طبری، تهران، نشر مشعر، 1390، 96ص، رقعی.

12. تعدد مذاهب‌ از دیدگاه فقها و اندیشمندان مسلمان: سید جلال میرآقایی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1386، 342ص، وزیری.

این کتاب دارای یک مقدمه و پنج فصل است. فصل چهارم این کتاب با عنوان (پاسخ به کج‌اندیشان) شامل دو بخش‌ است: 1. پاسخ آیت اللّه العظمی مکارم شیرازی به فتوای 38 تن از علمای‌ وهابی مبنی بر تکفیر شیعیان و جواز قتل آنان؛ 2. متن نامه آیت اللّه‌ تسخیری به جمعی از علما و اندیشمندان جهان اسلام برای‌ نظرخواهی در خصوص فتوای فوق‌ و پاسخ علمای جهان‌ اسلام به نامه ایشان و محکوم کردن فتوای تکفیری عبداللّه‌ الجبرین.

مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی این کتاب را با عنوان التعددیّة المذهبیّة فی ‌الإسلام و آراء العلماء فیها به عربی ترجمه و در سال 1386 در 279 صفحه منتشر کرده است.

13. تکفیر: مجید صفاتاج، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380، 248ص، وزیری.

در این نوشتار چگونگی برخورد با اندیشه‌های خلاق و مبتکر و عدم تحمل چنین اندیشه‌هایی با استفاده از حربه تکفیر، نقد و بررسی شده است. هدف نویسنده فراهم ساختن زمینه برای ابراز نظرهای مخالف و نقد سالم افکار و اندیشه‌هاست. وی با بهره‌گیری از آیات، منابع حدیثی، تفسیری، فقهی، تاریخی و کلامی به این مباحث پرداخته است: ماهیت و حقیقت تکفیر، اتهام و تکفیر در فرهنگ و بینش اسلامی، منشأ و ریشه‌ها و عوامل عمده وجود تکفیر در جوامع اسلامی، آثار منفی آن در میان مسلمانان، امام خمینی الگوی مقاومت علیه تکفیر و چگونگی درمان و از بین بردن جوّ تکفیر در جامعه.

14. التکفیر بین الدین و السیاسة: محمد یونس، مقدمه عبدالمعطی بیومی، قاهره، مرکز القاهره لدراسات حقوق الإنسان، 1999م، 107ص.

نویسنده که از پژوهشگران مصری است، در این نوشتار سابقه تاریخی تفکر تکفیری را بررسی کرده است. وی در شش فصل از مواجهه علما و اندیشمندان با برخی از جریان‌های تکفیری را گزارش کرده است. در این کتاب در فصول جداگانه قضایای تکفیر حلاج، احمد الخزاعی، طبری و ابن‌رشد بررسی شده است.

15. التفکیر فی زمن التکفیر : ضد الجهل و الزیف و الخرافة: نصر حامد ابوزید، قاهره، مکتبة مدبولی، 1995م، 400ص، وزیری.

نصر حامد ابوزید در این کتاب، تحلیل مفصلی از اتهاماتی که به او و روش تحقیقی‌اش وجود داشته، ارائه کرده است. او برخی از نقدهایی را که در مورد او مطرح شده و یا او را تکفیر کرده‌اند، آورده و به آنها پاسخ داده است. نویسنده مطالبش را در یک مقدمه و چهار فصل سامان داده است.

16. التکفیر فی میزان القرآن و السنّة: محمد سعدی، قاهره، المرکز العربی الدولی، 1990م، 127ص، رقعی.

در این کتاب تفکر تکفیری از منظر قرآن و سنّت مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. نویسنده با ذکر آیات قرآنی و نیز روایات حضرت رسول(صلّی الله علیه وآله) ثابت کرده که این پدیده خلاف اصول اسلامی است.

17. التکفیر؛ نشأته أهدافه ضوابطه: محمد عطاء الله، بیروت، دارالعلوم، 2010م، 216ص.

در این نوشتار عوامل پیدایش و بروز تفکر تکفیری در یک مقدمه و دو فصل بررسی شده است. در مقدمه از مفاهیمی همچون ایمان، خیانت، کفر و ارتداد به تفصیل سخن به میان آمده است. در فصل یکم موضوع تکفیر در ادیان هندو، یهود، مسیحیت و اسلام بررسی و تحلیل شده است. فصل دوم به ضوابط و حدود تکفیر و مباحث مرتبط با آن در بین مذاهب اسلامی اختصاص یافته است.

