شرح پرسش:
همواره شنیده بودم که مردم بعد از روز قیامت و روز حشر و روز حساب، بعضی از آنها وارد بهشت می شوند به عنوان پاداششان بر اعمال نیکی که در دنیا انجام داده اند و بعضی دیگر وارد دوزخ می شوند به عنوان عذاب بر اعمال زشتی که در دنیا انجام دادند. به عبارت دیگر، در جهان آینده بهشت یا جهنم است که در انتظار مردم خواهد بود، یا نعمت یا نقمت است که نصیب آنها خواهد شد.
محور سؤال من در مورد نعمت و عذاب آخرت نیست، بلکه بیشتر در مورد نعمت و عذاب قبر که انسان بعد از فوت و قبل از روز قیامت دچار آن خواهد شد، می باشد. آیا در آن هنگام، مؤمنان با نعمت قبر متنعم شده و کفار با عذاب قبر معذب می شوند؟ در کتاب تفسیر الکاشف علامه محمد جواد مغنیه، ج 1، ص 407، بحث در باره عذاب قبر تحت عنوان حساب قبر آمده است که مؤلف محترم، انسان را بعد از مرگ به چهار قسمت تقسیم می نماید. از شما خواهشمندم که در مورد آن چهار گروه؛ به ویژه گروه سوم و چهارم؛ توضیح بفرمایید.
در گروه سوم، شیخ مفید قائل به این است که آنها بعد از مرگ، مردم مشکوکی هستند. مراد از مشکوک بودن در این جا چیست؟ و نسبت به گروه چهارم، ایشان می فرمایند که آنها مرده اند، ولی تا روز نشر و محشر در عالم اموات به سر می برند. مراد از گروه چهارم را در این زمینه توضیح فرمایید؟ شیخ مفید هم بر اساس روایات از امامان معصوم (ع) که می فرمایند: "بعضی از مردگان در عالم قبر عذاب را نمی بینند" استناد می کنند.
پاسخ اجمالی:
شیخ مفید، در کتاب اوائل المقالات خود، افراد بشر را با توجه به اعتقادات و اعمال آنها، به چهار گروه زیر تقسیم نموده است:
1. مؤمنان پرهیزگار
2. گناهکاران بی ایمان و معاند و لجباز
3. مؤمنان مرتکب گناه کبیره ای که توبه ننموده اند، اما گناه آنان بر اثر عناد و لجبازی نبوده، بلکه تحت تأثیر هواهای نفسانی خود، مرتکب چنین کردارهای ناشایستی شده اند.
4. افراد فاقد بصیرت و شناخت دقیق دینی (مستضعفین)، چه در ظاهر، مؤمن باشند و یا بی ایمان.
ایشان؛ با توجه به منابع دینی که در اختیارشان بوده و قابلیت استناد داشته اند، در یک دسته بندی کلی، نسبت به گروه های اول و دوم و چهارم، به نتیجه گیری قطعی رسیده و معتقد بوده اند که دو گروه اول و دوم، دارای زندگی برزخی بوده، (البته یکی با نعمت و دیگری با عذاب) و افراد گروه چهارم نیز مطمئنا، فاقد زندگی برزخی اند، اما ایشان نتوانسته، به یک عقیده قطعی در ارتباط با گروه سوم دست یابد و به همین دلیل، احتمالاتی را مطرح نموده و به صورت تردید آمیز بیان داشته که یکی از این موارد مشکوک، در انتظار گروه سوم خواهد بود.
پاسخ تفصیلی:
در قرآن کریم، آیه ای وجود دارد که صراحتا نشانگر آن است که میان مرگ و معاد، عالم میانه ای، به نام عالم برزخ وجود دارد. [1] موارد دیگری را نیز در این کتاب آسمانی می توان یافت که در آنها، از اشخاصی که زندگی دنیا را ترک نموده و هنوز به روز قیامت نرسیده اند، سخنانی نقل شده و یا وضعیت آنان در این آیات، ترسیم می شود [2] که از آنها نیز می توان به وجود عالم برزخ پی برد.
روایات بسیاری نیز در کتاب ها و منابع شیعه و اهل سنت مشاهده می شوند که به بیان جزئیات دقیق تری از آن عالم می پردازند. [3]
براین اساس، باید اصل وجود برزخ را مسلم دانست، اما در ارتباط با جزئیات موجود در آن، دانشمندان دینی؛ با استفاده از این منابع؛ به تجزیه و تحلیل پرداخته و نظریات مختلفی را در این زمینه ابراز داشته اند.
اوائل المقالات نیز، نام کتابی است که شیخ مفید -از بزرگان شیعه در قرن چهارم و پنجم هجری- آن را در پاسخ گویی پرسش های مختلف عقیدتی؛ از جمله، زندگی در عالم برزخ؛ تألیف نموده و طبیعتا، پاسخ های موجود در آن نیز، استنباطات آن بزرگوار از آیات و روایات بوده و نشانگر نظریات شخصی ایشان و نه کل جامعه شیعه می باشد.
