از نگاه اسلام، وظیفه پدر و مادر در قبال فرزند چیست؟

نخست شایسته است از همه کسانی که علاقه مند به شناخت معارف دینی و تربیتی هستند، به خصوص آنانی که پرسش های خود را در این زمینه مطرح می کنند تشکر نماییم. انتظار این است که همه مسلمانان بویژه پدران و مادران که بار سنگین تربیت فرزند را به عهده دارند در باب معارف دینی و اسلامی و شناخت مسؤولیت خود در این مورد بیشتر توجه کنند.
واقعیت این است که هیچ گاه انسان خالی از وظیفه نیست و در هر زمان و مکان و هر شرایطی که باشد یک سری تکالیف اعم از وظایف دینی، خانوادگی و اجتماعی گریبان گیر اوست. چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: (کلکم راع و کلکم مسؤول عن رعیته)[1] همه شما در حیطه قدرت و سرپرستی خود نسبت به افرادی که اداره امور آنان را به عهده دارید، مسؤول هستید. البته مسؤولیت انسان با توجه به گستره قدرت و فرمانروایی اش متفاوت است.
پس از این مقدمه کوتاه، به شرح مختصر وظایف پدر و مادر در قبال فرزندان می پردازیم. ذکر این نکته ضروری می نماید که با توجه به تعدد وظایف والدین و کثرت آیات و روایاتی که در این زمینه وجود دارد، فقط به برخی از آن ها اشاره می شود.
1. تربیت
نخسین وظیفه والدین در قبال فرزند تربیت درست او است که در آیات و روایات، مکرر بدان تأکید شده است. خداوند متعال در مورد اصل وظیفه والدین و اهمیت تربیت دینی خانواده چنین می فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکمْ وَأَهْلِیکمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَیْهَا مَلَائِکةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ[2] ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ ها است نگه دارید، آتشی که فرشتگانی بر آن گمارده شده اند که خشن و سختگیرند).
ممکن است منظور از آتش در ا ین آیه، اعم از آتش دنیا و آخرت باشد که در این صورت ورود در اختلاف ها، ارتکاب جرایم و گناهان و... را نیز شامل می شود که بایستی خانواده را از آن ها باز داشت و این امر مهم فقط از طریق تربیت درست امکان پذیر است.
بنابراین، والدین ضمن حفظ خویشتن از عذاب اخروی که با عبادت و دوری از گناه مسیر است، وظیفه دارند که فرزندانشان را به گونه ای تربیت نمایند که از آتش ترسناک جهنم نجات یابند.
روایاتی که در زمینه تربیت فرزند وجود دارند متعدد هستند؛ از جمله روایت معروفی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمود:
(فرزند سه حق بر پدر دارد: اول انتخاب نام نیکو، دوم کتابت، نوشتن و سواد آموزی، سوم ازدواج، زمانی که فرزند بالغ شد.)[3] در روایت دیگری از امیرالمؤمنین علی علیه السلام آمده است: (حق فرزند بر پدر این است که نام نیکویی برایش انتخاب کند و او را نیکو تربیت نماید و قرآن را به او یاد بدهد).[4]
از این روایات به روشنی استفاده می شود که تربیت فرزندان از مهم ترین وظایف والدین است. امروزه تربیت فرزند از مشکل ترین مسایل اجتماعی و خانوادگی جوامع مختلف است، چون زمینه انحراف فرزندان بخصوص جوانان و نوجوانان فراوان است. خانواده ای سعادتمند است که بتواند فرزندانش را براساس برنامه های دینی و اسلامی تربیت نماید.
2. انتخاب نام نیکو
پس از تولد نوزاد، اولین وظیفه والدین انتخاب نام خوب برای فرزند است. نام خوب و سازگار با فرهنگ اسلامی از نظر تربیتی اهمیت فراوان دارد، چون نامی که والدین برای فرزند انتخاب می کنند تا آخر عمر همراه او است و به همان نام خوانده می شود. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در این زمینه فرمود که یکی از از حقوق فرزند بر پدر و مادر، برگزیدن نام نیکو برای اوست.