18. جلاء الغمّة عن تکفیر هذه الأمّة: عثمان بن عبدالعزیز بن منصور الناصری، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

عثمان بن عبدالعزیز الناصری (م 1282ق)، مفتی و صاحب منصب قضاوت در شهر سدیر در زمان ترکی بن عبدالله بود. وی به شدت با وهابیت مخالفت می‌کرد و آنها را همچون خوارج می‌دانست. او در این کتاب به شدت علیه افراط‌گرایی و تفکرات تکفیری وهابیون که باعث رنج و محنت مسلمانان شده، موضع گرفته است.

19. حرمة الغلو فی الدین وتکفیر المسلمین: ناجح ابراهیم عبدالله و علی محمد الشریف، ریاض، مکتبة العبیکان، 1425ق/2004م، 199ص.

نویسندگان در این کتاب به بررسی علل پدیده تکفیر و نیز مظاهر و آثار منفی آن برای جامعه اسلامی پرداخته‌اند. آنان به‌شدت با پدیده غلو و زیاده‌روی در تکفیر مخالفت کرده و آن را حرام دانسته‌اند.

20. الحکم و قضیة تکفیر المسلم: مشاور سالم البهنساوی، منصوره، دارالوفاء، 1415ق، 315ص، وزیری.

در این نوشتار اندیشه تکفیر نقد و رد شده است. نویسنده بعد از بیان تاریخ شکل‌گیری و فعالیت گروه (جماعت المسلمین) در کشور مصر، به معرفی و نقد و رد اندیشه‌های این گروه می‌پردازد. این گروه، جامعه مصر و جوامع اسلامی را از قرن چهارم هجری تاکنون کافر دانسته و از جامعه اسلامی عزلت گرفته و با آن به ستیزه برخاسته‌‌اند. در این کتاب بحث مفصلی درباره اندیشه تکفیر صورت گرفته و با استفاده از مفاهیم قرآن و روایات و منابع اهل‌سنّت، این اندیشه نقد و رد شده است. نویسنده ریشه‌های اعتقاد به تکفیر را از زمان خوارج بررسی کرده و آرای تکفیری‌ها درباره خروج از جماعت، کفر حاکمان، کفر مردم، رابطه اندیشه تکفیر با آثار سید قطب، احکام مختلف در شرایط سیاسی معاصر و... را در این کتاب تحلیل و جریانات فکری تکفیر را معرفی کرده است.

این کتاب به کوشش سالم افسری ترجمه شده و در سال 1388 نشر احسان با عنوان نقد و بررسی اندیشه تکفیر در 428 صفحه در قطع وزیری آن را منتشر کرده است.

21. داعیة و لیس نبیّاً؛ قراء‌ة نقدیّة لمذهب الشیخ محمد بن عبدالوهاب فی التکفیر: حسن بن فرحان مالکی، عمان، دارالرازی؛ مرکز الدراسات التاریخیه، 2004م/1425ق، 199ص.

حسن بن‌فرحان مالکی از دانشمندان اهل‌سنّت و از جمله وهابیون است. او در این کتاب به نقد سخنان و عقاید پیشوای وهابیان در زمینه تکفیر مسلمانان و نسبت دادن شرک و کفر به همه کسانی که وهابی نیستند و سخنان او را نپذیرفته‌اند، پرداخته است. وی در فصل اول به سراغ نقد کتاب کشف الشّبهات که از مشهورترین و مهم‌ترین کتاب‌های محمد بن‌عبدالوهاب است، می‌رود و به‌صورت کاملاً روشنی آن را نقد می‌کند. در فصل دوم به نقد سایر کتب او در مسئله شرک و توحید می‌پردازد. او در فصل سوم به سراغ این مهم می‌رود که آیا او از مسئله تکفیر مسلمین عدول کرده است یا نه؟ سپس به روشی علمی، بخش عظیمی از تناقضات او را آشکار می‌سازد. در فصل چهارم از این موضوع مهم بحث می‌کند که آیا پیروان او چشم‌و‌گوش‌بسته همان مسیر تکفیر مسلمین را دنبال کردند و بر اشتباهات او صحّه نهادند یا به نقد نظر شیخ پرداختند؟ و سرانجام در فصل پنجم به نقد نظر دشمنان شیخ می‌پردازد و تندروان را از معتدلان جدا می‌سازد و خود را در صف معتدلان وهابی قرار می‌دهد.

