اگر امر بر اساس حکمت خداوند محقق می گردد پس فلسفه دعا غیر از قرب الاهی چیست؟

پاسخ اجمالی:
اگر چه تمام امور این عالم بر اساس حکمت الهی می باشد اما نقش اراده و اختیار انسان و حوادثی که برای خودش رقم می زند مخفی نمی باشد و هر انسانی با توجه به اعمال خودش می تواند، آینده خود را تغییر دهد. یکی از راههای آن، دعا کردن می باشد. خود دعا نیز در چارچوب حکمت الهی گنجانده شده است به نحوی که خداوند متعال گاهی دادن نعمتی را به بنده اش و یا رفع بلا و نقمتی را از او، مشروط بر دعا کردن نموده است. پس دعا در دایره حکمت الهی از نقش بسزائی برخوردار است به نحوی که حکمت خدا اقتضاء می کند که بنده برای بلایی که مولایش به وی داده است دست به دعا بلند کرده تا معبودش آن را به اجابت برساند.

پاسخ تفصیلی:
قبل از توضیح سؤال، به طور گذرا به ضرورت دعا از نظر قرآن، اشاره می‌شود. مسأله ضرورت و انجام دعا نه تنها در دین اسلام امری قطعی و مسلم است، بلکه در ادیان انبیای گذشته و نزد پیامبران سلف نیز مسأله دعا یک امر حتمی بوده و پیشوایان الهی این مطلب را به مردم گفته و آموخته‌اند، افزون بر این خودشان در موارد متعددی دعا کرده‌اند، که از جمله آن موارد دعای حضرت ابراهیم (ع) و استجابت آن است که در سوره‌ی ابراهیم (ع) آیه‌ی 37 ذکر گردیده است، [1] و نیز دعای حضرت موسی (ع) [2] و پیامبران دیگر بیان شده است. خداوند در آیات متعددی بندگان را به دعا دعوت نموده است، از جمله در آیات "بقره، 186" و آیه‌ی "غافر، 60".
طور کلی دعا بر دو دسته است. اول دعا برای برآورده شدن حاجات و رفع مشکلات و دوم دعا در مقام مناجات و رابطه عاشقانه با معبود که روح تمامی عبادات است. پس دعا تنها برای رفع گرفتاری ها و بلایا نمی باشد. لذا فرازهای زیادی از دعاهایی که از اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده است خالی از هرگونه نیاز مادی می باشد.
در اینجا ممکن است شبهه‌ای به ذهن خطور کند که: خداوند مصلحت ما را بهتر می‌داند و آنچه بخواهد مقدّر می‌کند و قطعاً واقع خواهد شد و دیگر نیازی نیست که من دعا کنم و از خدا بخواهم؟ در جواب می گوئیم که: تحقق برخی مقدرّات الهی با دعای بنده و مشروط به دعا کردن است، بدین معنا که اگر بنده دعا کند و بخواهد، مصلحت الهی به عطا کردن تعلق می‌گیرد و اگر دعا نکند مصلحتی در کار نیست و برای او مقدور نمی‌ شود. [3]
بنابراین، دعا هم یکی از اسباب است همانند اسباب دیگر؛ یعنی ممکن است خداوند متعال مقدر کرده باشد که شخص فقط به وسیله دعا کردن صاحب فرزند شود، و تا دعا نکند، به او اولاد ندهد، هر چند که به همه وسائل ظاهری متوسل شود. [4]
در روایات مختلفی که به آن اشاره خواهیم کرد؛ این امر ثابت می شود که دعا به تنهایی بر وقایعی که قرار بوده رخ دهد بسیار تاثیرگذار است؛ تا جائیکه قضاء الهی را می تواند تغییر دهد.
برای روشن شدن این بحث به چند روایت می پردازیم.
رسول خدا (ص) فرموده اند: " لا یردّ القضاء الا الدعاء" [5] قضا را رد نمی‌کند مگر دعا.
و از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود:" الدعاء یرد القضاء بعد ما ابرم ابراما" [6] دعا قضا را بعد از آنکه تا حدی حتمی شده رد می ‌کند.
