تفسیر آیه 40 سوره سبأ چیست؟

آیه: (وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلائِکَةِ أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ)،[1] راجع به روز قیامت است، روز قیامت آن روزی است که تمام موجودات از جنّ و انس با هم در یک سرزمین به نام محشر برای حساب و کتاب جمع خواهند شد. موضوع آیه، پرسش پروردگار از فرشتگان و بیزاری جستن ملائکه از عبادت مشرکان است.
منظور از (یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً) به شهادت سیاق آیه، پرستندگان و پرستیده ­شدگان و به عبارت دیگر، بت‌‌ها و بت‌‌پرستان‌اند.
در جمله (ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلائِکَةِ أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ) که خدای تعالی از فرشتگان سؤال می‌‌کند، منظور سؤال از اصل فرشته‌‌پرستی نیست؛ یعنی خداوند از ملائکه نمی‌‌پرسد، که آیا بت‌‌پرستان شما را پرستش می‌‌کردند یا نه؛ چراکه اگر سؤال این بود، دیگر معنا نداشت ملائکه آن‌را انکار کنند، و بگویند: (سُبْحانَکَ أَنْتَ وَلِیُّنا ...)؛ تو منزّه و مبرّا خواهی بود از شریک و نظیر و تو دوست و صاحب ما هستی؛ زیرا در این‌که مشرکان ملائکه را می‌‌پرستند هیچ بحثی نیست، بلکه مراد، سؤال از رضایت ملائکه است که آیا شما به پرستش مشرکان و عبادت ایشان در برابر شما راضی بودید، یا خیر؟
شبیه همین پرسش در آیه دیگر از حضرت عیسی(ع) است، آن‌جا که می‌فرماید: (و آن‌گاه که خداوند به عیسی بن مریم می‌‌گوید: آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را به عنوان دو معبود غیر از خدا انتخاب کنید؟! او می‌‌گوید: منزهی تو! من حق ندارم آنچه را که شایسته من نیست، بگویم! ... ).[2] خداوند از حضرت عیسی(ع) نمی‌‌پرسد که آیا تو چنین دستوری داده‌‌ای؟؛ اگرچه ظاهر عبارت همین معنا را می‌‌رساند، اما می‌‌دانیم که منظور این نیست؛ چون خدای تعالی می‌‌داند که مسیح(ع) چنین دستوری نمی‌‌دهد، بلکه مراد این است که آیا تو راضی بودی که امتت تو را به عنوان خدای دوم بپرستند؟ البته ممکن گفته شود این‌را هم خدا می‌‌‌دانست که نه ملائکه به شرک مشرکان راضی بودند، و نه حضرت عیسی(ع) به شرک نصارا، پس فلسفه این پرسش خداوند از ملائکه چیست؟ در پاسخ باید گفت؛ خطاب به ملائکه یکی از آن جهت است که ملائکه لیاقت خطاب را دارند، دیگری برای ناامید کردن مشرکان از شفاعت آنها است.[3]
به عبارت دیگر، بدیهی است این پرسش پرسشی نیست که مجهولی را برای ذات پاک خداوند کشف کند؛ چرا که او به همه چیز آگاه است. هدف این است از زبان فرشتگان حقایق گفته شود، تا این گروه عبادت کننده سرافکنده و شرمنده شوند، و بدانند آنها از عمل اینها کاملاً بیزارند، و برای همیشه مأیوس شوند.
ملائکه در پاسخی که به سؤال خدای تعالی داده‌‌اند تمامی مراسم ادب را رعایت کرده‌‌اند. اولاً: خدای تعالی را به طور مطلق و بدون قید و شرط منزه از این دانسته‌‌اند که کسی غیر از او سزاوار پرستش باشد. ثانیاً: رضایت خود را از این‌که معبود مشرکان واقع شوند، نفی نموده و گفته‌اند که ما به چنین خطایی راضی نبودیم. ثالثاً: این‌که همین معنا را صریح نگفته‌‌اند، و نخواسته‌‌اند که حتی چنین خطایی را به زبان بیاورند. نگفتند ما به عبادت آنان راضی نبودیم، و اصلاً نامی از عبادت آنها نبردند، تا مقام گفت‌وگو با خدا را به مطلبی که گوش خراش باشد آلوده نکرده باشند، نه با تصور آن، و نه با تصدیقش، بلکه در پاسخ گفتند که ما به غیر از تو ولیی برای خود نمی‌‌شناسیم، و ولی ما تنها تویی، و با نفی ولایت غیر از خدا، عدم رضایت خود را به طور کنایه رساندند و به این ترتیب عبادت کنندگان را به تمام معنا از خود می‌‌رانند و ناامید می‌‌کنند.[4]
بنابر این، آیه 40 و 41 در این رابطه است که معبودهای باطل اعمّ از ملائکه و جنّ، روز قیامت برای مشرکان فائده‌‌‌ای نخواهند داشت، ضمن این‌که ملائکه هم به این کار راضی نبوده‌‌اند، و مسئولیّتی پیش خدا ندارند.

پی نوشتها:
[1]. سبأ، 40. ((به خاطر بیاور) روزی را که خداوند همه آنان را بر می‌‌انگیزد، سپس به فرشتگان می‌‌گوید: (آیا اینها شما را پرستش می‌‌کردند؟).
[2]. مائده، 116. (وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونی‌ وَ أُمِّیَ إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لی‌ أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لی‌ بِحَقٍّ...).
[3]. ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‌16، ص 385، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417ق؛ موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه المیزان، ج ‌16، ص 581- 582، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1374ش؛ قرشی، سید علی اکبر، تفسیر أحسن الحدیث، ج ‌8، ص 452، بنیاد بعثت، تهران، 1377 ش؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‌18، ص 118- 119، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1374ش.
[4]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‌16، ص 386.
منبع: www.islamquest.net