این کتاب با عنوان مبلغ، نه پیامبر: قرائتی انتقادی بر مسلک تکفیری شیخ محمد بن‌عبدالوهاب به کوشش یوسف مرتضوی ترجمه و به همت مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب در سال 1387منتشر شده است.

22. الرد علی تکفیر الشیعة: ضیاء المشهدی، قم، بقیة العترة، 14426ق/ 1385، 48ص، پالتویی.

دفاعیه‌ای کوتاه از عقاید و مبانی فکری شیعه در برابر اتهام تکفیر از سوی وهابیون است. در این کتاب همچنین نظریات برخی از دانشمندان اهل‌سنّت در اهمیت و جواز عمل به فقه جعفری آمده است. عمده شبهات وهابیان درباره رد توسل، زیارت و تبرک و دیگر عقاید شیعه نقل و پاسخ‌هایی به آنها داده شده است.

23. شبهات التکفیر: عمر بن عبدالعزیز قرشی، قاهره، مکتبة التربیة الإسلامیّة لإحیاء التراث الإسلامی، 1991م، 560ص، وزیری.

در این نوشتار با بررسی دلایل و انگیزه‌های پیدایش تفکر تکفیری، برخی از شبهات حول تکفیر بررسی شده است. به عقیده نویسنده، فکر تکفیری از گذشته‌های دور وجود داشته و با بررسی تاریخ آن مهم‌ترین دلیل در پیدایش آن را تفاوت فهم در برخی معانی و اصطلاحات دانسته است. وی با استناد به منابع اهل‌سنّت همچون قرآن، سنّت نبوی، اجماع و قیاس این تفکر را رد کرده است.

24. ضد التعصب: جابر عصفور، قاهره، الهیئة المصریّة العامة للکتاب، 2000م، 464ص، وزیری.

جابر عصفور، استاد ادبیات در دانشگاه قاهره است. وی در این نوشتار دلایل پیدایش پدیده تکفیر و نیز آثار و عواقب آن در جوامع اسلامی را برشمرده است. نویسنده تلاش کرده با ریشه‌یابی این پدیده، عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در پیدایش آن را معرفی کند.

25. ظاهرة التکفیر فی المجتمع الإسلامی (من منظور العلوم الإجتماعیة للأدیان): عبد اللطیف الهرماسی، بیروت، مرکز الجزیرة للدراسات، الدار العربیة للعلوم، 2010م، 76ص.

دکتر عبداللطیف الهرماسی، استاد علوم اجتماعی در دانشگاه ای تونس است. وی با نگاهی تاریخی و جامعه‌شناسی مذهبی، به بررسی و تحلیل پدیده تکفیر و عواقب آن در جوامع عربی اسلامی به‌ویژه از ابتدای هزاره سوم پرداخته است. وی معتقد است سلفی‌گری جهادی، در فعالیت‌های خود به تعریف رایج میان علمای اسلام که جهان را به دو بخش اسلام و کفر تقسیم می‌کنند، توجهی ندارد، بلکه با توسعه در مفهوم شرک و کفر، گروه بزرگی از مسلمانان را نیز از دایره‌ اسلام خارج می‌کند. از سوی دیگر، آنان در عین حال، رنگی کاملاً سیاسی به فعالیت‌های خود می‌دهند و روش آنان در مبارزه، جهاد است و برای جواز آن، ناگزیر باید حکم کفر و ارتداد را برای مخالفین خود صادر کنند.

26. العقل الإسلامی بین سیاط التکفیر و سبات التفکیر: حسین احمد الخشن، بیروت، دارالقماطی، 1426ق، 222ص، رقعی.

نویسنده در کتاب با بهره‌گیری از آیات و احادیث و سخنان صاحب‌نظران و با نقد دیدگاه‌های تکفیری برخی از مرتجعین، جایگاه اندیشه و موضوع عقل را در اسلام بررسی کرده است. وی در کتاب به این مطالب عمده پرداخته است: اصول و ضوابط و مراتب اسلام و کفر، منشأ تکفیر دیگران، ویژگی‌های تکفیری و انواع و اشکال تکفیر و سرانجام چگونگی مقابله با تعصب.

