حق فرزند
حق فرزندان، از آموزه‌های اخلاقی و دینی در سنّت اسلامی و در آیات قرآن به رعایت حقوق فرزندان توصیه شده است.
دعای پدر و مادر در حق فرزند چقدر نافذ است؟
برای روشن شدن موضوع مورد پرسش باید گفت: 1. بین نفرین والدین و عاق­ کردن فرق است؛ عقوق والدین عبارت است از «به خشم آوردن و آزردن و شکستن خاطر پدر و مادر».[1] نفرین به معنای دعای بد برای مرگ، ناکامی و بدبختی کسی یا چیزی است. به معنای لعن، لعنت، ذم، تقبیح و نکوهش نیز آمده است. و نفرین والدین نیز به همین معنا است.[2] 2. دعای پدر و مادر در جهت مثبت: بر اساس منابع اسلامی، دعای پدر و مادر- در جهت مثبت - در حق فرزندانش (با حفظ شرایطش[3] ) نافذ است. نمونه‌های بسیاری در روایات وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود. الف. امام صادق(ع) به نقل از امام باقر(ع) می‌فرماید: «پنج دعا است که از درگاه پروردگار تبارک و تعالی محجوب نگردد (و پرده و حائلی نیست که جلویش را بگیرد): دعای امام عادل، دعای ستمدیده که خدای عزّ و جلّ می‌فرماید: هر آینه به‌طور مسلّم انتقام تو را (از ستمکارت) بگیرم گرچه پس از زمانی باشد، دعای فرزند صالح (و نیکوکار) برای پدر و مادر، دعای پدر صالح برای فرزندش و در نهایت دعای مؤمن برای برادرش در پشت سر او که خدا فرماید: برای تو باد مانند آن».[4] ب. روایت شده است؛ اگر فرزندی مریض شود مادرش به پشت بام برود و از سرش روسری بردارد به‌طوری که مویش از آسمان دیده شود آن‌گاه بگوید: «اللَّهُمَّ أَنْتَ أَعْطَیْتَنِیهِ وَ أَنْتَ وَهَبْتَهُ لِی اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ هِبَتَکَ الْیَوْمَ لِی جَدِیدَةً إِنَّکَ قَادِرٌ مُقْتَدِرٌ»،[5] سپس سجده کند. سر از سجده بر نمی‌دارد مگر آن‌که فرزندش (در صورت مصلحت) بهبود یابد.[6] ج. دعای امّ داود که آن‌را امام صادق(ع) با مقدماتش به مادر داود بن حسن که فرزندش در زندان منصور بود، تعلیم نمود و پس از انجام آن توسط امّ داود فرزندش نیز از زندان خلاص شد.[7] د. در خطبه‌ای از پیامبر اکرم(ص) آمده: «کسی که پدر و مادرش را از دست داده بر سر قبرشان پس از دعا برای آنان، حاجتش را درخواست کند».[8] 3. اما دعای پدر و مادر –در جهت منفی- یا همان نفرین در حق فرزندان؛ روایات زیادی وارد شده است که فرزندان را سفارش می‌کنند به گونه‌ای رفتار نکنند تا مورد نفرین پدر قرار گیرند. امام صادق(ع) به نقل از رسول خدا(ص) فرمود: «بترسید از دعای ستمدیده و مظلوم؛ زیرا که آن از ابرها (و پرده‌های مانع از دعا) بالا می‌رود تا خدای عزّ و جلّ در آن بنگرد و می‌فرماید: آن‌را بالا برید تا برای او اجابت کنم، و بپرهیزید از نفرین پدر که آن از شمشیر برنده‌تر است».[9] گفتنی است؛ حدیثی در مورد نفرین مادر نیافتیم، امّا روشن است که اگر نفرین، واقعی و از دل باشد تفاوتی بین نفرین پدر و مادر وجود ندارد. البته اگر فرزندی در راه حق بوده و وظایف خود را به خوبی انجام دهد و والدینش با این وجود نفرینی کنند نباید انتظار استجابت آن‌را داشته باشند. همچنین امام صادق(ع) در سخنی یکی از دعاهایی را که از خدای تعالی باز داشته نشود؛ «دعای پدر درباره فرزند حق­شناس خود و نفرینش بر فرزند ناسپاس»، می‌داند.[10] در این روایت، یکی از شرایط اجابت نفرین پدر را ناسپاس بودن فرزند شمرده است؛ بر این اساس، اگر فرزندی نسبت به وظایفش کوتاهی نکند و پدرش به هر دلیلی او را مورد نفرین قرار دهد، این نفرین شرط اجابت را ندارد. [1] . محدث قمی، شیخ عباس، نزهة النواظر فی ترجمة معدن الجواهر، ص 128، نشر اسلامیه، تهران، چاپ اول، بی‌تا. ر.