امتیازات تفسیر (منهج الصادقین) چیست که برخی از علما به خواندن آن سفارش کرده‌اند؟
تفسیر «منهج الصادقین فی تفسیر القرآن المبین و إلزام المخالفین‏»[1] نوشته ملا فتح اللّه کاشانی از علمای شیعه بوده که در قرن دهم (متوفی 988 یا 997 یا ه.ق) می‌زیست.[2] این تفسیر، از تفاسیر ارزشمند شیعی است که به زبان فارسی و بنابر ادبیات قرن دهم، به صورت سلیس و روان نوشته شده است؛ هر چند برای خواننده امروزی، نوشته‌ای روان به حساب نمی‌آید. شهید مطهری در معرّفی این تفسیر می‌گوید: «...این تفسیر به زبان فارسی است. تا سی چهل سال اخیر یگانه تفسیر فارسی متداول بود. مؤلف این تفسیر مرحوم ملا فتح اللَّه بن شکر اللَّه کاشانی است که در قرن دهم هجری می‌زیسته است. غالب تألیفات این مرد به زبان فارسی است؛ از جمله آنها شرح نهج البلاغه است که البته ترجمه‌ای است فارسی با شرحی مختصر».[3] ملا فتح الله در مقدمه تفسیر، می‌گوید: «پیش از شروع در مقصود مقدمه در سلک تقریر می‌باید که مبتنی باشد بر آنچه معرفت آن لازم است بر هرکه در این علم خوض می‌نماید ...»،[4] لذا ده فصل را در مقدمه بیان می‌کند که به برخی مباحث مربوط به علوم قرآنی؛ مانند قاریان قرآن، معنای تفسیر و تأویل قرآن، اعجاز قرآن و ... اشاره دارد. مؤلف در بیان علت نگارش کتاب، انتقاداتی کلی بر تفاسیر دیگر می‌کند که تلاش کرده در تفسیر خود آنها را رفع کند.[5] او همچنین دلیل نام‌گذاری تفسیر خود به «منهج الصادقین فی تفسیر القرآن المبین و إلزام المخالفین» را در دفاع و روشن ساختن راه و روش ائمه اطهار(ع) می‌داند.[6] مرحوم علامه شعرانی در مقدمه تفسیر «منهج الصادقین» در ارتباط با ابعاد مختلف آن با اشاره‏ به منابع مؤلف می‌نویسد‏: «غالب تفسیر بیضاوی را مندرج ساخته است و بسیاری از نکات تفسیر کشاف را نیز، از تفسیر مجمع البیان بسیار نقل کرده است، نه از شواهد و حجت‌ها و تحقیقات علمی آن، بلکه از قصص و تواریخ موجود در مجمع البیان، از تفاسیر نیز به تفسیر تبیان و ابو الفتوح مراجعه کرده است، و گاه سخنان عرفانی از بزرگان و مشاهیر متصوّفه نقل نموده است؛ ... مؤلف در نقل عبارات دیگران، گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدی افزوده است و در این گونه موارد، آن‌را نقل به معنا باید شمرد ... در تقریر اصول دین و عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، چنان متین و مستحکم و صریح و معقول سخن می‌راند که گویی از مردم دو قرن بیشتر است؛ ... لذا می‌توان اقوال او را در این مباحث، حجت دانست».[7] در تفسیر منهج الصادقین قبل از آغاز تفسیر هر سوره‌، ابتدا به توضیحاتی پیرامون آن می‌پردازد. نکاتی چون مکّی یا مدنی بودن سوره‌ها، تعداد آیات سوره‌ها، فضیلت خواندن سوره‌ها بر اساس روایت و ... . همچنین مطالب اختصاصی سوره در ابتدای هر سوره‌ ذکر شده است.[8] و به طور طبیعی مواردی از ذکر مناقب اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به عنوان تفسیر، تطبیق و بیان مصداق، در ضمن مطالب این تفسیر شریف به چشم می‌خورد که البته این سیره رایجی در میان مفسران شیعه بوده است. این تفسیر همان‌گونه که از نامش پیدا است، علاوه بر تقریر اعتقادات شیعی، تلاش در دفع شبهات مخالفان نیز کرده است؛ لذا از بیان مباحث کلامی نیز خالی نبوده و مباحث عقلی را نیز در درون خود دارد. از امتیازات دیگر این تفسیر آن است که تمام سوره‌های قرآن را در برمی‌گیرد. امروزه، با پیشرفت علوم مختلف و نگارش تفسیرهای متفاوت، نمی‌توان به صورت قطع از تفسیر «منهج الصادقین» به عنوان بهترین یاد کرد، اما می‌توان به جرأت گفت؛ یکی از بهترین کتاب‌های تفسیر قرآن کریم است. لذا برخی از علما به خواندن آن سفارش کرده‌اند.