آیا سخن فلاسفه که هر چیزی را که دارای طول و عرض و ارتفاع و جرم باشد، ماده می‌دانند، از نظر روایات درست است؟

در پاسخ این سؤال چند نکته را باید یادآور شد: 1. در فلسفه بین «ماده» و «جسم» تفاوت وجود دارد. 2. کلمه «ماده» در فلسفه به دو معنا بکار می‌‌رود: یکی به معنای حامل استعداد شیء؛ دوم به معنای حامل فعلیت شیء. مثلًا گاهی می‌‏گویند آب ماده است برای هوا؛ در این‌‌جا به معنای حامل استعداد هوا است. گاهی نیز کلمه «ماده» را به معنای حامل فعلیت شیء بکار می‏‌برند؛ یعنی آنچه که الآن حامل فعلیت شیء است. مثلًا همین آب را در نظر بگیرید. خود آب مرکب است از صورتی و ماده‌‏ای. ماده‌‏اش آن است که قبل از این‌‌که آب تشکیل شود هم، وجود داشته، و صورتش آن فعلیتی است که الآن است، و هم‌‏اکنون این صورت آب با ماده خودش متحد است. هم‌‏اکنون همین ماده‌‏ای که در آب است، هم ماده آب است و هم ماده هوا. به این معنا ماده آب است که حامل فعلیت آب است، و به این معنا ماده هوا است که حامل استعداد هوا است.[1] 3. «جسم» در فلسفه عبارت است از: چیزی که قابل ابعاد سه‌گانه ‏است؛ به این معنا که ممکن است در داخل آن سه خط فرض کنیم که هر سه عمود بر یکدیگر و در یک نقطه تلاقی کرده باشند و زاویه‌‏هایی که از تلاقی این خطوط پیدا می‌‏شود همه زاویه قائمه باشد، از این رو است که در تعریف جسم گفته‌‏اند: «جوهر یمکن ان یفرض فیه خطوط ثلثة متقاطعة علی زوایا قوائم».[2] 4. با جست‌‌وجویی که ما در منابع روایی انجام داده‌‌ایم، «ماده» در روایات به معنای ریشه، منبع، مایه و بن مایه آمده است.[3] لذا از نگاه روایات ماده، اساس هر چیزی است. در نتیجه ماده از نظر روایات می‌‌تواند با ماده فلسفی یکی باشد و تعارضی بین آن دو وجود ندارد، منتها نگاه‌‌ها فرق می‌‌کند مثلاً آب در هر دو نگاه ماده است؛ از منظر فلاسفه از آن حیث که حامل استعداد هوا است، یا از آن حیث که فعلیت دارد. همین آب در روایات نیز ماده خوانده می‌‌شود، امّا از آن جهت که منشأ و ریشۀ بسیاری از چیزها است.[4]   [1] . مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج ‏8، ص 101، صدرا، تهران. [2] . همان، ج 5، ص 546. [3] . کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح، غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 3، ص 14؛ ج 6، ص 382، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق. [4] . در این باره پاسخ 272، ماده ی اوّلیه جهان را مطالعه کنید.