نام نیکو، نامی است که با فرهنگ اسلامی بخصوص فرهنگ شیعی سازگار باشد؛ مانند نام ها، القاب و اوصاف امامان معصوم علیهم السلام . سیره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه السلام در نامگذاری فرزندانشان بخصوص امام حسن و امام حسین(علیهما السلام) بیانگر اهمیت این موضوع است.
بنابراین، لازم است که پیروان و شیعیان معصومان علیهم السلام هم از آن ها تبعیت کنند و به انتخاب نام فرزند اهمیت داده نامی را برگزینند که با فرهنگ تشیع سازگار باشد.
3. تعلیم
آموزش فرزند و باسواد کردن او از وظایف دیگر والدین است که در حدیثی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه السلام بدان تأکید شده است.
پدر و مادر مسئولیت دارند تا در جهت باسواد ساختن فرزند، اعم از دختر و پسر، تلاش نمایند. والدین می بایست زمینه مدرسه رفتن فرزند را فراهم نمایند تا از نعمت خواندن و نوشتن برخوردار گردند.
هر چند امروزه آموزش کودکان جامعه در مدارس انجام می گیرد و معلمان دلسوزی به این کار مشغول هستند، ولی پدر و مادر نباید نسبت به تربیت فرزند مدرسه ای خود بی تفاوت باشند. همکاری خانه و مدرسه و نظارت والدین در فعالیت های آموزشی کودکان در این امر تأثیر فراوان دارد.
4. ازدواج
یکی از وظایف دیگر پدر و مادر فراهم ساختن زمینه ازدواج فرزند است. نیاز جسمی و روانی انسان به ازدواج پس از بلوغ روشن است و زمینه این کار را باید پدر و مادر فراهم سازند.
ازدواج آثار تربیتی فراوانی دارد و جوانان به وسیله آن از بسیاری از انحرافات و مفاسد فردی و اجتماعی محفوظ می مانند. خداوند متعال خلقت زن و مرد و ازدواج را از نشانه های قدرت و عظمت خود معرفی کرده است، آن جا که می فرماید: وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکم مِّنْ أَنفُسِکمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ بَیْنَکم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذَلِک لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَفَکرُونَ[5] ؛ (و از آیات و نشانه های خدا این است که از خود شما برای شما جفت هایی آفرید تا بدان ها بیارامید و در میان شما دوستی و مودت و مهر برقرار ساخت. در این نکته نشانه هایی است برای آن گروهی که می اندیشند).
آیات و روایات در این زمینه زیاد است و از مجموع آن ها به دست می آید که ازدواج از مسایل اساسی زندگی بشر است و پدر و مادر باید در این زمینه اقدام نمایند. پس دیگر وظیفه مهم والدین در قبال فرزند، ازدواج او در هنگام جوانی است.
5. فراهم ساختن محیط مناسب تربیتی
محیط خانواده در رشد ابعاد گوناگون کودک نقشی اساسی دارد، چون کودک نخستین بار در محیط خانه با دنیای بیرون آشنا می شود و از اطرافیان خود مسایل را یاد می گیرد.
پدر و مادر اولین مربیانی هستند که با کودک ارتباط برقرار می کنند. از این رو می بایست زمینه مناسب را برای فراگیری معارف دینی فرزند فراهم سازند. والدین منبع همه مفاهیم، افکار، مهارت ها و گرایش های کودک هستند، به گونه ای که رشد و تکامل و فهم و ادراک کودک در سال های اول زندگی از این طریق شکل می گیرد.[6]
والدین غیر از تأمین نیازهای زندگی و رفع نیازهای جسمانی فرزند، موظفند محیط سالمی نیز از نظر تربیتی برای او پدپد آورند. زیرا کودک تمام رفتارهای کوچک و بزرگ پدر و مادر را درست تلقی کرده از آن ها تقلید می کند. به این ترتیب، لازم است که والدین محیطی مساعد، برای تربیت و پرورش هر چه بهتر فرزند فراهم نمایند.[7]
6. محبت به فرزند
یکی از نیازهای اساسی انسان از نظر روانی، نیاز به محبت و برخورداری از عواطف دیگران است. این نیاز در سال های اول زندگی و دوره کودکی بسیار شدید و پاسخ گفتن بدان از ضروریات است.
