تفسیر «منهج الصادقین فی تفسیر القرآن المبین و إلزام المخالفین‏»[1] نوشته ملا فتح اللّه کاشانی از علمای شیعه بوده که در قرن دهم (متوفی 988 یا 997 یا ه.ق) می‌زیست.[2] این تفسیر، از تفاسیر ارزشمند شیعی است که به زبان فارسی و بنابر ادبیات قرن دهم، به صورت سلیس و روان نوشته شده است؛ هر چند برای خواننده امروزی، نوشته‌ای روان به حساب نمی‌آید. شهید مطهری در معرّفی این تفسیر می‌گوید: «...این تفسیر به زبان فارسی است. تا سی چهل سال اخیر یگانه تفسیر فارسی متداول بود. مؤلف این تفسیر مرحوم ملا فتح اللَّه بن شکر اللَّه کاشانی است که در قرن دهم هجری می‌زیسته است. غالب تألیفات این مرد به زبان فارسی است؛ از جمله آنها شرح نهج البلاغه است که البته ترجمه‌ای است فارسی با شرحی مختصر».[3] ملا فتح الله در مقدمه تفسیر، می‌گوید: «پیش از شروع در مقصود مقدمه در سلک تقریر می‌باید که مبتنی باشد بر آنچه معرفت آن لازم است بر هرکه در این علم خوض می‌نماید ...»،[4] لذا ده فصل را در مقدمه بیان می‌کند که به برخی مباحث مربوط به علوم قرآنی؛ مانند قاریان قرآن، معنای تفسیر و تأویل قرآن، اعجاز قرآن و ... اشاره دارد. مؤلف در بیان علت نگارش کتاب، انتقاداتی کلی بر تفاسیر دیگر می‌کند که تلاش کرده در تفسیر خود آنها را رفع کند.[5] او همچنین دلیل نام‌گذاری تفسیر خود به «منهج الصادقین فی تفسیر القرآن المبین و إلزام المخالفین» را در دفاع و روشن ساختن راه و روش ائمه اطهار(ع) می‌داند.[6] مرحوم علامه شعرانی در مقدمه تفسیر «منهج الصادقین» در ارتباط با ابعاد مختلف آن با اشاره‏ به منابع مؤلف می‌نویسد‏: «غالب تفسیر بیضاوی را مندرج ساخته است و بسیاری از نکات تفسیر کشاف را نیز، از تفسیر مجمع البیان بسیار نقل کرده است، نه از شواهد و حجت‌ها و تحقیقات علمی آن، بلکه از قصص و تواریخ موجود در مجمع البیان، از تفاسیر نیز به تفسیر تبیان و ابو الفتوح مراجعه کرده است، و گاه سخنان عرفانی از بزرگان و مشاهیر متصوّفه نقل نموده است؛ ... مؤلف در نقل عبارات دیگران، گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدی افزوده است و در این گونه موارد، آن‌را نقل به معنا باید شمرد ... در تقریر اصول دین و عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، چنان متین و مستحکم و صریح و معقول سخن می‌راند که گویی از مردم دو قرن بیشتر است؛ ... لذا می‌توان اقوال او را در این مباحث، حجت دانست».[7] در تفسیر منهج الصادقین قبل از آغاز تفسیر هر سوره‌، ابتدا به توضیحاتی پیرامون آن می‌پردازد. نکاتی چون مکّی یا مدنی بودن سوره‌ها، تعداد آیات سوره‌ها، فضیلت خواندن سوره‌ها بر اساس روایت و ... . همچنین مطالب اختصاصی سوره در ابتدای هر سوره‌ ذکر شده است.[8] و به طور طبیعی مواردی از ذکر مناقب اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به عنوان تفسیر، تطبیق و بیان مصداق، در ضمن مطالب این تفسیر شریف به چشم می‌خورد که البته این سیره رایجی در میان مفسران شیعه بوده است. این تفسیر همان‌گونه که از نامش پیدا است، علاوه بر تقریر اعتقادات شیعی، تلاش در دفع شبهات مخالفان نیز کرده است؛ لذا از بیان مباحث کلامی نیز خالی نبوده و مباحث عقلی را نیز در درون خود دارد. از امتیازات دیگر این تفسیر آن است که تمام سوره‌های قرآن را در برمی‌گیرد. امروزه، با پیشرفت علوم مختلف و نگارش تفسیرهای متفاوت، نمی‌توان به صورت قطع از تفسیر «منهج الصادقین» به عنوان بهترین یاد کرد، اما می‌توان به جرأت گفت؛ یکی از بهترین کتاب‌های تفسیر قرآن کریم است. لذا برخی از علما به خواندن آن سفارش کرده‌اند.