27. علاج التعصب والتکفیر: بسام الصباغ، دمشق، ندوة العلماء، 2008م.

سخنرانی مؤلف در سمینار تقریب بین مذاهب اسلامی در سال 2008م در تهران است. مؤلف با بررسی آسیب‌ها و مشکلاتِ تفکر تکفیری، راه‌هایی برای درمان این پدیده زشت ارائه کرده است.

غلو و زیارده‌روی در تکفیر: کافر گفتن مسلمان (=>پدیده افراط در تکفیر)

28. فتاوی العلماء فی تحریم تکفیر المسلمین: زین‌العابدین شابغدادی، قم، بنیاد معارف اسلامی، 1420ق، 32ص، جیبی.

اثر حاضر در بردارنده فتوای مفتی اتحاد علماء الصوفیه اهل‌سنّت در پاکستان و دیگر علمای اهل‌سنّت درباره تکفیر مسلمانان است. مؤلف در پاسخ به سؤال مربوط به تکفیر مسلمین، با اشاره به نظریه شیخ شلتوت، این عمل را جایز نمی‌داند. وی در مباحث خود از آیات قرآن و روایات رسول اکرم(صلّی الله علیه وآله) استفاده کرده است. او تصریح می‌کند که صوفیه اهل‌سنّت و شیعیان امامی، جزء فرقه‌های مسلمانان به‌شمار می‌آیند.

29. فتن التکفیر یین (العرب المعاصرین): بسام الصباغ، دمشق، دارالبشائر، 1431ق/2010م، 256ص، وزیری.

این کتاب جزء دوم و در ادامه کتاب بلاء التکفیر از همین نویسنده است.

30. فتنة التکفیر بین الشیعة و الوهابیّة و الصوفیّة: محمد عمارة، قاهره، وزارة الأوقاف المصریّة، المجلس الأعلی للشؤون الإسلامیّة، 2006م، 120ص.

دکتر محمد عماره با انتشار این کتاب، سر و صدای زیادی در شماری از رسانه‌های مصر به‌پا کرد و در پی آن وزیر اوقاف مصر مجبور شد دستور دهد تمام نسخه‌های کتاب از کتاب‌فروشی‌ها جمع شود و نویسنده هم ناگزیر با اندکی اصلاح کتاب را دوباره چاپ کرد. هدف اصلی نویسنده بیان این موضوع است که دین اسلام به موعظه حسنه، دعوت به خیر و پرهیز از شر تأکید فراوان دارد، وی می‌گوید مسلمانان حق دارند به نصیحت یکدیگر بپردازند، اما حق ندارند به تکفیر همدیگر همت گمارند. نویسنده برای ایجاد وحدت مسلمانان، توصیه‌هایی می‌کند. وی مطالبش را ذیل این عناوین سامان داده است: 1. همگان به دنبال وحدت ؛ مسلمانان کجایند؟ 2. تقریب و همبستگی؛ 3. توجه به میزان آگاهی مخاطبان؛ 5 . گفتمان دانشمندان.

31. الفصول المهمّة فی معرفة الأئمّة: سید عبدالحسین شرف الدین، تحقیق و تعلیق حسین الراضی، بیروت، مؤسسة البلاغ، 1423ق/2002م، 667ص.

شیخ نوحِ حنفی در سخنان خود، شیعه را تکفیر و جواز قتل آنان را صادر کرد و سید شرف ‌الدین موسوی در پاسخ به وی کتاب نفیسی با نام الفصول المهمّة فی تألیف الأُمّة نگاشت و در آن بر برادری همه مسلمانان تأکید ورزید. در واقع کتاب الفصول المهمّة سید شرف ‌الدین را که از نویسندگان بزرگ شیعه است، می‌توان پاسخی به تفرقه‌افکنان در میان امت اسلام دانست. مؤلف در این کتاب پر محتوا با آوردن احادیث صحیح از مجموعه‌های حدیثی معتبر اهل‌سنّت و با ذکر فتواهای فقیهان مشهور گذشته و احیاناً معاصر عالم اسلام، فتوای آن شیخ تکفیرگر را به نقد علمی و تاریخی کشیده و سرفصل‌های ذیل را بررسی کرده است: علم و اسلام و ایمان و ارزش نهاد دینی، برادری شیعه و سنی و اهل نجات بودن موحدان، فتواهای دانشمندان سنی مبنی بر نجات اهل توحید و شواهد دیگر آن، بشارت‌های سنت برای شیعه، نمونه‌هایی از اجتهاد در برابر نص، بررسی فتواهای تکفیر، نقش دروغ‌سازان در تفرقه‌افکنی و انگیزه‌های تفرقه‌افکنی.

