http://www.islamquest.net

تفسیر (الجامع لأحکام القرآن) از چه کسی است؟ لطفاً توضیحاتی در مورد چگونگی تفسیر در این کتاب توضیح دهید.
ابو عبدالله محمد بن أحمد بن أبی‌بکر قرطبی اندلسی؛[1] از علمای اهل سنت است که در قرن هفتم می‌زیست. تاریخ تولد او ذکر نشده، اما وفات او را سال 671ق می‌گویند.[2] قرطبی در فقه، پیرو مالک بن انس بود[3] و در تفسیر آیات فقهی، ضمن نقل آرای فقیهان مذاهب دیگر، به بیان دیدگاه‌های فقهی مالک بن انس و اثبات آنها پرداخته است. با این حال، در مواردی که دلیل مالک را استوار ندانسته و به دلایلی محکم‌تر دست یافته، اقوال دیگران را بر فتوای مالک مقدّم داشته است. قرطبی در کلام نیز، مکتب اشعری را اختیار کرده بود و از آن دفاع می‌کرد. به همین جهت، بر بسیاری از فرقه‌های دیگر از جمله معتزله، شیعه و ... هجوم برده و آنها را نقد کرده است.[4] آثار قرطبی در موضوعات مختلف بوده که مهم‌ترین و مشهورترین آنها کتاب «الجامع لأحکام القرآن» است که در تفسیر قرآن نگاشته شده است. برخی آثار دیگر قرطبی عبارتند از: «التذکرة فی احوال الموتی و امور الآخرة»، «الأسنی فی شرح الأسماء الحسنی»، «التذکار فی أفضل الأذکار»، «شرح التقصی فی الحدیث النبوی»، و «الاعلام بما فی دین النصاری من المفاسد و الأوهام و إظهار محاسن دین الإسلام».[5] کتاب‌شناسی «الجامع لأحکام القرآن» نام کامل این کتاب «الجامع لأحکام القرآن، و المبین لما تضمنه من السنة و آی الفرقان» است که به اختصار، آن‌را «تفسیر قرطبی» نیز می‌نامند. قرطبی در مورد گردآوری دانش‌های گوناگون در این تفسیر می‌گوید: «تفسیری می‌نویسم که شامل تفسیر، تأویل، لغت، اعراب، قرائات، شأن نزول، احادیث ذیل آیات، فقه و احکام، ردّ منحرفین و شامل اقوال سلف و خلف باشد».[6] در ادامه؛ تصمیم خود بر نقل حداقلی داستان‌ها را نیز بیان می‌کند: «از بسیاری از قصه‌ها و اخبار مورّخان صرف‌نظر می‌کنم مگر آن‌جا که برای تفسیر آیه نیاز به آنها باشد و در عوض آیات الاحکام را گسترده‌تر بحث می‌کنم‏».[7] او در قسمت دیگری می‌گوید که بنا دارد کلمات و روایات را با ذکر گوینده آن بگوید و این‌گونه مخاطب را در فهم بهتر کلام کمک کند.[8] قرطبی در ابتدای تفسیرش مقدمه‌ای بسیار طولانی دارد و در آن مسائل مهم و کلیدی در فهم قرآن را بیان می‌کند. از جمله این موضوعات: «ذکر فضائل قرآن و فضیلت افرادی که آن‌را تلاوت کنند، آن‌را طلب کنند و بدان عمل کنند»؛ «محرمات و مکروهات تلاوت قرآن و اختلافات در این مسئله»؛ «معنای تفسیر به رأی در قرآن و مجازات‌های آن» و ... است. قرطبی همچنین به سبک تفاسیر جامع دیگر عمل کرده است؛ بدین صورت که نخست آیه را می‌آورد و به دنبال آن به ذکر مسائل مربوط به آن می‌پردازد و در ضمن آن،‏ به تفسیر آیه پرداخته و نکات و جاهای مشکل را تشریح می‌نماید. گاهی سبب نزول آیه را هم متذکر می‌شود و به ذکر قرائت‌های مختلف و لغت و اعراب می‌پردازد و گاهی هم در صورت لزوم، آراء مفسران و علمای گذشته و معاصر خود را نقل می‌کند.[9] از جمله کسانی که قرطبی از آنان بسیار سخن نقل کرده، ابن عطیه اندلسی است. قرطبی گاهی عین مطالب را از تفسیر او با ذکر نام، و در مواردی بدون ذکر نام، نقل می‌کند و گاهی به رد سخن او می‌پردازد. وی همچنین از «تفسیر طبری»، «احکام القرآن کیا هرّاسی»، «احکام القرآن ابن عربی»، «اعراب القرآن» و «معانی القرآن» هر دو از ابو جعفر نحّاس نحوی، صحاح شش‌گانه حدیث، «التفصیل الجامع لعلوم التنزیل» نوشته احمد بن عمار مهدوی، «الکشّاف عن حقائق التنزیل» زمخشری و کتاب‌های دیگر بهره برده است.[10] بسیاری از نکات مذکور در تفسیر او، مورد استناد کتاب‌های مختلف تفسیری[11] و غیر تفسیری[12] قرار گرفته است.   [1] . زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج 5، ص 322، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م. [2] . جلال الدین سیوطی، عبد الرحمن بن أبی‌بکر، طبقات المفسرین العشرین، ص 79، قاهره، مکتبة وهبة، چاپ اول، 1396ق. [3] . ذهبی‏،‌ محمد حسین، التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 436، بیروت‏،‌ دار احیاء التراث العربی‏، بی‌تا. [4] . ایازی‏، سید محمد علی، المفسرون حیاتهم و منهجهم‏، ص 411،‌ تهران‏،‌ وزارت ارشاد، چاپ اول‏، 1373ش. [5] . همان، ص 409. [6] . قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج 1، ص 3،‌ قاهره، دار الکتب المصریة، چاپ دوم، 1384ق. [7] . همان. [8] . همان. [9] . معرفت‏، محمد هادی، التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 403، مشهد، الجامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه‏، چاپ اول‏، 1418ق. [10] . المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص 411. [11] . به عنوان نمونه، ر.ک:‌ ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، شمس الدین، محمد حسین، ج 1، ص 17، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، چاپ اول، 1419ق. [12] . به عنوان نمونه، ر.ک: مقریزی، تقی الدین‏، امتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع‏، تحقیق، نمیسی، محمد عبد الحمید، ج 11، ص 6، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1420ق.
عنوان سوال:

