عده به چه معناست؟ چند روز است و چرا با این پیشرفت علم پزشکی هنوز از این استفاده می شود، دلایلش چیست؟

پاسخ اجمالی:
عِدّه در اصطلاح فقها عبارت از تربّص (حالت انتظار) شرعی است که زن بعد از طلاق و زوال نکاح و یا وفات لازم است مدّتی درنگ کرده، سپس شوهر دیگر اختیار کند. انواع عدّه عبارت است از:1 عدّه طلاق 2 عدّه وفات 3 عدّه مفقود الاثر 4 عده آمیزش اشتباهی. که زن برای هر کدام از انواع یاد شده باید زمانی را در حالت انتظار سپری نماید.
اما علت واقعی عده، مانند بسیاری از اسرار نهفته در امور عالم، بر ما مخفی است و آنچه گفته می‌ شود - از قبیل انعقاد نطفه، حریم زوجیت، حفظ شخصیت زن، احترام به عواطف وابستگان مرد و... - از حکمت‌های آن به شمار می ‌آید. از این رو اگر مرد سال‌ها نیز جدا از زن خود زندگی کند، یا در مسافرت باشد، باز باید زن عده نگه دارد.

پاسخ تفصیلی:
عِدّه به کسر عین و فتح دال مشدّد، از ریشه عدد گرفته شده و به معنای گروه، شمردن، مدّت سوک زن به مرگ شوهر و ایّام حیض یا طُهْر زن است و در اصطلاح فقها عبارت از تربّص (حالت انتظار) شرعی است که زن بعد از طلاق و زوال نکاح و یا وفات لازم است مدّتی درنگ کرده، سپس شوهر دیگر اختیار کند.[1]
اموری که موجب عدّه می شوند عبارتند از: وفات، اقسام مختلف طلاق، فسخ عقد به واسطه عیبها، انفساخ به مثل ارتداد یا اسلام و یا شیردادن، آمیزش اشتباهی و تمام شدنِ مدّت یا بخشش آن در ازدواج موقت. در همه اینها غیر از اوّلی شرط است که آمیزش کرده باشد.[2]
بنابراین انواع عدّه عبارت است از:
1 عدّه طلاق
2 عدّه وفات
3 عدّه مفقود الاثر
4 عده آمیزش اشتباهی
اینک به توضیح موارد یاد شده می پردازیم :
عدّه طلاق
همه مراجع: اگر عادت ماهیانه می ‌بیند، بعد از آنکه در پاکی طلاقش داد، باید به مقداری صبر کند که دو بار حیض ببیند و پاک شود. هنگامی که حیض سوم را دید، عده او تمام است. اگر عادت نمی ‌بیند، ولی در سن زنانی است که عادت می ‌بینند، باید بعد از طلاق سه ماه عده نگه دارد.[3]
حال اگر شوهر، زن باردار را طلاق دهد، عده او چقدر است؟
همه مراجع: عده زن باردار، تا زمان به دنیا آمدن یا سقط شدن حمل او است.[4]
در باره عدّه ازدواج موقت نظر مراجع به این قرار است:
همه (به جز آیت الله فاضل): عدّه ازدواج موقّت - بعد از تمام شدن مدت یا بخشش آن از طرف شوهر – چنان چه عادت ماهیانه می ‌بیند، به مقدار دو حیض کامل است و اگر عادت نمی ‌بیند، 45 روز است.[5]
آیت الله فاضل: عده ازدواج موقت - بعد از تمام شدن مدت یا بخشش آن از طرف شوهر – چنان چه عادت ماهیانه می‌ بیند، بنابر احتیاط واجب باید به مقدار دو حیض کامل و اگر عادت نمی‌ بیند، 45 روز عده نگه دارد و در صورتی که آبستن است با وضع حمل و یا سقط جنین عدّه او تمام می شود.[6]
عدّه وفات
همه مراجع: باید چهار ماه و ده روز عده نگه دارد؛ خواه ازدواج دائم باشد یا موقت؛ شوهرش با او نزدیکی کرده باشد یا نه. حتی زن یائسه و صغیره نیز باید عده وفات نگه دارد و اگر باردار است، باید تا هنگام وضع حمل عده نگه دارد. اگر پیش از گذشتن چهار ماه و ده روز، فرزندش به دنیا آید، باید تا چهار ماه و ده روز از مرگ شوهر، عده را ادامه دهد.[7]
چند نکته:
1 ملاک محاسبه عدّه ، ماه قمری است.[8]
2 ابتدای عدّه وفات از موقعی است که زن از مرگ شوهر مطلّع شود، البته این حکم به غایب بودن شوهر اختصاص ندارد، بلکه حضور او را هم شامل می شود. پس اگر به علّتی فوت او بر زن مخفی مانده باشد، از زمان آگاهی باید عدّه نگه دارد.[9]