این کتاب تاکنون دو بار ترجمه شده است، با این عنوان‌ها:

مباحثی پیرامون وحدت اسلامی، ترجمه الفصول المهمّة فی تألیف الأُمّة، ترجمه سید ابراهیم سید علوی، تهران، نشر مطهر، 1380، 310ص.

در راه تفاهم، ترجمه محمد یزدی، قم، آزادی، 1327ق، 288ص.

32. لاتکفیر فی القرآن: غالب حسن الشابندر (السوید)، بیروت، دارالهادی، 1430ق، 203ص.

نویسنده که از پژوهشگران عراقی است، در سه بخش موضوع تکفیر را بررسی کرده است. در دو بخش اول، تکفیر از منظر آیات قرآن کریم بررسی و ادله قرآنی مبنی بر تحریم تکفیر مسلمانان آورده شده است. در بخش سوم، تکفیر از منظر دمکراسی و مردم‌سالاری و حقوق شهروندی مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است.

33. لماذا و کیف یتحوّل الاختلاف الفکری إلی تکفیر أو زندقة أو قتل أو صلب أو جلد أو نفی أو حبس أو إتهام ...؟ التفکیر و التکفیر: احسان توفیق بعدرانی، دمشق، وزارة الاعلام؛ مطبعة الحمامی، 1429ق.

نویسنده که از پژوهشگران سوری و مدیر مرکز حفظ قرآن (الأسد) سوریه و نیز عضو شورای ریاست مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی است، در این نوشتار به بررسی دلایل شکل‌گیری تفکر تکفیری پرداخته است. وی معتقد است محکوم کردن و نسبت کفر و الحاد به فقها و دانشمندانی که اختلاف نظر و فکر و عقیده با حاکمان داشته‌اند، سابقه‌ای تاریخی دارد که دوران ابن‌رشد، شاهدی بر این مدعاست. نویسنده همچنین به بررسی خطرها و عواقب تفکر تکفیری در جامعه اسلامی پرداخته است.

34. مبلغ، نه پیامبر: قرائتی انتقادی بر مسلک تکفیری شیخ محمد بن عبدالوهاب (=> داعیة و لیس نبیاً (قراءة نقدیّة لمذهب الشیخ محمّد بن عبدالوهاب فی التکفیر).

35. النزعة التکفیریّة فی فکر الوهابیّة؛ الیکانی الفخرانی، قاهره، دارالمدبولی، 2012م، 229ص.

این کتاب روند شکل‌گیری تکفیر میان مذاهب و فرق اسلامی را بررسی کرده و کوشیده است این مسیر را به‌ویژه در میان وهابیون تشریح کند. کتاب شامل سه فصل است که در فصل اول روند شکل‌گیری تفکر تکفیری در محمد بن عبدالوهاب را با بررسی نامه‌های او ارائه می‌کند. در این فصل نامه‌هایی که محمد بن‌عبدالوهاب به پادشاهان و علمای دوران خود نوشته، بررسی و ذکر شده است. بر اساس این نامه‌ها مقتدای وهابیون خود را تنها فردی می‌دانسته که کلمه توحید و معنای آن را درک می‌کرده است. در فصل دوم نویسنده موضع وهابیت در برابر فقها و فقه را آورده و تبیین کرده است که چگونه محمد بن‌عبدالوهاب و یاران و پیروانش اقدام به تکفیر فقها و علما از جمله ابوحنیفه، از امامان چهارگانه و بزرگ اهل‌سنّت، کرده‌اند. در فصل سوم با عنوان (فتاوای علمای نجد در تکفیر امت اسلامی) به بررسی جایگاه علمای نجد که پادشاهان سعودی نیز از این منطقه هستند و همچنین به روش آنان پرداخته است.

36. نقد و بررسی اندیشه تکفیر ( ! الحکم و قضیة التکفیر المسلم).

37. وهابیان تکفیری: علی اصغر رضوانی، تهران، نشر مشعر، 1390، 188ص، رقعی.