ک: «معنای عاق والدین»، سؤال 11704. [2] . برگرفته از: «نفرین از نگاه قرآن و احادیث»، سؤال 16782. [3] . برای اطلاع از شرایط استجابت دعا به پاسخ های «شرایط استجابت دعا»، سؤال 197 و «شرایط و راه‌های استجابت دعا»، سؤال 2145 مراجعه شود. [4] . «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ کَانَ أَبِی(ع) یَقُولُ خَمْسُ دَعَوَاتٍ لَا یُحْجَبْنَ عَنِ الرَّبِّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی دَعْوَةُ الْإِمَامِ الْمُقْسِطِ وَ دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَأَنْتَقِمَنَّ لَکَ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ وَ دَعْوَةُ الْوَلَدِ الصَّالِحِ لِوَالِدَیْهِ وَ دَعْوَةُ الْوَالِدِ الصَّالِحِ لِوَلَدِهِ وَ دَعْوَةُ الْمُؤْمِنِ لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ فَیَقُولُ وَ لَکَ مِثْلُهُ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 509، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق. [5] . خدایا! تو این فرزند را به من عطا کردی و به من بخشیدی، خدایا! بخشش خود را امروز تجدید نما! تو قادر مقتدر هستی. [6] . ابن فهد حلی، احمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، محقق و مصحح: موحدی قمی، احمد، ص 133، دار الکتب الإسلامی، بیروت، چاپ اول، 1407ق. [7] . ابن طاووس، علی بن موسی،‏ إقبال ‏الأعمال، ص 659، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1409ق. [8] . «لِیَطْلُبِ الرَّجُلُ الْحَاجَةَ عِنْدَ قَبْرِ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ بَعْدَ مَا یَدْعُو لَهُمَا»؛ ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ص 106، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1404ق. [9] . «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِیَّاکُمْ وَ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ فَإِنَّهَا تُرْفَعُ فَوْقَ السَّحَابِ حَتَّی یَنْظُرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا فَیَقُولَ ارْفَعُوهَا حَتَّی أَسْتَجِیبَ لَهُ وَ إِیَّاکُمْ وَ دَعْوَةَ الْوَالِدِ فَإِنَّهَا أَحَدُّ مِنَ السَّیْفِ»؛ الکافی، ج 2، ص 509. [10] . شیخ طوسی، الأمالی، ص 280، دارالثقافة، قم، چاپ اول، 1414ق.
برای روشن شدن موضوع مورد پرسش باید گفت: 1. بین نفرین والدین و عاق­ کردن فرق است؛ عقوق والدین عبارت است از «به خشم آوردن و آزردن و شکستن خاطر پدر و مادر».[1] نفرین به معنای دعای بد برای مرگ، ناکامی و بدبختی کسی یا چیزی است. به معنای لعن، لعنت، ذم، تقبیح و نکوهش نیز آمده است. و نفرین والدین نیز به همین معنا است.[2] 2. دعای پدر و مادر در جهت مثبت: بر اساس منابع اسلامی، دعای پدر و مادر- در جهت مثبت - در حق فرزندانش (با حفظ شرایطش[3] ) نافذ است. نمونه‌های بسیاری در روایات وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود. الف. امام صادق(ع) به نقل از امام باقر(ع) می‌فرماید: «پنج دعا است که از درگاه پروردگار تبارک و تعالی محجوب نگردد (و پرده و حائلی نیست که جلویش را بگیرد): دعای امام عادل، دعای ستمدیده که خدای عزّ و جلّ می‌فرماید: هر آینه به‌طور مسلّم انتقام تو را (از ستمکارت) بگیرم گرچه پس از زمانی باشد، دعای فرزند صالح (و نیکوکار) برای پدر و مادر، دعای پدر صالح برای فرزندش و در نهایت دعای مؤمن برای برادرش در پشت سر او که خدا فرماید: برای تو باد مانند آن».