تفسیر (الجامع لأحکام القرآن) از چه کسی است؟ لطفاً توضیحاتی در مورد چگونگی تفسیر در این کتاب توضیح دهید.


پاسخ:

ابو عبدالله محمد بن أحمد بن أبی‌بکر قرطبی اندلسی؛[1] از علمای اهل سنت است که در قرن هفتم می‌زیست. تاریخ تولد او ذکر نشده، اما وفات او را سال 671ق می‌گویند.[2]
قرطبی در فقه، پیرو مالک بن انس بود[3] و در تفسیر آیات فقهی، ضمن نقل آرای فقیهان مذاهب دیگر، به بیان دیدگاه‌های فقهی مالک بن انس و اثبات آنها پرداخته است. با این حال، در مواردی که دلیل مالک را استوار ندانسته و به دلایلی محکم‌تر دست یافته، اقوال دیگران را بر فتوای مالک مقدّم داشته است.
قرطبی در کلام نیز، مکتب اشعری را اختیار کرده بود و از آن دفاع می‌کرد. به همین جهت، بر بسیاری از فرقه‌های دیگر از جمله معتزله، شیعه و ... هجوم برده و آنها را نقد کرده است.[4]
آثار قرطبی در موضوعات مختلف بوده که مهم‌ترین و مشهورترین آنها کتاب «الجامع لأحکام القرآن» است که در تفسیر قرآن نگاشته شده است.
برخی آثار دیگر قرطبی عبارتند از: «التذکرة فی احوال الموتی و امور الآخرة»، «الأسنی فی شرح الأسماء الحسنی»، «التذکار فی أفضل الأذکار»، «شرح التقصی فی الحدیث النبوی»، و «الاعلام بما فی دین النصاری من المفاسد و الأوهام و إظهار محاسن دین الإسلام».[5]
کتاب‌شناسی «الجامع لأحکام القرآن»
نام کامل این کتاب «الجامع لأحکام القرآن، و المبین لما تضمنه من السنة و آی الفرقان» است که به اختصار، آن‌را «تفسیر قرطبی» نیز می‌نامند.
قرطبی در مورد گردآوری دانش‌های گوناگون در این تفسیر می‌گوید: «تفسیری می‌نویسم که شامل تفسیر، تأویل، لغت، اعراب، قرائات، شأن نزول، احادیث ذیل آیات، فقه و احکام، ردّ منحرفین و شامل اقوال سلف و خلف باشد».[6]
در ادامه؛ تصمیم خود بر نقل حداقلی داستان‌ها را نیز بیان می‌کند: «از بسیاری از قصه‌ها و اخبار مورّخان صرف‌نظر می‌کنم مگر آن‌جا که برای تفسیر آیه نیاز به آنها باشد و در عوض آیات الاحکام را گسترده‌تر بحث می‌کنم‏».[7]
او در قسمت دیگری می‌گوید که بنا دارد کلمات و روایات را با ذکر گوینده آن بگوید و این‌گونه مخاطب را در فهم بهتر کلام کمک کند.[8]
قرطبی در ابتدای تفسیرش مقدمه‌ای بسیار طولانی دارد و در آن مسائل مهم و کلیدی در فهم قرآن را بیان می‌کند. از جمله این موضوعات: «ذکر فضائل قرآن و فضیلت افرادی که آن‌را تلاوت کنند، آن‌را طلب کنند و بدان عمل کنند»؛ «محرمات و مکروهات تلاوت قرآن و اختلافات در این مسئله»؛ «معنای تفسیر به رأی در قرآن و مجازات‌های آن» و ... است.