در این نوشتار جریان وهابیت از منظر تفکر تکفیری بررسی و تحلیل شده است. نویسنده پس از بیان توضیحاتی درباره ایمان و کفر، دیدگاه قرآن و پیامبر(صلّی الله علیه وآله) و برخی از صحابه در نهی تکفیر را آورده و آن‌گاه به بررسی عوامل ظهور فکر تکفیری پرداخته است. وی عواملی همچون جهل، تعصب، اکتفا به مطالعه کتب، عجب و خودبزرگ‌بینی و علاقه به پیشتاز بودن را از دلایل ظهور تفکر تکفیری دانسته است. از دیگر موضوعاتی که در این کتاب بررسی شده، عبارت است از: آثار تکفیر، علاج فکر تکفیری، جوانان و خطر تکفیرگرایی، فکر تکفیری و مقابله پیامبر(صلّی الله علیه وآله) با آن، تکفیری‌های قرن چهارم، ابن تیمیه تکفیری قرن هشتم، محمد بن‌عبدالوهاب تکفیری قرن دوازدهم، مقایسه‌ای بین خوارج و وهابیان، وهابیان تکفیری از دیدگاه اهل‌سنّت.

38. ه‌ش‌دار از خ‌طر ت‌ک‌ف‌ی‌ر: اب‌وال‌ح‌ارث‌ ع‌ل‌ی‌ ب‌ن‌ ح‌س‌ی‌ن‌ ح‌ل‌ب‌ی‌ اث‌ری، ت‌رج‌م‌ه‌ ج‌ل‌ی‌ل‌ ب‌ه‌رام‌ی‌ ن‌ی‌ا، تهران، نشر احسان، 1385، 88ص.

ک‌ت‌اب‌ ح‌اض‌ر ح‌اوی‌ آرای م‌ح‌م‌د ن‌اص‌ر ال‌دی‌ن‌ ال‌ب‌ان‌ی‌، ع‌ب‌دال‌ع‌زی‌ز ب‌ن‌ ع‌ب‌دال‌ل‌ه‌ ب‌ن‌‌ب‌از، م‌ح‌م‌دب‌ن‌ ص‌ال‌ح‌ ع‌ث‌ی‌م‌ی‌ن‌، در ب‌اب‌ م‌س‌ئ‌ل‌ه‌ (ح‌ک‌م‌ ب‌ه‌ غ‌ی‌ر م‌ا أن‌زل‌ ال‌ل‌ه) م‌ی‌ب‌اش‌د

39. هشدار در خصوص تکفیرهای بی‌رویه ( !التحذیر من المجازقة بالتکفیر).

ب) مقاله‌ها
(اثر التکفیر فی تقویض جهود الوحدة): عثمان محمّد جاه، رسالة التقریب، ش 83، محرم و صفر 1432ق، ص 61-89.

(از حکم تکفیر استفاده نکنید: نگاهی به فتاوای فقهی شیخ الازهر، آیت‌الله سیستانی و شیخ احمد کفتارو در جایز ندانستن تکفیر مذاهب هشت‌گانه اسلامی): سید جاسم موسوی، فروغ وحدت، ش 4، تابستان 1385، ص 66-71.

(از مؤاخات تا تکفیر؛ بیان معیارهای مسلمان بودن و مرز کفر، زمینه‌ساز اخوت اسلامی): محمدمهدی افضلی، اندیشه تقریب، ش 8، پاییز 1385، ص 69-82.

این مقاله در مجموعه مقالات کنفرانس وحدت اسلامی نیز با مشخصات زیر به چاپ رسیده است:

استراتژی تقریب مذاهب اسلامی (مجموعه مقالات هجدهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی)، تهران، مجمع تقریب مذاهب اسلامی.

(الإسلام فی مواجهة فتاوی التکفیر و الإستحلال): منیع عبدالحلیم محمود، رسالة التقریب، ش 41، محرم و صفر 1425ق، ص 49-58.

(الأُمّة بین حملات التکفیر و محاولات إبعادها عن الإسلام‌): مصطفی ملص، الوحدة الإسلامیة، ش 40، مارس 2005م.

(بررسی مبانی تکفیر مسلمانان از نگاه وهابیان): مصطفی عباسی مقدم، وب سایت تخصصی فرهنگ و قرآن (http://www.qurana.ir).