[4] ب. روایت شده است؛ اگر فرزندی مریض شود مادرش به پشت بام برود و از سرش روسری بردارد به‌طوری که مویش از آسمان دیده شود آن‌گاه بگوید: «اللَّهُمَّ أَنْتَ أَعْطَیْتَنِیهِ وَ أَنْتَ وَهَبْتَهُ لِی اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ هِبَتَکَ الْیَوْمَ لِی جَدِیدَةً إِنَّکَ قَادِرٌ مُقْتَدِرٌ»،[5] سپس سجده کند. سر از سجده بر نمی‌دارد مگر آن‌که فرزندش (در صورت مصلحت) بهبود یابد.[6] ج. دعای امّ داود که آن‌را امام صادق(ع) با مقدماتش به مادر داود بن حسن که فرزندش در زندان منصور بود، تعلیم نمود و پس از انجام آن توسط امّ داود فرزندش نیز از زندان خلاص شد.[7] د. در خطبه‌ای از پیامبر اکرم(ص) آمده: «کسی که پدر و مادرش را از دست داده بر سر قبرشان پس از دعا برای آنان، حاجتش را درخواست کند».[8] 3. اما دعای پدر و مادر –در جهت منفی- یا همان نفرین در حق فرزندان؛ روایات زیادی وارد شده است که فرزندان را سفارش می‌کنند به گونه‌ای رفتار نکنند تا مورد نفرین پدر قرار گیرند. امام صادق(ع) به نقل از رسول خدا(ص) فرمود: «بترسید از دعای ستمدیده و مظلوم؛ زیرا که آن از ابرها (و پرده‌های مانع از دعا) بالا می‌رود تا خدای عزّ و جلّ در آن بنگرد و می‌فرماید: آن‌را بالا برید تا برای او اجابت کنم، و بپرهیزید از نفرین پدر که آن از شمشیر برنده‌تر است».[9] گفتنی است؛ حدیثی در مورد نفرین مادر نیافتیم، امّا روشن است که اگر نفرین، واقعی و از دل باشد تفاوتی بین نفرین پدر و مادر وجود ندارد. البته اگر فرزندی در راه حق بوده و وظایف خود را به خوبی انجام دهد و والدینش با این وجود نفرینی کنند نباید انتظار استجابت آن‌را داشته باشند. همچنین امام صادق(ع) در سخنی یکی از دعاهایی را که از خدای تعالی باز داشته نشود؛ «دعای پدر درباره فرزند حق­شناس خود و نفرینش بر فرزند ناسپاس»، می‌داند.[10] در این روایت، یکی از شرایط اجابت نفرین پدر را ناسپاس بودن فرزند شمرده است؛ بر این اساس، اگر فرزندی نسبت به وظایفش کوتاهی نکند و پدرش به هر دلیلی او را مورد نفرین قرار دهد، این نفرین شرط اجابت را ندارد. [1] . محدث قمی، شیخ عباس، نزهة النواظر فی ترجمة معدن الجواهر، ص 128، نشر اسلامیه، تهران، چاپ اول، بی‌تا. ر.ک: «معنای عاق والدین»، سؤال 11704. [2] . برگرفته از: «نفرین از نگاه قرآن و احادیث»، سؤال 16782. [3] . برای اطلاع از شرایط استجابت دعا به پاسخ های «شرایط استجابت دعا»، سؤال 197 و «شرایط و راه‌های استجابت دعا»، سؤال 2145 مراجعه شود. [4] . «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ کَانَ أَبِی(ع) یَقُولُ خَمْسُ دَعَوَاتٍ لَا یُحْجَبْنَ عَنِ الرَّبِّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی دَعْوَةُ الْإِمَامِ الْمُقْسِطِ وَ دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَأَنْتَقِمَنَّ لَکَ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ وَ دَعْوَةُ الْوَلَدِ الصَّالِحِ لِوَالِدَیْهِ وَ دَعْوَةُ الْوَالِدِ الصَّالِحِ لِوَلَدِهِ وَ دَعْوَةُ الْمُؤْمِنِ لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ فَیَقُولُ وَ لَکَ مِثْلُهُ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 509، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق. [5] . خدایا! تو