[9]   [1] . آقا بزرگ تهرانی‏، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 23، ص 193، اسماعیلیان‏، قم، 1408ق. [2] . همان، ص 193 – 194؛ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج 10، ص 197، مؤسسه امام صادق (ع)، قم، 1418ق. [3] . مطهری، مرتضی، مجموعه‏ آثار، ج ‏14، ص 405 – 406، انتشارات صدرا، تهران. [4] . کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج‏ 1، ص 5، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، 1336ش. [5] . ر.ک: همان، ج 1، ص 4. [6] . همان. [7] . کاشانی، فتح اللّه، تفسیر منهج الصّادقین، با مقدمه و تصحیح شعرانی، میرزا ابو الحسن، ج 2، ص 4 – 5، انتشارات اسلامیه، تهران، بی‌تا. [8] . برای نمونه ر.ک: منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، ج ‏7، ص 426 – 427. [9] . مانند حضرت آیت الله بهجت(ره) که در سخنی فرمود: «باید ملتفت باشیم قرآن را یاد بگیریم، الفاظش را یاد بگیریم که از غلط، محفوظ باشد. آن‌چه را که می‌دانیم، قرائتش را تصحیح کنیم، تجویدش را تصحیح کنیم، در نمازمان صحیح القرائت باشیم. و همچنین تفسیرهای آسان و ساده را ما که فارسی زبانیم، بدانیم؛ و [یک] تفسیر فارسی پیدا کنیم که از روی آن سهل باشد ما قرآن را بفهمیم؛ مثلاً «منهج الصادقین» را کم و بیش مطالعه کنیم، بلکه از اول تا به آخر، چون کتاب فارسی است و کتاب خوبی هم هست. اگر بهتر از او پیدا بکنیم عیب ندارد، اما کجا پیدا شود بهتر از او که معتبر باشد؟»؛ به نقل از: http://www.tebyan.net/Quranindex.aspx?pid=215293
عنوان سوال:

امتیازات تفسیر (منهج الصادقین) چیست که برخی از علما به خواندن آن سفارش کرده‌اند؟


پاسخ:

تفسیر «منهج الصادقین فی تفسیر القرآن المبین و إلزام المخالفین‏»[1] نوشته ملا فتح اللّه کاشانی از علمای شیعه بوده که در قرن دهم (متوفی 988 یا 997 یا ه.ق) می‌زیست.[2] این تفسیر، از تفاسیر ارزشمند شیعی است که به زبان فارسی و بنابر ادبیات قرن دهم، به صورت سلیس و روان نوشته شده است؛ هر چند برای خواننده امروزی، نوشته‌ای روان به حساب نمی‌آید.
شهید مطهری در معرّفی این تفسیر می‌گوید: «...این تفسیر به زبان فارسی است. تا سی چهل سال اخیر یگانه تفسیر فارسی متداول بود. مؤلف این تفسیر مرحوم ملا فتح اللَّه بن شکر اللَّه کاشانی است که در قرن دهم هجری می‌زیسته است. غالب تألیفات این مرد به زبان فارسی است؛ از جمله آنها شرح نهج البلاغه است که البته ترجمه‌ای است فارسی با شرحی مختصر».[3]
ملا فتح الله در مقدمه تفسیر، می‌گوید: «پیش از شروع در مقصود مقدمه در سلک تقریر می‌باید که مبتنی باشد بر آنچه معرفت آن لازم است بر هرکه در این علم خوض می‌نماید ...»،[4] لذا ده فصل را در مقدمه بیان می‌کند که به برخی مباحث مربوط به علوم قرآنی؛ مانند قاریان قرآن، معنای تفسیر و تأویل قرآن، اعجاز قرآن و ... اشاره دارد.