[9] [1] . آقا بزرگ تهرانی‏، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 23، ص 193، اسماعیلیان‏، قم، 1408ق. [2] . همان، ص 193 – 194؛ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج 10، ص 197، مؤسسه امام صادق (ع)، قم، 1418ق. [3] . مطهری، مرتضی، مجموعه‏ آثار، ج ‏14، ص 405 – 406، انتشارات صدرا، تهران. [4] . کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج‏ 1، ص 5، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، 1336ش. [5] . ر.ک: همان، ج 1، ص 4. [6] . همان. [7] . کاشانی، فتح اللّه، تفسیر منهج الصّادقین، با مقدمه و تصحیح شعرانی، میرزا ابو الحسن، ج 2، ص 4 – 5، انتشارات اسلامیه، تهران، بی‌تا. [8] . برای نمونه ر.ک: منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، ج ‏7، ص 426 – 427. [9] . مانند حضرت آیت الله بهجت(ره) که در سخنی فرمود: «باید ملتفت باشیم قرآن را یاد بگیریم، الفاظش را یاد بگیریم که از غلط، محفوظ باشد. آن‌چه را که می‌دانیم، قرائتش را تصحیح کنیم، تجویدش را تصحیح کنیم، در نمازمان صحیح القرائت باشیم. و همچنین تفسیرهای آسان و ساده را ما که فارسی زبانیم، بدانیم؛ و [یک] تفسیر فارسی پیدا کنیم که از روی آن سهل باشد ما قرآن را بفهمیم؛ مثلاً «منهج الصادقین» را کم و بیش مطالعه کنیم، بلکه از اول تا به آخر، چون کتاب فارسی است و کتاب خوبی هم هست. اگر بهتر از او پیدا بکنیم عیب ندارد، اما کجا پیدا شود بهتر از او که معتبر باشد؟»؛ به نقل از: http://www.tebyan.net/Quranindex.aspx?pid=215293
تفسیر «منهج الصادقین فی تفسیر القرآن المبین و إلزام المخالفین»[1] نوشته ملا فتح اللّه کاشانی از علمای شیعه بوده که در قرن دهم (متوفی 988 یا 997 یا ه.ق) میزیست.[2] این تفسیر، از تفاسیر ارزشمند شیعی است که به زبان فارسی و بنابر ادبیات قرن دهم، به صورت سلیس و روان نوشته شده است؛ هر چند برای خواننده امروزی، نوشتهای روان به حساب نمیآید.
شهید مطهری در معرّفی این تفسیر میگوید: «...این تفسیر به زبان فارسی است. تا سی چهل سال اخیر یگانه تفسیر فارسی متداول بود. مؤلف این تفسیر مرحوم ملا فتح اللَّه بن شکر اللَّه کاشانی است که در قرن دهم هجری میزیسته است. غالب تألیفات این مرد به زبان فارسی است؛ از جمله آنها شرح نهج البلاغه است که البته ترجمهای است فارسی با شرحی مختصر».[3]
ملا فتح الله در مقدمه تفسیر، میگوید: «پیش از شروع در مقصود مقدمه در سلک تقریر میباید که مبتنی باشد بر آنچه معرفت آن لازم است بر هرکه در این علم خوض مینماید ...»،[4] لذا ده فصل را در مقدمه بیان میکند که به برخی مباحث مربوط به علوم قرآنی؛ مانند قاریان قرآن، معنای تفسیر و تأویل قرآن، اعجاز قرآن و ... اشاره دارد.
