در سوره سبأ آیه 40 منظور چیست؟

آیه: «وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ جَمیعاً ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلائِکَةِ أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ»،[1] راجع به روز قیامت است، روز قیامت آن روزی است که تمام موجودات از جنّ و انس با هم در یک سرزمین به نام محشر برای حساب و کتاب جمع خواهند شد. موضوع آیه، پرسش پروردگار از فرشتگان و بیزاری جستن ملائکه از عبادت مشرکان است.
منظور از «یَحْشُرُهُمْ جَمِیعاً» به شهادت سیاق آیه، پرستندگان و پرستیده ­شدگان و به عبارت دیگر، بت‌‏ها و بت‌‏پرستان‌اند.
در جمله «ثُمَّ یَقُولُ لِلْمَلائِکَةِ أَ هؤُلاءِ إِیَّاکُمْ کانُوا یَعْبُدُونَ» که خدای تعالی از فرشتگان سؤال می‌‏کند، منظور سؤال از اصل فرشته‌‏پرستی نیست؛ یعنی خداوند از ملائکه نمی‌‏پرسد، که آیا بت‌‏پرستان شما را پرستش می‏‌کردند یا نه؛ چراکه اگر سؤال این بود، دیگر معنا نداشت ملائکه آن‌را انکار کنند، و بگویند: «سُبْحانَکَ أَنْتَ وَلِیُّنا ...»؛ تو منزّه و مبرّا خواهی بود از شریک و نظیر و تو دوست و صاحب ما هستی؛ زیرا در این‌که مشرکان ملائکه را می‌‏پرستند هیچ بحثی نیست، بلکه مراد، سؤال از رضایت ملائکه است که آیا شما به پرستش مشرکان و عبادت ایشان در برابر شما راضی بودید، یا خیر؟
شبیه همین پرسش در آیه دیگر از حضرت عیسی(ع) است، آن‌جا که می‌فرماید: «و آن‌گاه که خداوند به عیسی بن مریم می‌‏گوید: آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را به عنوان دو معبود غیر از خدا انتخاب کنید؟! او می‏‌گوید: منزهی تو! من حق ندارم آنچه را که شایسته من نیست، بگویم! ... ».[2] خداوند از حضرت عیسی(ع) نمی‌‏پرسد که آیا تو چنین دستوری داده‌‏ای؟؛ اگرچه ظاهر عبارت همین معنا را می‌‏رساند، اما می‌‏دانیم که منظور این نیست؛ چون خدای تعالی می‌‏داند که مسیح(ع) چنین دستوری نمی‌‏دهد، بلکه مراد این است که آیا تو راضی بودی که امتت تو را به عنوان خدای دوم بپرستند؟ البته ممکن گفته شود این‌را هم خدا می‌‌‏دانست که نه ملائکه به شرک مشرکان راضی بودند، و نه حضرت عیسی(ع) به شرک نصارا، پس فلسفه این پرسش خداوند از ملائکه چیست؟ در پاسخ باید گفت؛ خطاب به ملائکه یکی از آن جهت است که ملائکه لیاقت خطاب را دارند، دیگری برای ناامید کردن مشرکان از شفاعت آنها است.[3]
به عبارت دیگر، بدیهی است این پرسش پرسشی نیست که مجهولی را برای ذات پاک خداوند کشف کند؛ چرا که او به همه چیز آگاه است. هدف این است از زبان فرشتگان حقایق گفته شود، تا این گروه عبادت کننده سرافکنده و شرمنده شوند، و بدانند آنها از عمل اینها کاملاً بیزارند، و برای همیشه مأیوس شوند.
ملائکه در پاسخی که به سؤال خدای تعالی داده‌‏اند تمامی مراسم ادب را رعایت کرده‌‏اند. اولاً: خدای تعالی را به طور مطلق و بدون قید و شرط منزه از این دانسته‌‏اند که کسی غیر از او سزاوار پرستش باشد. ثانیاً: رضایت خود را از این‌که معبود مشرکان واقع شوند، نفی نموده و گفته‌اند که ما به چنین خطایی راضی نبودیم. ثالثاً: این‌که همین معنا را صریح نگفته‌‏اند، و نخواسته‌‏اند که حتی چنین خطایی را به زبان بیاورند. نگفتند ما به عبادت آنان راضی نبودیم، و اصلاً نامی از عبادت آنها نبردند، تا مقام گفت‌وگو با خدا را به مطلبی که گوش خراش باشد آلوده نکرده باشند، نه با تصور آن، و نه با تصدیقش، بلکه در پاسخ گفتند که ما به غیر از تو ولیی برای خود نمی‌‏شناسیم، و ولی ما تنها تویی، و با نفی ولایت غیر از خدا، عدم رضایت خود را به طور کنایه رساندند و به این ترتیب عبادت کنندگان را به تمام معنا از خود می‌‏رانند و ناامید می‌‏کنند.[4]
بنابر این، آیه 40 و 41 در این رابطه است که معبودهای باطل اعمّ از ملائکه و جنّ، روز قیامت برای مشرکان فائده‌‌‏ای نخواهند داشت، ضمن این‌که ملائکه هم به این کار راضی نبوده‏‌اند، و مسئولیّتی پیش خدا ندارند.   [1] . سبأ، 40. «(به خاطر بیاور) روزی را که خداوند همه آنان را بر می‌‏انگیزد، سپس به فرشتگان می‌‏گوید: «آیا اینها شما را پرستش می‌‏کردند؟». [2] . مائده، 116. «وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونی‏ وَ أُمِّیَ إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لی‏ أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لی‏ بِحَقٍّ...». [3] . ر. ک: طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏16، ص 385، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1417ق؛ موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه المیزان، ج ‏16، ص 581- 582، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1374ش؛ قرشی، سید علی اکبر، تفسیر أحسن الحدیث، ج ‏8، ص 452، بنیاد بعثت، تهران، 1377 ش؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏18، ص 118- 119، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1374ش. [4] . المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‏16، ص 386.