تفسیر و معنای آیات 23 و 24 سوره حجر چیست؟

1. «وَ إِنَّا لَنَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ وَ نَحْنُ الْوارِثُونَ»؛[1] ماییم که زنده می‌‏کنیم و می‌‏میرانیم و ماییم وارث (همه جهان).
این آیه نشانه دیگری از توحید و جریان اراده حق تعالی در جهان است، و آن این‌که همه را خدا زنده می‌‏کند و به وجود می‌‏آورد و آن‌گاه می‏‌میراند و وارث و جانشین آنها می‌‏شود.[2]
سیاق این آیه حصر را می‌‌رساند؛ یعنی در صدد بیان این موضوع است که تمامی تدبیرها به خدای تعالی منتهی می‌‌‏شود؛ چراکه در آیات پیشین از نعمت‌‌هایی؛ مانند آسمان و برج‌‌هایش؛ زمین و کوه‌‌‏هایش؛ گیاهان و موزون بودن آنها ... بادها و تلقیحش، و ابرها و بارانش اسم برده بود. پس این نعمت‌‌ها وقتی به صورت یک نظام تام و حکیمانه‌‌‏ای در می‌‌‏آیند که همراه با زندگی، مرگ و حشر باشند.
گفتنی است که بعضی گمان کرده‌‌اند برخی از مرگ‌ها و زنده نمودن‌ها مستند به خدا نیست. آیه مورد بحث با حصری که دارد این فکر را رد نموده و می‌‌گوید تمامی مرگ‌‌ها و زندگی‌‌ها مستند به خدا است و اختصاص به او دارد؛ لذا در ادامه آیه می‌‏‌فرماید «وَ نَحْنُ الْوارِثُونَ»، یعنی بعد از میراندن شما که عمری از نعمت‌های زندگی را در اختیارتان گذاشتیم و شما از آن بهره‌‌‏مند شدید تنها خودمان باقی می‌‌‏مانیم. گویا، خداوند در این‌جا می‌فرماید تدبیر امر شما در دست ما است، ما بر شما احاطه داریم، ما شما را زنده می‌‏‌کنیم، پس ما قبل از شماییم. همچنین شما را می‌‏‌میرانیم، وارث شما هستیم، پس ما بعد از شما وجود داریم.[3]
2. «وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِینَ مِنْکُمْ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِینَ»؛[4] ما، هم پیشینیان شما را دانستیم و هم متأخّران را.
همان‌گونه که بیان شد؛ آیات پیشین که نعمت‏‌های الهی را می‌‏شمرد و تدبیر او را وصف می‌‏نمود، در صدد بیان وحدانیت خدا در ربوبیت بود، همچنین گفته شد که خلقت و نظام آن تمام نمی‌‏شد، مگر به انضمام مرگ و زندگی و خدای تعالی محیط به مرگ و حیات انسان‌ها است؛ لذا به دنبال مسئله مرگ و زندگی می‌‏فرماید: ما می‌‏دانیم کدامیک از شما زودتر به وجود می‌‏آید و کدام دیرتر. به عبارت دیگر، ما مقدم و مؤخر شما را می‌‏شناسیم.[5]
البته برای این آیه معانی دیگری هم بیان شده است؛ مانند:
1. ما شناختیم که چه کسانی در جنگ، در صف جلو هستند و چه کسانی در صف عقب.
2. دانستیم که چه کسانی در راه خیر شتاب می‌‏ورزند و چه کسانی کندی می‌‏کنند.
3. دانستیم که چه کسانی در نماز به صف جلو می‌‏روند و چه کسانی به صف عقب؛ زیرا کسانی بودند که برای رسیدن به فضیلت نماز جماعت، در صف جلو می‌‏ایستادند و کسانی بودند که برای نگاه کردن به زنان پشت سر، در صف عقب، می‌‏ایستادند. این آیه، به همین مناسبت نازل شد.[6]
اما سیاق آیات دلالت بر معنایی دارد که بیان شد، بویژه جمله: «وَ إِنَّ رَبَّکَ هُوَ یَحْشُرُهُمْ»،[7] شاهد روشنی بر آن است.[8]   [1] . حجر، 23. [2] . قرشی، سید علی اکبر، تفسیر أحسن الحدیث، ج ‏5، ص 345، تهران، بنیاد بعثت، چاپ سوم، 1377ش. [3] . طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏12، ص 146، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1417ق. [4] . حجر، 24. [5] . المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏12، ص 146-: 147 [6] . ر. ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی‏، محمد جواد، ج ‏6، ص 514، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش. [7] . حجر، 25. «و پروردگارت آنان را محشور می‌‏سازد». [8] . ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏12، ص 146- 147؛ جعفری، یعقوب، کوثر، ج ‏6، ص 38- 39، بی‌جا، بی‌تا.