مؤلف در بیان علت نگارش کتاب، انتقاداتی کلی بر تفاسیر دیگر میکند که تلاش کرده در تفسیر خود آنها را رفع کند.[5] او همچنین دلیل نامگذاری تفسیر خود به «منهج الصادقین فی تفسیر القرآن المبین و إلزام المخالفین» را در دفاع و روشن ساختن راه و روش ائمه اطهار(ع) میداند.[6]
مرحوم علامه شعرانی در مقدمه تفسیر «منهج الصادقین» در ارتباط با ابعاد مختلف آن با اشاره به منابع مؤلف مینویسد: «غالب تفسیر بیضاوی را مندرج ساخته است و بسیاری از نکات تفسیر کشاف را نیز، از تفسیر مجمع البیان بسیار نقل کرده است، نه از شواهد و حجتها و تحقیقات علمی آن، بلکه از قصص و تواریخ موجود در مجمع البیان، از تفاسیر نیز به تفسیر تبیان و ابو الفتوح مراجعه کرده است، و گاه سخنان عرفانی از بزرگان و مشاهیر متصوّفه نقل نموده است؛ ... مؤلف در نقل عبارات دیگران، گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدی افزوده است و در این گونه موارد، آنرا نقل به معنا باید شمرد ... در تقریر اصول دین و عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، چنان متین و مستحکم و صریح و معقول سخن میراند که گویی از مردم دو قرن بیشتر است؛ ... لذا میتوان اقوال او را در این مباحث، حجت دانست».[7]
در تفسیر منهج الصادقین قبل از آغاز تفسیر هر سوره، ابتدا به توضیحاتی پیرامون آن میپردازد. نکاتی چون مکّی یا مدنی بودن سورهها، تعداد آیات سورهها، فضیلت خواندن سورهها بر اساس روایت و ... . همچنین مطالب اختصاصی سوره در ابتدای هر سوره ذکر شده است.[8] و به طور طبیعی مواردی از ذکر مناقب اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به عنوان تفسیر، تطبیق و بیان مصداق، در ضمن مطالب این تفسیر شریف به چشم میخورد که البته این سیره رایجی در میان مفسران شیعه بوده است. این تفسیر همانگونه که از نامش پیدا است، علاوه بر تقریر اعتقادات شیعی، تلاش در دفع شبهات مخالفان نیز کرده است؛ لذا از بیان مباحث کلامی نیز خالی نبوده و مباحث عقلی را نیز در درون خود دارد.
از امتیازات دیگر این تفسیر آن است که تمام سورههای قرآن را در برمیگیرد.
امروزه، با پیشرفت علوم مختلف و نگارش تفسیرهای متفاوت، نمیتوان به صورت قطع از تفسیر «منهج الصادقین» به عنوان بهترین یاد کرد، اما میتوان به جرأت گفت؛ یکی از بهترین کتابهای تفسیر قرآن کریم است. لذا برخی از علما به خواندن آن سفارش کردهاند.[9] [1] . آقا بزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 23، ص 193، اسماعیلیان، قم، 1408ق. [2] . همان، ص 193 – 194؛ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج 10، ص 197، مؤسسه امام صادق (ع)، قم، 1418ق. [3] . مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج 14، ص 405 – 406، انتشارات صدرا، تهران. [4] . کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج 1، ص 5، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، 1336ش. [5] . ر.ک: همان، ج 1، ص 4. [6] . همان. [7] . کاشانی، فتح اللّه، تفسیر منهج الصّادقین، با مقدمه و تصحیح شعرانی، میرزا ابو الحسن، ج 2، ص 4 – 5، انتشارات اسلامیه، تهران، بیتا. [8] . برای نمونه ر.ک: منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، ج 7، ص 426 – 427. [9] . مانند حضرت آیت الله بهجت(ره) که در سخنی فرمود: «باید ملتفت باشیم قرآن را یاد بگیریم، الفاظش را یاد بگیریم که از غلط، محفوظ باشد. آنچه را که میدانیم، قرائتش را تصحیح کنیم، تجویدش را تصحیح کنیم، در نمازمان صحیح القرائت باشیم. و همچنین تفسیرهای آسان و ساده را ما که فارسی زبانیم، بدانیم؛ و [یک] تفسیر فارسی پیدا کنیم که از روی آن سهل باشد ما قرآن را بفهمیم؛ مثلاً «منهج الصادقین» را کم و بیش مطالعه کنیم، بلکه از اول تا به آخر، چون کتاب فارسی است و کتاب خوبی هم هست. اگر بهتر از او پیدا بکنیم عیب ندارد، اما کجا پیدا شود بهتر از او که معتبر باشد؟»؛ به نقل از: http://www.tebyan.net/Quranindex.aspx?pid=215293
- [سایر] کتاب (الزام الناصب فی اثبات الحجة الغائب)، و نویسنده آن چقدر اعتبار دارد؟
- [سایر] آیا شیخ کلینی خودش احادیث کافی را تفسیر و توضیح داده است یا پس از او علمای دیگر اینکار را کردهاند؟
- [سایر] تفسیر آیه 137 سوره مبارکه نساء در تفسیر تبیان شیخ طوسی چیست؟
- [سایر] تفسیر (رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ) چیست؟
- [سایر] تفسیر «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ» چیست؟
- [سایر] حفظ قرآن با معنا یا خواندن تفسیر کدامیک بهتر است؟
- [سایر] چه آیاتی را امام مهدی(عج) تفسیر کردهاند و از ایشان در منابع حدیثی یا تاریخی نقل شده است؟
- [سایر] چگونه میتوان تفسیر گران قدر المیزان را خوب بخوانیم و بفهمیم و به صورت علمی و اصولی از آن استنباط کرد؟
- [سایر] در مورد آیه 36 سوره توبه که دوازده ماه را به دوازده امام و چهار ماه حرام را به چهار امام تفسیر کردهاند، توضیح دهید.