3 زنی که در عدّه وفات است، حرام است لباس رنگارنگ بپوشد و سرمه بکشد و همچنین کارهای دیگری که زینت حساب شود بر او حرام می باشد.[10]
عدّه مفقود الاثر
اگر مردی گم شود و غیبت او بگونه ای باشد که نه خبری از وی برسد و نه اثری از او ظاهر شود و مرده و زنده بودنش معلوم نباشد، چنانچه مالی از او باقی باشد که برای مخارج همسرش خرج شود، یا ولیّ و سرپرست دارد که عهده دار مخارج همسرش شود، یا کسی باشد که بطور مجّانی مخارج او را عهده دار گردد، بر زن واجب است که صبر کند و انتظار بکشد و هرگز جایز نیست که ازدواج کند، تا اینکه یقین کند همسرش مرده، یا وی را طلاق داده است، امّا اگر چنانچه مالی از شوهرش نمانده، یا سرپرستی ندارد که خرجی او را بدهد و کسی نباشد که بطور مجّانی مخارجش را بدهد، باز هم می تواند صبر کند، و اگر صبر نکند و بخواهد ازدواج نماید، پیش حاکم شرع برود و حاکم شرع از تاریخ مراجعه چهار سال به زن مهلت می دهد و در این مدّت از شوهرش جستجو می شود، چنانچه مرده یا زنده بودن او معلوم نشد، اگر مرد ولیّ یا وکیل دارد حاکم به وی دستور می دهد که زن را طلاق دهد و اگر اقدام نکرد او را مجبور می کند و اگر ولیّ نداشته باشد، یا اقدام نکند و اجبارش هم امکان نداشته باشد، خودِ حاکم او را طلاق می دهد، سپس زن چهار ماه و ده روز عدّه وفات نگه می دارد، سپس می تواند ازدواج کند.[11]
اگر بعد از جستجو و تمام شدن مدّت (چهار سال)، شوهر بیاید، چنانچه قبل از طلاق باشد زن همسر اوست و اگر آمدن شوهر بعد از ازدواج همسرش با دیگری باشد شوهرِ اول حقی به آن زن ندارد و چنانچه در بین عدّه باشد، شوهر می تواند به آن زن رجوع کند، یا به حال خودش باقی بگذارد تا عدّه اش تمام شده و از او جدا شود و امّا چنانچه بعد از تمام شدن عدّه و قبل از ازدواج باشد نمی تواند به وی رجوع کند.[12]
ولی در صورتی که در طلاق سوم نباشد می تواند مجددا او را به عقد خود در آورد.
عدّه آمیزش اشتباهی
اگر مرد غریبه ای با زنی به گمان اینکه عیال اوست نزدیکی کند، چه زن بداند که او شوهرش نیست، یا گمان کند شوهرش ‌ می باشد، باید عدّه نگه دارد.[13]
مدّت عدّه آمیزش اشتباهی مانند عدّه طلاق است به تفصیلی که بیان شد.[14]،[15]
درخصوص ضرورت رعایت عده و در پاسخ به این سؤال که آیا با توجه به پیشرفت های علمی، استفاده از دارو (خوراکی - تزریقی) و یا به کار بردن وسایل پیشگیری پزشکی، که به طور قطع از بارداری زن جلوگیری می کند؛ آیا نگهداشتن عده لازم است، پاسخ مراجع معظم تقلید به این قرار است:
همه مراجع: آری، باید عده نگه دارند.[16]
علت واقعی عده، مانند بسیاری از اسرار امور عالم، بر ما مخفی است و آنچه گفته می‌شود - از قبیل انعقاد نطفه، حریم زوجیت و... - از حکمت‌های آن به شمار می ‌آید. از این رو اگر مرد سال‌ها نیز جدا از زن خود زندگی کند، یا در مسافرت باشد، باز باید زن عده نگه دارد.
اما در توضیح دلایل و حکمت های عده نگه داشتن زن باید گفت:
1. یکی از حکمت های آن، جلوگیری از مخلوط شدن نطفه ها در رحم زن است و برای این که اگر فرزندی متولد شد، به طور یقین مشخص باشد که مربوط به چه کسی است و در نتیجه محارم این فرزند معلوم باشد و وقتی این بچه بزرگ شد بداند با چه کسانی نمی تواند ازدواج کند و نیز مسئله ارث بردن او روشن شود.