این فرزند را به من عطا کردی و به من بخشیدی، خدایا! بخشش خود را امروز تجدید نما! تو قادر مقتدر هستی. [6] . ابن فهد حلی، احمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، محقق و مصحح: موحدی قمی، احمد، ص 133، دار الکتب الإسلامی، بیروت، چاپ اول، 1407ق. [7] . ابن طاووس، علی بن موسی،‏ إقبال ‏الأعمال، ص 659، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1409ق. [8] . «لِیَطْلُبِ الرَّجُلُ الْحَاجَةَ عِنْدَ قَبْرِ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ بَعْدَ مَا یَدْعُو لَهُمَا»؛ ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ص 106، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1404ق. [9] . «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِیَّاکُمْ وَ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ فَإِنَّهَا تُرْفَعُ فَوْقَ السَّحَابِ حَتَّی یَنْظُرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا فَیَقُولَ ارْفَعُوهَا حَتَّی أَسْتَجِیبَ لَهُ وَ إِیَّاکُمْ وَ دَعْوَةَ الْوَالِدِ فَإِنَّهَا أَحَدُّ مِنَ السَّیْفِ»؛ الکافی، ج 2، ص 509. [10] . شیخ طوسی، الأمالی، ص 280، دارالثقافة، قم، چاپ اول، 1414ق.
پاسخ:
برای روشن شدن موضوع مورد پرسش باید گفت:
1. بین نفرین والدین و عاق کردن فرق است؛ عقوق والدین عبارت است از «به خشم آوردن و آزردن و شکستن خاطر پدر و مادر».[1] نفرین به معنای دعای بد برای مرگ، ناکامی و بدبختی کسی یا چیزی است. به معنای لعن، لعنت، ذم، تقبیح و نکوهش نیز آمده است. و نفرین والدین نیز به همین معنا است.[2]
2. دعای پدر و مادر در جهت مثبت: بر اساس منابع اسلامی، دعای پدر و مادر- در جهت مثبت - در حق فرزندانش (با حفظ شرایطش[3] ) نافذ است. نمونه‌های بسیاری در روایات وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
الف. امام صادق(ع) به نقل از امام باقر(ع) می‌فرماید: «پنج دعا است که از درگاه پروردگار تبارک و تعالی محجوب نگردد (و پرده و حائلی نیست که جلویش را بگیرد): دعای امام عادل، دعای ستمدیده که خدای عزّ و جلّ می‌فرماید: هر آینه به‌طور مسلّم انتقام تو را (از ستمکارت) بگیرم گرچه پس از زمانی باشد، دعای فرزند صالح (و نیکوکار) برای پدر و مادر، دعای پدر صالح برای فرزندش و در نهایت دعای مؤمن برای برادرش در پشت سر او که خدا فرماید: برای تو باد مانند آن».[4]
ب. روایت شده است؛ اگر فرزندی مریض شود مادرش به پشت بام برود و از سرش روسری بردارد به‌طوری که مویش از آسمان دیده شود آن‌گاه بگوید: «اللَّهُمَّ أَنْتَ أَعْطَیْتَنِیهِ وَ أَنْتَ وَهَبْتَهُ لِی اللَّهُمَّ فَاجْعَلْ هِبَتَکَ الْیَوْمَ لِی جَدِیدَةً إِنَّکَ قَادِرٌ مُقْتَدِرٌ»،[5] سپس سجده کند. سر از سجده بر نمی‌دارد مگر آنکه فرزندش (در صورت مصلحت) بهبود یابد.[6]
ج. دعای امّ داود که آنرا امام صادق(ع) با مقدماتش به مادر داود بن حسن که فرزندش در زندان منصور بود، تعلیم نمود و پس از انجام آن توسط امّ داود فرزندش نیز از زندان خلاص شد.[7]
د. در خطبه‌ای از پیامبر اکرم(ص) آمده: «کسی که پدر و مادرش را از دست داده بر سر قبرشان پس از دعا برای آنان، حاجتش را درخواست کند».[8]
3. اما دعای پدر و مادر –در جهت منفی- یا همان نفرین در حق فرزندان؛ روایات زیادی وارد شده است که فرزندان را سفارش می‌کنند به گونه‌ای رفتار نکنند تا مورد نفرین پدر قرار گیرند.