مؤلف در بیان علت نگارش کتاب، انتقاداتی کلی بر تفاسیر دیگر می‌کند که تلاش کرده در تفسیر خود آنها را رفع کند.[5] او همچنین دلیل نام‌گذاری تفسیر خود به «منهج الصادقین فی تفسیر القرآن المبین و إلزام المخالفین» را در دفاع و روشن ساختن راه و روش ائمه اطهار(ع) می‌داند.[6]
مرحوم علامه شعرانی در مقدمه تفسیر «منهج الصادقین» در ارتباط با ابعاد مختلف آن با اشاره‏ به منابع مؤلف می‌نویسد‏: «غالب تفسیر بیضاوی را مندرج ساخته است و بسیاری از نکات تفسیر کشاف را نیز، از تفسیر مجمع البیان بسیار نقل کرده است، نه از شواهد و حجت‌ها و تحقیقات علمی آن، بلکه از قصص و تواریخ موجود در مجمع البیان، از تفاسیر نیز به تفسیر تبیان و ابو الفتوح مراجعه کرده است، و گاه سخنان عرفانی از بزرگان و مشاهیر متصوّفه نقل نموده است؛ ... مؤلف در نقل عبارات دیگران، گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدی افزوده است و در این گونه موارد، آن‌را نقل به معنا باید شمرد ... در تقریر اصول دین و عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، چنان متین و مستحکم و صریح و معقول سخن می‌راند که گویی از مردم دو قرن بیشتر است؛ ... لذا می‌توان اقوال او را در این مباحث، حجت دانست».[7]
در تفسیر منهج الصادقین قبل از آغاز تفسیر هر سوره‌، ابتدا به توضیحاتی پیرامون آن می‌پردازد. نکاتی چون مکّی یا مدنی بودن سوره‌ها، تعداد آیات سوره‌ها، فضیلت خواندن سوره‌ها بر اساس روایت و ... . همچنین مطالب اختصاصی سوره در ابتدای هر سوره‌ ذکر شده است.[8] و به طور طبیعی مواردی از ذکر مناقب اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به عنوان تفسیر، تطبیق و بیان مصداق، در ضمن مطالب این تفسیر شریف به چشم می‌خورد که البته این سیره رایجی در میان مفسران شیعه بوده است. این تفسیر همان‌گونه که از نامش پیدا است، علاوه بر تقریر اعتقادات شیعی، تلاش در دفع شبهات مخالفان نیز کرده است؛ لذا از بیان مباحث کلامی نیز خالی نبوده و مباحث عقلی را نیز در درون خود دارد.
از امتیازات دیگر این تفسیر آن است که تمام سوره‌های قرآن را در برمی‌گیرد.
امروزه، با پیشرفت علوم مختلف و نگارش تفسیرهای متفاوت، نمی‌توان به صورت قطع از تفسیر «منهج الصادقین» به عنوان بهترین یاد کرد، اما می‌توان به جرأت گفت؛ یکی از بهترین کتاب‌های تفسیر قرآن کریم است. لذا برخی از علما به خواندن آن سفارش کرده‌اند.[9]   [1] . آقا بزرگ تهرانی‏، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج 23، ص 193، اسماعیلیان‏، قم، 1408ق. [2] . همان، ص 193 – 194؛ سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج 10، ص 197، مؤسسه امام صادق (ع)، قم، 1418ق. [3] . مطهری، مرتضی، مجموعه‏ آثار، ج ‏14، ص 405 – 406، انتشارات صدرا، تهران. [4] . کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج‏ 1، ص 5، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، 1336ش. [5] . ر.ک: همان، ج 1، ص 4. [6] . همان. [7] . کاشانی، فتح اللّه، تفسیر منهج الصّادقین، با مقدمه و تصحیح شعرانی، میرزا ابو الحسن، ج 2، ص 4 – 5، انتشارات اسلامیه، تهران، بی‌تا. [8] . برای نمونه ر.ک: منهج الصادقین فی إلزام المخالفین، ج ‏7، ص 426 – 427. [9] . مانند حضرت آیت الله بهجت(ره) که در سخنی فرمود: «باید ملتفت باشیم قرآن را یاد بگیریم، الفاظش را یاد بگیریم که از غلط، محفوظ باشد. آن‌چه را که می‌دانیم، قرائتش را تصحیح کنیم، تجویدش را تصحیح کنیم، در نمازمان صحیح القرائت باشیم. و همچنین تفسیرهای آسان و ساده را ما که فارسی زبانیم، بدانیم؛ و [یک] تفسیر فارسی پیدا کنیم که از روی آن سهل باشد ما قرآن را بفهمیم؛ مثلاً «منهج الصادقین» را کم و بیش مطالعه کنیم، بلکه از اول تا به آخر، چون کتاب فارسی است و کتاب خوبی هم هست. اگر بهتر از او پیدا بکنیم عیب ندارد، اما کجا پیدا شود بهتر از او که معتبر باشد؟»؛ به نقل از: http://www.tebyan.net/Quranindex.aspx?pid=215293





1396@ - موتور جستجوی پرسش و پاسخ امین