جعفر بن محمد بن قولویه[1] قمی[2] با کنیه أبو‌القاسم؛[3] یکی از برجسته‌ترین علمای قرن چهارم هجری بود که در نقل و ترویج احادیث و پرورش شاگرد، نقش فراوان داشته است.
ایشان در نزد عموم علمای پس از خود، مورد قبول بوده و توصیفات خوبی از ایشان شده است؛ شیخ بهائی از او تحت عنوان شیخ افضل یاد می‌کند.[4] نجاشی او را از ثقه اصحاب و بزرگان در حدیث و فقه، می‌داند[5] و او را چنین می‌ستاید: «هر چیزی را که بخواهی با آن، مردم را وصف کنی؛ از زیبایی و اطمینان و فقاهت، جعفر بن محمد بن قولویه برتر از آنرا دارد».[6]
ابن قولویه، شاگرد مرحوم کلینی و استاد شیخ مفید بوده است.[7]
ایشان احادیث بسیاری را نقل کرده است و شیوخ او در این نقل‌ها؛ پدرش محمد بن قولویه، کلینی(ره) و بسیاری از علمای دیگر بودهاند. همچنین شیخ مفید و ابن غضائری نیز از او بسیار حدیث نقل کرده‌اند.[8]
مهمترین کتاب ابن قولویه؛ «کامل الزیارات» است. از این کتاب با عناوین «الزیارات»[9] و «جامع الزیارات»[10] نیز یاد شده است، اما مؤلف در مقدمه همین کتاب، نام آنرا چنین می‌گوید: «کامل الزیارات و فضلها و ثواب ذلک».[11]
این کتاب در یکصد و هشت باب، پی‌ریزی شده که عموم آنها مربوط به امام حسین(ع) است. همچنین این زیارات، محدود به معصومین نبوده است، بلکه برخی باب‌های دیگر؛ مانند زیارة قبر أبا‌الفضل العباس بن علی(ع)، وداع قبور الشهداء، زیارة قبر فاطمة دختر موسی بن جعفر(ع)، زیارة عبدالعظیم بن عبدالله الحسنی در ری و فضیلت زیارتشان و... نیز در آن گنجانده شده است.
در کتاب کامل الزیارات، تنها و تنها از احادیث اهل‌بیت استفاده شده است و مؤلف، خود را بی‌نیاز از حدیث دیگران دیده است.[12]
در مقدمه این کتاب؛ ابن قولویه می‌گوید: «آنچه ما آوردیم، از طریق اصحاب ثقه و مورد اعتماد بوده است و حدیثی را از افراد نادر و غریب نقل نکرده‌ام...».[13] از این تعبیر به روشنی به دست می‌آید که مؤلف، تمام راویان احادیث خود را ثقه می‌داند[14] و به نوعی توثیق عام برای راویان کتاب خود قائل است.
ابن قولویه علاوه بر کامل الزیارات، کتاب‌های دیگری نیز دارد؛ مانند: بیان حل الحیوان من محرمه، الأضاحی، مداواة الجسد، الصلاة، الجمعة و الجماعة، قیام اللیل، الرضا(ع)، الصداق، الصرف الوطء بملک الیمین، العدد فی شهر رمضان، الحج و ... .[15]
سرانجام ابن قولویه در سال 368 هجری قمری درگذشت.[16] [1] . طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، محقق، طباطبائی، عبدالعزیز، ص 109، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی، چاپ اول، 1420ق. [2] . ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی، معالم العلماء، ص 30، نجف اشرف، منشورات المطبعة الحیدریة، 1380ق. [3] . امین، سید محسن، أعیان الشیعة، ج 4، ص 156، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1406ق. [4] . شیخ بهائی، مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین مع تعلیقات الخواجوئی، ص 104، مشهد، آستان قدس، چاپ اول، 1414ق. [5] . نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 123، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، 1365ش. [6] . همان. [7] . أعیان الشیعة، ج 4، ص 155. [8] . سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، ج 4، ص 123، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1418ق. [9] . فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)، ص 124. [10] . فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، ص 109. [11] . ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، محقق، امینی، عبدالحسین، ص 4، نجف اشرف، دارالمرتضویة، چاپ اول، 1356ش. [12] . همان. [13] . همان. [14] . خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 50، قم، مرکز نشر آثار شیعه، 1410ق. [15] . رجال النجاشی، ص 123 – 124. [16] . همان.