با این مقدمه، به پرسش شما برگشته و آنچه، به نقل از تفسیر الکاشف بیان نموده اید را مستقیما از کتاب اوائل المقالات دنبال خواهیم نمود. [4]
شیخ مفید در این کتاب با پذیرش اجمالی عالم برزخ، وضعیت افراد را در آن عالم مورد بررسی قرار می دهند. ایشان می فرمایند: ما می توانیم، وضعیت افراد را بعد از مردن، در یکی از این چهار گروه بررسی نماییم:
اول؛ آن که زنده و در نعمت بوده و در مجاورت ائمه باشند. دوم؛ آن که زنده و در عذاب باشند. گروه سومی هم وجود دارد که ما دقیقا سرنوشت آنان را ندانسته و در ارتباط با کیفیت زندگی برزخی آنان به یقینی دست نیافته ایم و اصولا شک داریم که آیا آنان از زندگی برزخی برخوردارند، یا خیر؟ و در نهایت گروه چهارم؛ شامل افرادی می باشد که زندگی برزخی نداشته و در حد میانی دنیا و آخرت، کاملا مرده و بی احساس هستند.
ایشان سپس به ترتیب زیر به تجزیه و تحلیل گروه های چهارگانه فوق می پردازند:
1. اشخاصی که در دنیا، بصیرت کاملی در شناخت خود داشته، وظایف الاهی خود را به خوبی و درستی انجام داده اند، در عالم برزخ نیز زنده بوده و از نعمت های پروردگار استفاده می نمایند.
2. گروهی در دنیا نسبت به مذهب حق، عناد و لجاجت داشته اند؛ یعنی با این که توانایی شناسایی حق را داشته و یا آن را شناخته بودند، اما با این وجود به دلیل منفعت های مادی و دنیوی، به مخالفت با آن برخاسته و به صورت مستمر و دائم، مرتکب گناهان بزرگ می شدند. این گونه افراد نیز بعد از مرگ و در عالم برزخ، زنده بوده و بر خلاف دسته اول، در عذاب و اندوه به سر خواهند برد.
3. افرادی نیز وجود دارند که معتقد به دین حق بوده، اما با این حال، مرتکب گناهان کبیره می شوند. البته ارتکاب گناه از سوی آنان، به دلیل عناد و لجبازی و یا حلال و مجاز شمردن آن گناهان نیست، بلکه به علت چیرگی هوای نفس و شهوت است. حال اگر چنین افرادی، تا زمان مرگ توبه واقعی ننمایند، وضعیتشان در عالم برزخ چیست؟
شیخ مفید (ره) پاسخ می دهند که وضعیت چنین افرادی برای ما مشخص نیست و شک داریم که خداوند چه سرنوشتی برای آنان در نظر گرفته است و آیا:
1-3. آنان را در عالم برزخ، زنده نگاه داشته و دچار عذاب می نماید، تا بدین وسیله، آنان قبل از روز قیامت به مجازات کردار زشت خود رسیده باشند و با توجه به این که مجازات در قبر و برزخ را تحمل نموده اند، پاک شده از عذاب دوزخ در امان بوده و به بهشت بروند.
2-3. و یا این که این دسته افراد، زندگی برزخی نداشته و تنها در روز قیامت به پرونده اعمالشان رسیدگی شود و خداوند بنابر خواست و تشخیص خود، برخی از آنان را لایق عذاب دانسته و به جهنم بفرستد و گروهی دیگر را مشمول عفو و رحمت خود نموده و از مجازات آنان گذشت نماید.
در نهایت، شیخ مفید (ره) نتیجه می گیرد که ما، با توجه به آیات و روایاتی که در دسترس داریم نتوانسته ایم وضعیت دقیق این دسته را مشخص نماییم، و گویا خداوند بنا داشته که وضعیت آنان، از دید ما بندگان مخفی بماند.
4. دو گروه دیگر نیز وجود دارند که شامل افراد به ظاهر با ایمانی می شوند که حتی اندک شناختی از دین ندارند و نیز اشخاص بی ایمانی که ایمان نیاوردنشان به دلیل عناد و لجبازی نبوده، بلکه زمینه لازم فرهنگیِ معرفی و شناخت دین، برایشان فراهم نشده بود. به عبارت دیگر، در استضعاف فرهنگی به سر می برند. به عقیده شیخ مفید(ره) این دو گروه؛ حیات برزخی نداشته و میان مرگشان تا روز قیامت، کاملا مرده و بی احساس خواهند بود.
برای دریافت خلاصه ای از آنچه شیخ مفید (ره) بدان معتقد است، بار دیگر، پاسخ اجمالی را مطالعه نموده و در ضمن، مجددا توجه شما را به این نکته جلب می نماییم که دسته بندی فوق، استنباط شخصی ایشان بوده و ممکن است، دانشمندان دیگری از شیعه، برداشت های دیگری از آیات و روایات داشته و طبیعتا نظریات اجتهادی دیگری را بیان نمایند.
همچنین؛ در ارتباط با زندگی میانی و یا عالم برزخ؛ پرسش های دیگری نیز در این سایت وجود دارد [5] که برای دریافت اطلاعات بیشتر، می توانید به آنها مراجعه فرمایید.
پی نوشتها:
[1] مؤمنون، 100، "و من ورائهم برزخ إلی یوم یبعثون".
[2] آل عمران، 171- 169؛ یس، 27- 26.
[3] به عنوان نمونه: مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 6، ص 202 به بعد، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ق؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج 13، ص 150، انتشارات ناصر خسرو، تهران، 1364 ش.
[4] شیخ مفید، اوائل المقالات، ص 76- 75، کنگره شیخ مفید، قم، 1413 ق.
[5] از جمله، پرسش های islamquest.net/fa/archive/question/5648.
منبع: www.islamquest.net