(تکفیر از دیدگاه ابن‌تیمیه): حبیب عباسی، پایگاه اطلاع‌رسانی دانشگاه باقرالعلوم(www.pajoohe.com)

(تکفیر در ترازوی قرآن و سنت): تاج الدین حامد هلالی، استراتژی تقریب مذاهب اسلامی (مجموعه مقالات هجدهمین کنفرانس بین المللی وحدت اسلامی)، ص 150.

(تکفیر در جهان اسلام): علی اکبر ذاکری، دو ماهنامه حوزه، ش 156، بهار و تابستان 1389، ص 188-237.

(تکفیر سیاسی و گویندگان درباری): جعفر سبحانی تبریزی، کلام اسلامی، ش 70، تابستان 1388، ص 30-41؛ افق حوزه، ش 231، خرداد 1388.

این نوشتار در پاسخ به دیدگاه شیخ عادل بن‌سالم الکلبانی، امام جماعت مسجدالحرام، در زمینه تکفیر علمای شیعه است.

(التکفیر و التفسیق و التبدیع صفات موضوعیة صریحة، أم مظاهر طائفیة قبیحة؟): انور وردة، رسالة التقریب، ش 82، ذوالقعده و ذوالحجه 1431ق، ص 183-192.

(تکفیر و تروریسم): جعفر سبحانی تبریزی، درسهایی از مکتب اسلام، سال 46، ش 10، دی 1385، ص 7-11.

این مقاله در کتاب زیر نیز به چاپ رسیده است:

سیمای فرزانگان: (حاوی بیش از 80 مقاله و رساله پیرامون مسائل کلامی، قرآنی، ولایی، فقهی و تاریخی): ص 304-308.

(تکفیر و سیره سلف صالح): هیئت تحریریه مجله ، کلام اسلامی، ش 63، پاییز 1386، ص 27-33.

(ثقافة التکفیر و موقع رجال الدین منها): معین دقیق، رسالة الثقلین، ش 62، صیف 1430ق، ص 4-10.

(حربه تکفیر): حوزه، ش 14، اردیبهشت 1365، ص 67-85؛ ش 15، تیر 1365، ص 57-72؛ ش 17، مهر 1365، ص 65-84؛ ش 20، خرداد و تیر 1366؛ ش 21، مرداد و شهریور 1366، ص 88-101.

در این سلسله مقالات، ریشه‌ها و پیامدها و علل گسترش تکفیر در جوامع اسلامی، شیوه برخورد مکتب و گذشتگان با این موضوع و نیز راه‌حل‌های جامعه اسلامی برای مقابله با این معضل مطالبی آمده است.

(ظاهرة التکفیر: عوامل النشأة و طرق العلاج): محمد شقیر، المنهاج، ش 56، شتاء 1431ق، ص 113-127.

(ظاهرة التکفیر المذهبی بین الدینی و الفقهی و السیاسی)؛ محمد شقیر، رسالة التقریب، ش 81، رمضان و شوال 1431ق، ص 29-42.

(ظاهرة الغلو فی التکفیر): یوسف قرضاوی، المسلم المعاصر، ش 9، المحرم صفر 1397ق، ص 53-90.

(فتوی سماحة الشیخ أحمد کفتارو المفتی العام للجمهوریة العربیة السوریة سابقاً (یرحمه الله) رئیس مجلس الإفتاء الأعلی فی عدم تکفیر المسلم): آفاق الحضارة الاسلامیة، سال 9، ش 17، صفر 1426ق، ص 494-498.

(فتوی فضیلة الشیخ الدکتور یوسف عبدالله القرضاوی): رسالة التقریب، ش 52، ذوالقعده و ذوالحجه 1426ق، ص 217-240؛ آفاق الحضارة الإسلامیة، ش 17، صفر 1427ق، ص 499-521.

متن سؤال: هل یجوز تکفیر أصحاب المذاهب العقدیة والفقهیة والسلوکیة لمجرد مخالفتهم فی المذهب او الرأی؟

(مواجهة التکفیر و الاحتلال): هیئت التحریر، رسالة التقریب، ش 55، جمادی الاولی و جمادی الآخر 1427ق، ص 5-6.

(موقف أئمة المسلمین من التکفیر): ثقافة التقریب، ش 47، فروردین 1390، ص 90-105.

