معنای (کتاب مبین) و (ام الکتاب) چیست؟ و چه تفاوتی میان آنها وجود دارد؟

1. «کتاب مبین»: صفت «مبین» به تنهایی برای قرآن مورد استفاده قرار نگرفته، بلکه به حالت مرکب «کتاب‏ مبین»[1] ‏ و «قرآن مبین»[2] آمده است. مبین یکی از صفات قرآن بوده و ناظر به آن است که قرآن، کتابی روشن و آشکار است و انسان می‌تواند به آسانی از رهنمودهای آن استفاده کند و به راحتی خود را در مسیر هدایت قرآن قرار دهد.[3]
2. «امّ الکتاب»: «امّ» در لغت به معنای اصل و اساس هر چیزی است.[4] و «امّ الکتاب» یا به معنای کتابی است که اصل و اساس همه کتاب‌های آسمانی است،[5] و یا همان لوحی است که نزد خداوند از هرگونه تغییر و تبدیل و تحریفی محفوظ است؛ یعنی همان کتاب علم پروردگار است که همه حقایق عالم و حوادث آینده و گذشته و همه کتاب‌های آسمانی در آن درج شده است.[6]
تعبیر «ام الکتاب» دو کاربرد قرآنی دارد: یکی به معنای لوح محفوظ، کتابی که در پیشگاه خدا است و هیچ تغییری در آن پدید نمی‌آید، برخلاف لوح محو و اثبات که مطالب آن قابل تغییر و تبدیل است.[7] این معنا در دو آیه مطرح شده است: «یَمْحُوا اللَّهُ ما یَشاءُ وَ یُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْکِتابِ»،[8] و «وَ إِنَّهُ فِی أُمِّ الْکِتابِ لَدَیْنا لَعَلِیٌّ حَکِیمٌ».[9]
کاربرد دیگر امّ الکتاب، وصفی است که برای برخی از آیات قرآن (محکمات) در آیه هفتم آل عمران بیان شده است. امّ در این‌جا، به معنای مرجع‏ و مقصود از کتاب در این آیه، قرآن کریم است. بر این اساس، أمّ الکتاب مرجع کتاب است؛ یعنی آیاتی که بخش مرجع و مادر است و آیات دیگر به آن بازمی‌گردد؛ بنابراین، قرآن کریم دارای دو بخش است: یکی بخش مرجع و دیگری بخشی که باید به بخش مرجع بازگردانده شود.[10]
3. با توجه به مطالب بالا؛ درباره فرق میان کتاب‏ مبین‏ و امّ الکتاب می‌توان گفت: مقصود از «کتاب مبین» یعنی این‌که حقایق قرآن آشکار، مفاهیمش روشن، دلایل صدقش نمایان و راه‌های هدایتش واضح و مبین است. ولی منظور از «امّ الکتاب»، لوح محفوظ و یا اصل و اساس بودن قرآن نسبت به کتاب‌های آسمانی دیگر است.
اما از ظاهر برخی روایات فهمیده می‌شود که «ام الکتاب» و «کتاب مبین» در برخی موارد دارای یک معنا هستند؛ مانند این‌که در حدیثی از امام کاظم(ع) می‌خوانیم: «همانا در کتاب خدا آیاتی است که به وسیله آنها چیزی خواسته نشود، جز این‌که خدا به آن اجازه دهد (هر دعایی از برکت آن آیات مستجاب شود) علاوه بر آنچه خدا برای پیامبران گذشته اجازه فرموده است (علومی که به آنها عطا کرده است) همه اینها را خدا در ام الکتاب برای ما مقرّر فرموده است؛ همانا خدا می‌فرماید: "وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ‏ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ"؛[11] و در آسمان‌ها و زمین هیچ رازی نیست، مگر آن‌که در کتاب مبین آمده است».[12]
در این روایت نخست امام(ع) تعبیر «ام الکتاب» را می‌آورد، سپس استشهاد به آیه‌ای از قرآن می‌کند که تعبیر «کتاب مبین» در آن آمده است؛ و این بیانگر آن است که مقصود از هر دو؛ لوح محفوظ، و کتابی است که در پیشگاه خدا می‌باشد و هیچ تغییری در آن پدید نمی‌آید. پس نمی‌توان گفت که در همه جای قرآن، مقصود از «کتاب مبین»، آشکار بودن مفاهیم آن است. همان‌طور که در برخی موارد به معنای علم پروردگار است؛ چنان‌که مقصود از «کتاب مبین» در آیه شریفه «وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِین‏»؛[13] همان مقام علم پروردگار است.[14] ‏       [1] . حجر، 1: «تِلْکَ آیاتُ الْکِتابِ وَ قُرْآنٍ مُبِینٍ»؛ این است آیات کتاب و قرآن روشنگر. [2] . نمل، 1: «تِلْکَ آیاتُ الْقُرْآنِ وَ کِتابٍ مُبینٍ». [3] . ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏15، ص 339 – 340، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏11، ص 6، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، 1374ش. [4] . جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح (تاج اللغة و صحاح العربیة)، محقق، مصحح، عطار، احمد عبد الغفور، ج ‏5، ص 1863، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ اول، 1410ق. [5] . المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏18، ص 84؛ تفسیر نمونه، ج ‏21، ص 9. [6] . طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏9، ص 60، تهران، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش؛ تفسیر نمونه، ج ‏21، ص 9. [7] . مصباح یزدی، محمدتقی، ‏قرآن‌ شناسی‏، ج ‏2، ص 174، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‏، چاپ دوم، 1380ش. [8] . رعد، 39: «خدا هر چه را بخواهد محو یا اثبات می‌کند و أم الکتاب نزد اوست». [9] . زخرف، 4: «و همانا که آن در امّ الکتاب [که لوح محفوظ است‏] نزد ما بلند مرتبه و حکیم است». [10] . قرآن ‏شناسی، ج ‏2، ص 174 – 175.  [11] . نمل، 75. [12] . «وَ إِنَّ فِی کِتَابِ اللَّهِ لآَیَاتٍ مَا یُرَادُ بِهَا أَمْرٌ إِلَّا أَنْ یَأْذَنَ اللَّهُ بِهِ مَعَ مَا قَدْ یَأْذَنُ اللَّهُ مِمَّا کَتَبَهُ الْمَاضُونَ جَعَلَهُ اللَّهُ لَنَا فِی أُمِّ الْکِتَابِ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج ‏1، ص 226، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.  [13] . انعام، 59.  [14] . سبزواری نجفی، محمد بن حبیب الله، ارشاد الاذهان الی تفسیر القرآن، ص 139، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ اول، 1419ق؛ تفسیر نمونه، ج ‏5، ص 271؛ بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق، مرعشلی‏، محمد عبد الرحمن، ج ‏2، ص 165، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، 1418ق؛ همچنین ر.ک: «رطب و یابس و کتاب مبین در قرآن»، سؤال 187.