قرطبی همچنین به سبک تفاسیر جامع دیگر عمل کرده است؛ بدین صورت که نخست آیه را می‌آورد و به دنبال آن به ذکر مسائل مربوط به آن می‌پردازد و در ضمن آن،‏ به تفسیر آیه پرداخته و نکات و جاهای مشکل را تشریح می‌نماید. گاهی سبب نزول آیه را هم متذکر می‌شود و به ذکر قرائت‌های مختلف و لغت و اعراب می‌پردازد و گاهی هم در صورت لزوم، آراء مفسران و علمای گذشته و معاصر خود را نقل می‌کند.[9]
از جمله کسانی که قرطبی از آنان بسیار سخن نقل کرده، ابن عطیه اندلسی است. قرطبی گاهی عین مطالب را از تفسیر او با ذکر نام، و در مواردی بدون ذکر نام، نقل می‌کند و گاهی به رد سخن او می‌پردازد. وی همچنین از «تفسیر طبری»، «احکام القرآن کیا هرّاسی»، «احکام القرآن ابن عربی»، «اعراب القرآن» و «معانی القرآن» هر دو از ابو جعفر نحّاس نحوی، صحاح شش‌گانه حدیث، «التفصیل الجامع لعلوم التنزیل» نوشته احمد بن عمار مهدوی، «الکشّاف عن حقائق التنزیل» زمخشری و کتاب‌های دیگر بهره برده است.[10]
بسیاری از نکات مذکور در تفسیر او، مورد استناد کتاب‌های مختلف تفسیری[11] و غیر تفسیری[12] قرار گرفته است.   [1] . زرکلی، خیر الدین، الاعلام، ج 5، ص 322، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م. [2] . جلال الدین سیوطی، عبد الرحمن بن أبی‌بکر، طبقات المفسرین العشرین، ص 79، قاهره، مکتبة وهبة، چاپ اول، 1396ق. [3] . ذهبی‏،‌ محمد حسین، التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 436، بیروت‏،‌ دار احیاء التراث العربی‏، بی‌تا. [4] . ایازی‏، سید محمد علی، المفسرون حیاتهم و منهجهم‏، ص 411،‌ تهران‏،‌ وزارت ارشاد، چاپ اول‏، 1373ش. [5] . همان، ص 409. [6] . قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج 1، ص 3،‌ قاهره، دار الکتب المصریة، چاپ دوم، 1384ق. [7] . همان. [8] . همان. [9] . معرفت‏، محمد هادی، التفسیر و المفسرون، ج 2، ص 403، مشهد، الجامعة الرضویه للعلوم الاسلامیه‏، چاپ اول‏، 1418ق. [10] . المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص 411. [11] . به عنوان نمونه، ر.ک:‌ ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، شمس الدین، محمد حسین، ج 1، ص 17، دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، چاپ اول، 1419ق. [12] . به عنوان نمونه، ر.ک: مقریزی، تقی الدین‏، امتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع‏، تحقیق، نمیسی، محمد عبد الحمید، ج 11، ص 6، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1420ق.





1396@ - موتور جستجوی پرسش و پاسخ امین