(وجهة نظر إسلامیّة: التکفیر بین الأمس و الیوم): سالم علی البهنساوی، الغدیر، ش 12-13، رجب و شعبان 1411ق، ص 63-76.

(ویژگی‌های پدیده تکفیر و موضوع سنت نبوی علیه السلام نسبت به آن): احمد مبلغی، اندیشه تقریب، ش 12، پاییز 1386، ص 3948.

این مقاله در مجموعه مقالات کنفرانس وحدت اسلام، با مشخصات زیر نیز به چاپ رسیده است:

ویژگی‌های سیره پیامبر اعظم(صلّی الله علیه وآله) (مجموعه مقالات)؛ بیستمین کنفرانس بین‌المللی وحدت اسلامی فروردین 1386، ص 455-466.

مقاله حاضر ضمن تجزیه و تحلیل ویژگی‌های پدیده تکفیر، به بیان دیدگاه و موضع سنت در قبال آن می‌پردازد. از جمله ویژگی‌هایی که نویسنده برای تکفیر در نظر گرفته، عبارت‌اند از: محور قرار دادن (تکفیر) در معاملات و تعاملات و گسترش عرصه آن، عدم اعطای فرصت اندیشه و حق اظهارنظر به دیگران، کشتار جمعی، شرکت در مشوّه ساختن چهره اسلام، ایجاد تفرقه و پراکندگی میان مسلمانان.

ج) پایان‌نامه‌ها
1. تکفیر در اسلام: رضا محمدزاده، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: غلامحسین ابراهیمی دینانی، استاد مشاور: سید محمدباقر حجتی و احمد طاهری عراقی، رشته تبلیغ و معارف اسلامی، دانشگاه امام صادق(علیه السلام)، 1369، 509ص.

نویسنده به بررسی ابعاد حقیقی ایمان و کفر پرداخته و نظر دانشمندان و فِرَق اسلامی درباره این دو مقوله را بیان کرده است. وی در صدد تبیین قاعده‌ شرعی همه‌‌جانبه‌ای برای شناخت مرتد است. رساله دارای یک مقدمه و سه فصل است که موضوعات ذیل را بررسی کرده است: مفهوم و معانی ایمان و کفر، کفر از دیدگاه قرآن، تکفیر در شریعت، اقسام ارتداد، ضروریات دین، راه‌های ثبوت ارتداد، تکفیر در کارنامه تاریخ، تکفیر در فرق اسلامی، تکفیر فقها و فلاسفه.

2. تکفیر شیعه؛ مدعیات و مستندات: عمار خزاعی فدائن، پایان‌نامه سطح سوم حوزه، استاد راهنما: فاضل، استاد مشاور: نهاوندی، رشته کلام اسلامی، مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، مشهد، 1388، 81ص.

این تحقیق دارای یک مقدمه و چهار فصل است. فصل اول شامل کلیات است که در آن به تاریخچه تکفیر شیعه و معنای ایمان، اسلام، کفر، شرک، بدعت، مرتد، عبادت از دیدگاه فرق و بزرگان اسلام پرداخته شده و همچنین معنای شیعه و اقسام توحید از نگاه وهابیت مورد بررسی قرار گرفته است. فصل دوم شامل شرک در توسّل، شفاعت و استغاثه به غیر خداوند است. در فصل سوم بحث از زیارت، بنای قبور و نمازگزاردن در کنار قبور است. فصل چهارم متضمن سه مسئله دیگر است که شیعیان به بهانه آنها متهم به شرک شده‌اند. بحث اول نذر کردن برای غیر خداوند، دوم مسئله ذبح(قربانی کردن) برای غیر خداوند و سوم حلف(سوگند) به غیر خداوند است. در این فصل نیز همچون دو فصل گذشته، به معنای نذر، حلف و ذبح، سپس به ذکر سخنان آنها درباره شرک این امور اشاره و در نهایت به پاسخ از این ادله پرداخته‌ شده است.

3. مبانی کلامی سلفیان تکفیری: سید حسین نظام الدینی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، 1389.

این نوشتار می‌کوشد با بیان خاستگاه و اندیشه‌های سلفیان جدید، مهم‌ترین گروه‌ها و رهبران آنها، علت شهره شدن این گروه‌ها را به (تکفیری) یا (الجهادیون) بررسی کند.