لازم به ذکر است که خیلی زیاد بوده اند و هستند زنانی که از قرص های ضد بارداری و یا وسایل امروزی برای پیش گیری از انعقاد نطفه استفاده کرده اند، ولی در عین حال باردار شده اند.
2. یکی دیگر از حکمت های عده نگه داشتن زن این بوده که اگر زن بعد از مرگ شوهر فوراً ازدواج کند این مطلب با محبت و دوستی و حفظ احترام شوهر سابق سازگار نیست و به علاوه موجب جریحه دار ساختن عواطف بستگان متوفی است. رعایت حریم زندگانی و زناشویی حتی بعد از مرگ همسر موضوعی است فطری و لذا همیشه در قبایل مختلف آداب و رسوم گوناگونی بر این منظور بوده است. گرچه گاهی در این رسوم آن چنان افراط می کردند که عملاً زنان را در بن بست و اسارت قرار می دادند. آیه 234 بقره بر تمام خرافات و جنایات خط بطلان کشیده و به زنان بیوه اجازه می دهد بعد از نگه داری عده و حفظ حریم زوجیت گذشته، اقدام به ازدواج کنند.[17]
4. حکمت دیگر این موضوع رعایت شأن و منزلت زن و حفظ شخصیت وی در جامعه است، از آنجا که اسلام برای مقام زن ارزش و احترام ویژه ای قائل است با احکامی نظیر حجاب، عده نگهداشتن و ... از احتمال سوء استفاده و خدشه وارد کردن دیگران به حریم زن پیشگیری کرده است.
5. علاوه بر اینها ممکن است علل دیگری هم داشته باشد که بر ما روشن نیست، چون فلسفه واقعی احکام و نیز سرِّ تعداد دقیق این ایام که چرا 4 ماه و ده روز باشد و نه یکی دو روز کمتر یا بیشتر، بیان نمی کند و اگر ما قائل شدیم که خداوند، حکیم است و کارهایی که انجام می دهد و احکامی که برای بندگانش مشخص می کند، همه از روی حکمت و بر مبنای عقل سلیم است، نباید در آنها چون و چرا کنیم؛ و باید با توجه به حکمت و علم و قدرت مطلق الهی، بسیاری از احکام الهی را تعبداًً بپذیریم زیرا که اولاً حقیقت بندگی و عبودیت، پس از اعتقاد به خدای سبحان و صفات ربوبی او و حقانیت دین و احکام نورانی آن در گرو تسلیم و اطاعت محض و بی چون و چرا است. و در ثانی دستورات دین به همین شکل، کامل ترین دستورات است.[18]

پی نوشتها:
[1] لغت نامه دهخدا ، ج 33 ، ص 130، اقتباس .
[2] تحریر الوسیله، ج 2، ص 345، م 8.
[3] توضیح المسائل مراجع، م 2511 و 2512 و آیت الله وحید، توضیح المسائل، م 2575 و 2576.
[4] همان، م 2514 و آیت الله وحید، توضیح المسائل، م 2578.
[5] همان، م 2515 ؛ آیت الله وحید، توضیح المسائل، م 2579 و دفتر: آیت الله خامنه‌ ای.
[6] همان، م 2515.
[7] همان، م 2517 و آیت الله وحید، توضیح المسائل، م 2581.
[8] تحریر الوسیله، ج 2، ص 338، م 2
[9] همان، ج 1، ص 340، م 8
[10] توضیح المسائل امام خمینی، م 2518.
[11] تحریرالوسیله، ج 2، ص 340، م 11
[12] همان، ج 2، ص 343، م 23
[13] توضیح المسائل امام خمینی، م 2536
[14] تحریرالوسیله، ج 2، ص 344، م 1
[15] احکام خانواده، مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه، بهار 1375، نرم افزار گنجینه معارف
[16] آیت الله فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1618؛ آیت الله مکارم، استفتاءات، ج 2، س 1120 و 1121؛ توضیح المسائل مراجع، م 2511؛ صافی، جامع الاحکام، ج 2، س 1313؛ آیت الله نوری، توضیح المسائل، م 2506؛ آیت الله تبریزی، استفتاءات، س 1712؛ آیت الله وحید، توضیح المسائل، م 2520؛ امام خمینی، استفتاءات، ج 3، عده طلاق، س 64 و دفتر: آیات عظام خامنه ‌ای، بهجت و سیستانی.
[17] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ص 193، دارالکتاب الاسلامیه، چاپ اول 1375.
[18] برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه ها، بخش پرسش و پاسخ، با تغییرات.
منبع: www.islamquest.net