و از امام ابی الحسن موسی (ع) است که فرمود: بر شما باد دعا کردن، که دعا و درخواست از خدای عز و جل بلا را رد می‌کند هر چند که آن بلا مقدر شده قضایش رانده شده باشد، و تا مرحله اجرا جز امضای آن فاصله‌ای نمانده باشد، در همین حال هم اگر از خدای تعالی درخواست شود آن بلا را به نحوی که خود می‌داند بر می‌ گرداند. [7]
و از امام صادق (ع) روایت شده است که فرمود: دعا، قضای مبرم و حتمی را بر می‌گرداند، پس دعا بسیار کنید، که کلید همه رحمت‌ها و رستگاری‌ها و کلید برآمدن هر حاجت است، و مردم به آنچه نزد خدا دارند نمی‌رسند مگر به دعا، چون هیچ دری نیست که وقتی بسیار کوبیده شود به روی کوبنده باز نگردد. [8]
بنابر این با توجه به آنچه در روایات آمده است معلوم می شود همان خدای حکیمی که بنده اش را مبتلا به بلا می کند؛ او را امر به دعا حین گرفتاری کرده و می گوید که در صورتی تو را نجات می دهم که رو به من کرده و دست نیاز به سویم دراز کنی و مرا بخوانی. در نتیجه مبتلا شدن مطابق با حکمت بوده و رفع آن بوسیله دعا نیز چنین است.
همچنین دقت به این مطلب لازم است که حکیم بودن خداوند، دلیل نمی شود که اراده از انسانها گرفته شود بلکه عمل هر انسانی نشات از افعال خودش می گیرد؛ لذا با دعا کردن می توان جلوی بدی ها و شروری که در آینده قرار است رخ دهد را گرفت. بنابر این، چنین نیست که انسان ها در کارهایشان به یک نحوه جبر گرفتار باشند و همه اتفاقاتی که برایشان می افتد علتش خداوند باشد؛ بلکه خود انسان می تواند به وسیله اعمالش آینده خویش را رقم زند.
همچنین در فائده دعا همین بس که خداوند در کتاب شریفش در سوره فرقان آیه 77 خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است که:
"بگو اگر دعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی‌کند."
یعنی خداوند به واسطه دعاهای بندگان است که به ایشان توجه می کند.
از طرفی دعا کردن همیشه بدین معنا نیست که از خدا چیزی بخواهیم. گاه دعا یعنی از خدا خود او را خواستن و این والاترین و با شکوه ترین مرتبه دعا است که بیش از هر جا و در عالی ترین شکل خود، در نیایش های رسیده از معصومان (ع) یافت می شود. از این رو است که پیامبر (ص) به هنگام دعا خواستار عشق شورمند الاهی است و این که این عشق برترین، لذت بخش ترین عشق ها گردد: "اللهم انی اسالک حبک و حب من یحبک، و العمل الذی یبلغنی حبک. اللهم اجعل حبک احب الی من نفسی و اهلی و من الماء البارد"؛ [9] خدایا، من از تو عشق تو را خواهانم و عشق به دوست دارانت را و این که در پی کار روم که مرا به عشق تو پیوند دهد. خدایا، آن کن که دوستی تو پیش من از خودم و خانواده ام و آب خوش گوار محبوب تر باشد. [10]

پی نوشتها:
[1] فلسفی، محمد تقی، شرح دعای مکارم الاخلاق، ج 1، ص 2.
[2] طه، 25 – 28.
[3] برگرفته از محمد باقر شهیدی، دعاها و تهلیلات قرآن، ص 43.
[4] بر گرفته از: نمایه: شرایط استجابت حتمی دعا، سؤال islamquest.net/fa/archive/question/983: در چه شرایطی دعا حتماً مستجاب می‌شود؟
[5] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج90، ص 294،موسسه الوفاء، بیروت، 1404 ه ق.
[6] بحار الانوار، ج90، ص 295 .
[7] بحار الانوار، ج90، ص 295 .
[8] بحار الانوار، ج90، ص 299 .
[9] کنزالعمال، ح 3648.
[10] با استفاده از سؤال islamquest.net/fa/archive/question/9037، هدف از دعا.
منبع: www.islamquest.net