امام صادق(ع) به نقل از رسول خدا(ص) فرمود: «بترسید از دعای ستمدیده و مظلوم؛ زیرا که آن از ابرها (و پرده‌های مانع از دعا) بالا می‌رود تا خدای عزّ و جلّ در آن بنگرد و می‌فرماید: آنرا بالا برید تا برای او اجابت کنم، و بپرهیزید از نفرین پدر که آن از شمشیر برنده‌تر است».[9]
گفتنی است؛ حدیثی در مورد نفرین مادر نیافتیم، امّا روشن است که اگر نفرین، واقعی و از دل باشد تفاوتی بین نفرین پدر و مادر وجود ندارد. البته اگر فرزندی در راه حق بوده و وظایف خود را به خوبی انجام دهد و والدینش با این وجود نفرینی کنند نباید انتظار استجابت آنرا داشته باشند.
همچنین امام صادق(ع) در سخنی یکی از دعاهایی را که از خدای تعالی باز داشته نشود؛ «دعای پدر درباره فرزند حقشناس خود و نفرینش بر فرزند ناسپاس»، می‌داند.[10] در این روایت، یکی از شرایط اجابت نفرین پدر را ناسپاس بودن فرزند شمرده است؛ بر این اساس، اگر فرزندی نسبت به وظایفش کوتاهی نکند و پدرش به هر دلیلی او را مورد نفرین قرار دهد، این نفرین شرط اجابت را ندارد. [1] . محدث قمی، شیخ عباس، نزهة النواظر فی ترجمة معدن الجواهر، ص 128، نشر اسلامیه، تهران، چاپ اول، بی‌تا. ر.ک: «معنای عاق والدین»، سؤال 11704. [2] . برگرفته از: «نفرین از نگاه قرآن و احادیث»، سؤال 16782. [3] . برای اطلاع از شرایط استجابت دعا به پاسخ های «شرایط استجابت دعا»، سؤال 197 و «شرایط و راه‌های استجابت دعا»، سؤال 2145 مراجعه شود. [4] . «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ کَانَ أَبِی(ع) یَقُولُ خَمْسُ دَعَوَاتٍ لَا یُحْجَبْنَ عَنِ الرَّبِّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی دَعْوَةُ الْإِمَامِ الْمُقْسِطِ وَ دَعْوَةُ الْمَظْلُومِ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَأَنْتَقِمَنَّ لَکَ وَ لَوْ بَعْدَ حِینٍ وَ دَعْوَةُ الْوَلَدِ الصَّالِحِ لِوَالِدَیْهِ وَ دَعْوَةُ الْوَالِدِ الصَّالِحِ لِوَلَدِهِ وَ دَعْوَةُ الْمُؤْمِنِ لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ فَیَقُولُ وَ لَکَ مِثْلُهُ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، ج 2، ص 509، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، 1407ق. [5] . خدایا! تو این فرزند را به من عطا کردی و به من بخشیدی، خدایا! بخشش خود را امروز تجدید نما! تو قادر مقتدر هستی. [6] . ابن فهد حلی، احمد، عدة الداعی و نجاح الساعی، محقق و مصحح: موحدی قمی، احمد، ص 133، دار الکتب الإسلامی، بیروت، چاپ اول، 1407ق. [7] . ابن طاووس، علی بن موسی، إقبال الأعمال، ص 659، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، 1409ق. [8] . «لِیَطْلُبِ الرَّجُلُ الْحَاجَةَ عِنْدَ قَبْرِ أَبِیهِ وَ أُمِّهِ بَعْدَ مَا یَدْعُو لَهُمَا»؛ ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ص 106، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، 1404ق. [9] . «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِیَّاکُمْ وَ دَعْوَةَ الْمَظْلُومِ فَإِنَّهَا تُرْفَعُ فَوْقَ السَّحَابِ حَتَّی یَنْظُرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا فَیَقُولَ ارْفَعُوهَا حَتَّی أَسْتَجِیبَ لَهُ وَ إِیَّاکُمْ وَ دَعْوَةَ الْوَالِدِ فَإِنَّهَا أَحَدُّ مِنَ السَّیْفِ»؛ الکافی، ج 2، ص 509. [10] . شیخ طوسی، الأمالی، ص 280، دارالثقافة، قم، چاپ اول، 1414ق.