- [سایر] برای آشنایی با معارف اسلامی راه های زیر را پیشنهاد می شود، لطفا هر روش را به صورت دقیق نقد کنید! <BR>1- مطالعه یک دور قرآن با ترجمه + مطالعه یک کتاب حدیث مانند میزان الحکمه<BR>2- مطالعه یک دور تفسیر قرآن مانند نمونه یا المیزان<BR>3 مطاله یک دور عقاید (مثلا کتب شهید مطهری) + اخلاق + رساله مرجع تقلید<BR>4- یافتن پاسخ سؤالاتی که به ذهن می آید.
- [آیت الله مکارم شیرازی] کسی که می داند یک نماز چهار رکعتی بر ذمه دارد، اما نمی داند قضای ظهر بوده یا عصر یا عشاء اگر یک نماز چهار رکعتی به نیت ما فی الذمه یعنی قضایی که بر عهده اوست بخواند کافی است و در بلند خواندن و آهسته خواندن حمد و سوره مخیر است.
- [آیت الله مکارم شیرازی] ی: هر یک از خطبه ها باید مشتمل بر امور زیر باشد: 1 حمد و ثنای الهی. 2 صلوات بر محمد و آل محمد. 3 وعظ و ارشاد و سفارش به تقوای الهی. 4 خواندن یک سوره کوتاه در هر خطبه مانند سوره قل هو الله، قل یا أیها الکافرون یا سوره والعصر (بنابر احتیاط واجب). 5 بنابر احتیاط واجب برای خود و مؤمنین و مؤمنات استغفار کند و در خطبه دوم ائمه هدی(علیهم السلام) را هنگام صلوات و درود یک یک نام ببرد. بنابراین خطبه اول شامل پنج قسمت و خطبه دوم شامل شش قسمت است. امام باید خطبه ها را در حال قیام بخواند و میان دو خطبه جلوس مختصری بنماید و صدای خود را در حد مقدور به نمازگزاران برساند و وعظ و ارشاد را به زبان قابل فهم برای مردم ایراد کند.
- [آیت الله مکارم شیرازی] برای خواندن صیغه عقد موقت کافی است بعد از آن که مدت و مهر معین شد، زن بگوید: (زوجْتک نفْسی فی الْمدة الْمعْلومة علی الْمهْر الْمعْلوم) (من خودم را به همسری تو در مدت معین با مهر معین درآوردم) مرد نیز بگوید: (قبلْت) (قبول کردم) یا این که وکیل زن بگوید: (متعْت موکلتی موکلک فی الْمدة الْمعْلومة علی الْمهْر الْمعْلوم) (موکله خودم را به ازدواج موکل تو در مدت معین با مهر معین درآوردم) وکیل مرد نیز بگوید: (قبلْت لموکلی هکذا) (قبول کردم برای موکل خودم همین طور).
- [آیت الله سیستانی] کسی که در تنگی وقت نماز باید تیمّم کند ، اگر به قصد قربت یا برای کار مستحبی مثل خواندن قرآن وضو بگیرد ، صحیح است ، و همچنین اگر برای خواندن آن نماز وضو بگیرد ، مگر آنکه قصد قربت برای او حاصل نشود . شرط ششم : آنکه به قصد قربت وضو بگیرد ، و کافی است به قصد امتثال امر خداوند باشد ، و اگر برای خنک شدن ، یا به قصد دیگری وضو بگیرد ، باطل است .