بر این اساس، پدر و مادر لازم است که این نیاز روانی و عاطفی او را بر طرف سازند. وظیفه پدر و مادر نسبت به فرزند تنها در تأمین نیازهای مادی و جسمانی او خلاصه نمی شود، بلکه مهم تر از آن تأمین نیازهای روحی و عاطفی کودک است؛ زیرا طبیعت کودک چنین اقتضا دارد که او را دوست بدارند و به او محبت بورزند و کانون گرم و اطمینان بخشی را برایش پدید آورند تا در پرتو آن با دنیای پر جاذبه بیرون آشنا گردد. اکسیر محبت و دوستی درمان بسیاری از نگرانی ها و بیماری های روحی و روانی و حتی جسمانی کودک است.[8]
در احادیث اهل بیت علیهم السلام نیز بر محبت به فرزند بسیار تأکید شده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: (احبوا الصبیان و ارحموهم)[9] کودکان را دوست بدارید و به آن ها محبت ورزید. در روایت دیگری از امام صادق علیه السلام به حکایت از حضرت موسی چنین آمده است: (موسی بن عمران گفت: پروردگارا، کدام عمل نزد تو برتر است؟ فرمود: دوست داشتن کودکان، زیرا فطرت آنان را بر فطرت و یگانگی خودم آفریده ام.)
از این گونه روایات فراوان است و از آن ها فهمیده می شود که یکی از وظایف مهم والدین محبت و دوستی با فرزند است. کودک در اثر محبت پدر و مادر احساس امنیت می کند و این را درک می نماید که پشتوانه قوی در زندگی دارد؛ از این رو، چنین کودکانی اعتماد به نفس پیدا می کنند و افراد مستقل و با اراده ای بار می آیند.
تا این جا به برخی وظایف والدین در قبال فرزند اشاره شد، امید است که مورد استفاده مربیان، پدران و مادران عزیز قرار گیرد. البته وظایف والدین بیش از این ها است و روایات فراوانی هم در این زمینه وجود دارد. ولی چون در این جزوه بنابر اختصار بود، فقط به یک سؤال پاسخ داده شد؛ ادامه بحث در فرصت های دیگر پیگیری خواهد شد، انشاء الله.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 تربیت کودک از دیدگاه اسلام، مجید رشید پور، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1374.
2 رفتار والدین با فرزندان، محمد علی سادات، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1374.
3 خانه و مدرسه، سید احمد زرهانی. عزیز الله تاجیک، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1374.
4 شیوه های صحیح امر به معروف و نهی از منکر، تهران، سازمان تبلیغات، دادسرای انقلاب، 1369.
5 نقش اسوه ها در تربیت، مصطفی عباس مقدم، تهران، سازمان تبلیغات، 1371.
6 شخصیت کودک، ل. ق استروسکا، ترجمه اصغرزاده، تهران، انتشارات دنیا، 1368.
7 روان شناسی تربیتی، غلام علی افروز، تهران، انتشارات انجمن اولیا و مربیان، 1372.
8 اسلام و تعلیم و تربیت، محمد باقر حجتی، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1370.
9 روان شناسی تربیتی، علی شریعتمداری، تهران، امیرکبیر، 1374.
10 پرورش در پرتو نیایش، حسنعلی نوریها، قم، دارالفکر، 1372.
11 تعلیم و تربیت و مراحل آن، غلام حسین شکوهی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1371.
12 روان شناسی نوجوانان و جوانان، سید احمد احمدی، تهران، انتشارات مشعل، 1373.

پی نوشتها:
[1] . مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج75، ص38، ح36.
[2] . تحریم / 6، ترجمه، مکارم شیرازی، ناصر.
[3] . بحارالانوار، همان، ج6، ص24؛ محجة البیضاء، ج2، ص66.
[4] . نهج البلاغه، کلمات قصار، ش339.
[5] . رم / 24.
[6] . شعاری نژاد، روان شناسی رشد، تهران، انتشارات اطلاعات، 1372ش، ص358 366.
[7] . امینی، ابراهیم، آیین تربیت، ص101.
[8] . جوادی طبسی، محمد، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت(ع)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1376ش، ص81.
[9] . فروع کافی، ج6، ص49.
منبع: اندیشه قم