- [سایر] بهترین دعای پدر و مادر برای فرزند و نیز بهترین دعای فرزند برای والدینش چیست؟
- [آیت الله علوی گرگانی] آیا فرزند می‌تواند به پدر و مادر خویش بی احترامی کند و تکلیف پدر و مادر با چنین فرزندی چیست؟
- [سایر] مسئولیت پدر و مادر در تربیت فرزند چیست؟
- [آیت الله علوی گرگانی] نذر فرزند بدون اجازه پدر و مادر چگونه است؟
- [سایر] هماهنگی پدر و مادر در تربیت فرزند، چقدر اهمیت دارد؟
- [امام خمینی] اطاعت پدر و مادر تا چه حد بر فرزند لازم است و آیا اجداد و جدات هم حکم پدر و مادر را دارند؟
- [آیت الله مکارم شیرازی] آیا فرزند متولّد از تلقیح مصنوعی، اگر نطفه از یک مرد اجنبی باشد، از پدر خود ارث می برد؟ و آیا این فرزند از مادر، و مادر از فرزند ارث می برد؟
- [سایر] وظیفه فرزند بعد از وفات پدر و مادر چیست و چه باید بکند؟
- [سایر] کیفر آزردن پدر و مادر چه وقت گریبانگیر فرزند می شود؟
- [سایر] از نگاه اسلام، وظیفه پدر و مادر در قبال فرزند چیست؟
- [آیت الله اردبیلی] روزه مستحبّی فرزند اگر اسباب اذیّت پدر و مادر یا جدّ او شود، جایز نیست.
- [آیت الله شبیری زنجانی] تا هفت سال قمری پسر یا دختر تمام نشده، پدر نمیتواند او را از مادرش جدا کند ولی مادر باید در نحوه تربیت و اداره فرزند نظر پدر را رعایت کند، در دوران شیردهی، زن حقّ دارد فرزند خود را شیر بدهد، مگر آن که کس دیگری یافت شود که حاضر باشد مجّانی یا با مزد کمتری بچه را شیر دهد، در این صورت پدر می‌تواند بچه را از مادر جدا سازد، هر چند مستحبّ است که چنین کاری را نکند و فرزند را در نزد مادر خود باقی بگذارد. در این زمان هم رعایت نظر پدر در تربیت و اداره فرزند بر مادر وی لازم است.
- [آیت الله سیستانی] اگر پدر یا مادر به فرزند خود امر کند که نماز را با جماعت بخواند ، احتیاط مستحب آن است که نماز را به جماعت بخواند ، البته اگر امر و نهی پدر یا مادر از روی شفقت نسبت به فرزند باشد ، و مخالفتش موجب اذیت آنان شود ، حرام است بر فرزند مخالفت نماید .
- [آیت الله جوادی آملی] .مکلّف نمیتواند سهم ساداتِ مال خود را، به افراد واجبالنفقه خود مانند پدر، مادر، جدّ ،جدّه، فرزند و نوه بپردازد.
- [آیت الله خوئی] اگر پدر و مادر فقیر باشند و نتوانند کاسبی کنند، فرزند آنان اگر بتواند، باید خرجی آنان را بدهد.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . اگر پدر و مادر فقیر باشند و نتوانند کاسبی کنند، و فرزند آنان بتواند، باید خرجی آنان را بدهد.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] اگر پدر و مادر فقیر باشند و نتوانند کاسبی کنند؛ فرزند آنان اگر بتواند؛ باید خرجی آنان را بدهد.
- [آیت الله بروجردی] اگر پدر و مادر فقیر باشند و نتوانند کاسبی کنند، فرزند آنان اگر بتواند باید خرجی آنان را بدهد.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر پدر یا مادر به فرزند خود امر کنند که نماز را به جماعت بخواند در صورتی که ترک آن موجب اذیت و ناراحتی یا اسائه ادب به پدر یا مادر باشد واجب است نماز را به جماعت بخواند.
- [امام خمینی] اگر پدر یا مادر به فرزند خود امر کند که نماز را به جماعت بخواند چون اطاعت پدر و مادر واجب است، بنابر احتیاط واجب باید نماز را به جماعت بخواند و قصد استحباب نماید.