- [آیت الله مکارم شیرازی] در رکعت اول و دوم نمازهای واجب روزانه باید بعد از تکبیرة الاحرام سوره حمد را قرائت کند و بعد از آن بنابر احتیاط واجب یک سوره تمام از قرآن مجید را و خواندن یک یا چند آیه کافی نیست. و باید توجه داشت که سوره (فیل) و (ایلاف) یک سوره حساب می شود و همچنین سوره (والضحی) و (الم نشرح).
- [آیت الله مظاهری] غسل جنابت به خودی خود مستحب است و لازم نیست برای انجام کاری مثل نماز یا خواندن قرآن باشد چنانکه لازم نیست در وقت غسل، نیّت کند که غسل واجب یا مستحب میکنم و اگر فقط به قصد قربت غسل کند، کافی است.
- [آیت الله مظاهری] مستحب است انسان بعد از نماز مقداری مشغول تعقیب یعنی خواندن ذکر و دعا و قرآن شود. و بهتر است پیش از آنکه از جای خود حرکت کند رو به قبله تعقیب را بخواند و لازم نیست تعقیب به عربی باشد ولی بهتر است چیزهایی را که در کتابهای دعا دستور دادهاند بخواند، و از تعقیبهایی که سفارش بسیار شده است، تسبیح حضرت زهرا علیها السلام است که باید به این ترتیب گفته شود: 34 مرتبه اللَّه اکبر، بعد 33 مرتبه الحمدللَّه، و بعد از آن 33 مرتبه سبحان اللَّه، و امام صادق علیه السلام فرموده است: تسبیح مادرم حضرت زهرا علیها السلام نزد من بهتر از هزار رکعت نماز است.
- [آیت الله وحید خراسانی] مستحب است انسان بعد از نماز مقداری مشغول تعقیب یعنی خواندن ذکر و دعا و قران شود و بهتر است پیش از ان که از جای خود حرکت کند و وضو و غسل و تیمم او باطل شود رو به قبله تعقیب را بخواند و لازم نیست تعقیب به عربی باشد ولی بهتر است چیزهایی را که در کتابهای دعا دستور داده اند بخواند و از تعقیبهایی که خیلی به ان سفارش شده است تسبیح حضرت زهرا علیها السلام است که به این ترتیب گفته شود سی و چهار مرتبه الله اکبر بعد از ان سی و سه مرتبه الحمد لله بعد از ان سی و سه مرتبه سبحان الله
- [آیت الله فاضل لنکرانی] مستحب است انسان بعد از نماز مقداری مشغول تعقیب یعنی خواندن ذکر و دعا و قرآن شود. و بهتر است پیش از آنکه از جای خود حرکت کند و وضو و غسل و تیمّم او باطل شود، رو به قبله تعقیب را بخواند و لازم نیست تعقیب به عربی باشد ولی بهتر است چیزهایی را که در کتابهای دعا دستور داده اند بخواند و از تعقیب هائی که خیلی سفارش شده است، تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها است که باید به این ترتیب گفته شود: 34 مرتبه الله اکبر، 33 مرتبه الحمدالله 33 مرتبه سبحان الله. و می شود سبحان الله را پیش از الحمدالله گفت ولی بهتر است بعد از الحمدالله گفته شود.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . مستحب است انسان بعد از نماز مقداری مشغول تعقیب، یعنی خواندن ذکر و دعا و قرآن شود، و بهتر است پیش از آن که از جای خود حرکت کند و وضو و غسل و تیمم او باطل شود، رو به قبله تعقیب را بخواند، و لازم نیست تعقیب به عربی باشد، ولی بهتر است چیزهایی را که در کتاب های دعا دستور داده اند بخواند. و از تعقیب هایی که خیلی سفارش شده است تسبیح حضرت زهراء علیهاالسلام است، که باید به این ترتیب گفته شود: 34 مرتبه "اللهُ اَکْبَر"، 33 مرتبه "اَلْحَمْدُ للهِ" و 33 مرتبه "سُبْحَانَ اللهِ"، و می شود "سُبْحَانَ الله" را پیش از "اَلْحَمْدُ لله" گفت، ولی بهتر است بعد از "اَلْحَمْدُ لله" گفته شود.