شیطان
اِبلیس نام جن یا فرشته‌ای که در بهشت بر آدم سجده نکرد و از آنجا رانده شد. بیشتر مفسران او را از جنیان دانسته و اندکی نیز او را فرشته می‌دانند.
چرا با وجود این که شیطان در جوار الهی بود، از دستور خدا سرپیجی نمود؟
شرح پرسش: چرا با وجود این که شیطان در جوار الهی بود و می دانست همه باید پاسخ گوی اعمال خود باشند، از دستور خدا سرپیچی نمود؟ و چرا مجدداً از خدا مهلت خواست تا بندگانش را منحرف کند؟ آیا شیطان در آخرالزمان نباید در پیشگاه خدا پاسخ گو باشد؟ اگر بله چرا شیطان دست از اعمالش نمی کشد؟ آیا با توجه به این که خداوند توبه پذیر است، آیا اگر شیطان پس از این همه نافرمانی خداوند، درخواست توبه نماید از نظر عقلی قابل پذیرش است، توبه او را نیز قبول می کند؟ لطفاً مستدل پاسخ بفرمایید. پاسخ اجمالی: دو پاسخ (نقضی و حلی) برای این پرسش بیان می شود: پاسخ نقضی: اگر فرشته ای (که معصوم است) از شما بپرسد: چرا این انسانی که خداوند در مورد او می فرماید: از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) در او دمیدم و ... از دستور خدا سر باز می زند و نافرمانی او می کند؟ در این جا چه پاسخی برای او می توانید بدهید. پاسخ حلی: بین دانستن و عمل کردن تفاوت زیادی وجود دارد. این طور نیست اگر کسی به چیزی علم دارد به دنبال آن عمل هم باشد! انسان می تواند به خیلی از مسائل علم داشته باشد، ولی به علت عدم اعتقاد یا اهمیت ندادن، یا به جهت پیروی از هوای نفس و ... مخالف علمش عمل کند. از آیات و روایات بسیاری برمی آید که اگر کسی با هر گناهی در حال اختیار توبه نماید و گذشته اش را جبران نماید خداوند توبه او را می پذیرد، بی گمان این شامل ابلیس و ذریه او نیز خواهد شد. پاسخ تفصیلی: با توجه به این که شیطان از طائفه جنیان است [1] و اجنه نیز نظیر انسان ها دارای تکلیف و اختیار هستند و در مقابل اعمالشان نیز باید پاسخ گو باشند [2] از این رو در قبال اوامر و نواهی الاهی مختار به اتیان و ترک آن هستند. پرسش شما از چند بخش تشکیل شده است که در حقیقت قسمت اول آن موعظه ای است به شیطان که چرا با وجود این که در جوار الاهی بود و شش هزار سال خدا را پرستید [3] که کسی ندانست از سال های دنیا است یا سال های آخرت‌ در عین حال از دستورات الاهی تخلف نمود؟ در این جا دو پاسخ (نقضی و حلی) برای این پرسش بیان می نماییم: پاسخ نقضی: اگر فرشته ای (که معصوم است) از شما بپرسد: چرا این انسانی که خداوند در مورد او می فرماید: "از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) در او دمیدم" [4] "و با آفرینش او، خداوند خود را احسن الخالقین نامیده" [5] "و او را بر بسیاری از موجودات برتری بخشیده و آن چه را که در آسمان ها و زمین است مسخّر او قرار داده" [6] و ... در عین حال از دستور خدا سرپیچی نموده و نافرمانی او می کند؟ آیا انسان نمی داند که در یک روزی باید در مقابل تمام اعمالش پاسخ گو باشد؟ این جا شما چه پاسخی به او می دهید؟ هر پاسخی که بدهید همان را ما به شما برمی گردانیم! ظاهراً پاسخی غیر از پاسخی که ما در جواب حلی به آن می پردازیم ندارید. پاسخ حلی: همان طور که سابقاً گفتیم انسان ها و جنیان موجودات مختاری هستند؛ یعنی خداوند راه های درست و نادرست را به آنها نشان داده و خودشان باید در انتخاب یکی از آن دو راه تصمیم بگیرند و می دانیم که بین دانستن و عمل کردن تفاوت بسیاری وجود دارد. این طور نیست که اگر کسی به چیزی علم دارد به دنبال آن عمل هم باشد، انسان می تواند به خیلی از مسائل علم داشته باشد، ولی به علت عدم اعتقاد یا اهمیت ندادن یا به جهت پیروی از هوای نفس و ... مخالف علمش عمل کند. قرآن کریم درباره عده ای می فرماید: "و آن را از روی ظلم و سرکشی انکار کردند، در حالی که در دل به آن یقین داشتند! پس بنگر سرانجام تبهکاران (و مفسدان) چگونه بود". [7] شیطان هم؛ مانند خیلی از انسان ها که به وجود معاد و ضرورت آن و به حرمت خیلی از گناهان علم دارند، ولی باز هم گناه می کنند، با علم به وجود جهنم و بهشت، به اعمال خود ادامه می دهد. توبه شیطان از آیات و روایات بسیاری برمی آید که اگر کسی با هر گناهی در حال اختیار توبه نماید و گذشته اش را جبران نماید خداوند توبه او را می پذیرد، بی گمان این شامل ابلیس و ذریه او نیز خواهد شد، برخی از روایات از توبه ابلیس در زمان حضرت نوح (ع) خبر می دهند که نوح به خداوند عرض کرد: پروردگارا! اگر ابلیس توبه کند توبه‌اش قبول می شود؟ خطاب رسید: اگر به قبر آدم سجده کند توبه‌اش را می پذیریم هنگامی که نوح (ع) این موضوع را به ابلیس خبر داد. ابلیس گفت: تا آدم زنده بود من بر او سجده نکردم. آیا اکنون که مرده است به او سجده کنم‌؟ [8] ، [9] اما همان طور که گفتیم: باید شرایط توبه محقق باشد؛ یعنی اولاً: توبه واقعی باشد، ثانیاً: حقوقی را که در گذشته (اعم از حق الله و حقوق غیر خدا) تضییع نموده جبران نماید. قابل ذکر است که بعضی از افراد به خاطر گناهان زیاد توفیق توبه را از دست می دهند، شاید بتوان گفت: غرور و تکبر شیطان هرگز راه بازگشتی برای او نگذاشته است، اما با توجه به رحمت واسعه الاهی هرگز نباید از رحمت الاهی ناامید شد. خداوند در قرآن خطاب به پیامبرش می فرماید: بگو: (ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می‌آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است. [10] پی نوشتها: [1] کهف، 50، "فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّه"‌. [2] انعام، 130. [3] نهج البلاغه. خ 192. [4] حجر، 29. [5] مؤمنون، 14. [6] اسراء، 70؛ تین، 4؛ لقمان، 20. [7] نمل، 14. [8] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 60، ص 281، ح 170، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ه ق. [9] islamquest.net/fa/archive/question/6923. [10] زمر، 53. منبع: www.islamquest.net
شرح پرسش: چرا با وجود این که شیطان در جوار الهی بود و می دانست همه باید پاسخ گوی اعمال خود باشند، از دستور خدا سرپیچی نمود؟ و چرا مجدداً از خدا مهلت خواست تا بندگانش را منحرف کند؟ آیا شیطان در آخرالزمان نباید در پیشگاه خدا پاسخ گو باشد؟ اگر بله چرا شیطان دست از اعمالش نمی کشد؟ آیا با توجه به این که خداوند توبه پذیر است، آیا اگر شیطان پس از این همه نافرمانی خداوند، درخواست توبه نماید از نظر عقلی قابل پذیرش است، توبه او را نیز قبول می کند؟ لطفاً مستدل پاسخ بفرمایید. پاسخ اجمالی: دو پاسخ (نقضی و حلی) برای این پرسش بیان می شود: پاسخ نقضی: اگر فرشته ای (که معصوم است) از شما بپرسد: چرا این انسانی که خداوند در مورد او می فرماید: از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) در او دمیدم و ... از دستور خدا سر باز می زند و نافرمانی او می کند؟ در این جا چه پاسخی برای او می توانید بدهید. پاسخ حلی: بین دانستن و عمل کردن تفاوت زیادی وجود دارد. این طور نیست اگر کسی به چیزی علم دارد به دنبال آن عمل هم باشد! انسان می تواند به خیلی از مسائل علم داشته باشد، ولی به علت عدم اعتقاد یا اهمیت ندادن، یا به جهت پیروی از هوای نفس و ... مخالف علمش عمل کند. از آیات و روایات بسیاری برمی آید که اگر کسی با هر گناهی در حال اختیار توبه نماید و گذشته اش را جبران نماید خداوند توبه او را می پذیرد، بی گمان این شامل ابلیس و ذریه او نیز خواهد شد. پاسخ تفصیلی: با توجه به این که شیطان از طائفه جنیان است [1] و اجنه نیز نظیر انسان ها دارای تکلیف و اختیار هستند و در مقابل اعمالشان نیز باید پاسخ گو باشند [2] از این رو در قبال اوامر و نواهی الاهی مختار به اتیان و ترک آن هستند. پرسش شما از چند بخش تشکیل شده است که در حقیقت قسمت اول آن موعظه ای است به شیطان که چرا با وجود این که در جوار الاهی بود و شش هزار سال خدا را پرستید [3] که کسی ندانست از سال های دنیا است یا سال های آخرت‌ در عین حال از دستورات الاهی تخلف نمود؟ در این جا دو پاسخ (نقضی و حلی) برای این پرسش بیان می نماییم: پاسخ نقضی: اگر فرشته ای (که معصوم است) از شما بپرسد: چرا این انسانی که خداوند در مورد او می فرماید: "از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) در او دمیدم" [4] "و با آفرینش او، خداوند خود را احسن الخالقین نامیده" [5] "و او را بر بسیاری از موجودات برتری بخشیده و آن چه را که در آسمان ها و زمین است مسخّر او قرار داده" [6] و ... در عین حال از دستور خدا سرپیچی نموده و نافرمانی او می کند؟ آیا انسان نمی داند که در یک روزی باید در مقابل تمام اعمالش پاسخ گو باشد؟ این جا شما چه پاسخی به او می دهید؟ هر پاسخی که بدهید همان را ما به شما برمی گردانیم! ظاهراً پاسخی غیر از پاسخی که ما در جواب حلی به آن می پردازیم ندارید. پاسخ حلی: همان طور که سابقاً گفتیم انسان ها و جنیان موجودات مختاری هستند؛ یعنی خداوند راه های درست و نادرست را به آنها نشان داده و خودشان باید در انتخاب یکی از آن دو راه تصمیم بگیرند و می دانیم که بین دانستن و عمل کردن تفاوت بسیاری وجود دارد. این طور نیست که اگر کسی به چیزی علم دارد به دنبال آن عمل هم باشد، انسان می تواند به خیلی از مسائل علم داشته باشد، ولی به علت عدم اعتقاد یا اهمیت ندادن یا به جهت پیروی از هوای نفس و ... مخالف علمش عمل کند. قرآن کریم درباره عده ای می فرماید: "و آن را از روی ظلم و سرکشی انکار کردند، در حالی که در دل به آن یقین داشتند! پس بنگر سرانجام تبهکاران (و مفسدان) چگونه بود". [7] شیطان هم؛ مانند خیلی از انسان ها که به وجود معاد و ضرورت آن و به حرمت خیلی از گناهان علم دارند، ولی باز هم گناه می کنند، با علم به وجود جهنم و بهشت، به اعمال خود ادامه می دهد. توبه شیطان از آیات و روایات بسیاری برمی آید که اگر کسی با هر گناهی در حال اختیار توبه نماید و گذشته اش را جبران نماید خداوند توبه او را می پذیرد، بی گمان این شامل ابلیس و ذریه او نیز خواهد شد، برخی از روایات از توبه ابلیس در زمان حضرت نوح (ع) خبر می دهند که نوح به خداوند عرض کرد: پروردگارا! اگر ابلیس توبه کند توبه‌اش قبول می شود؟ خطاب رسید: اگر به قبر آدم سجده کند توبه‌اش را می پذیریم هنگامی که نوح (ع) این موضوع را به ابلیس خبر داد. ابلیس گفت: تا آدم زنده بود من بر او سجده نکردم. آیا اکنون که مرده است به او سجده کنم‌؟ [8] ، [9] اما همان طور که گفتیم: باید شرایط توبه محقق باشد؛ یعنی اولاً: توبه واقعی باشد، ثانیاً: حقوقی را که در گذشته (اعم از حق الله و حقوق غیر خدا) تضییع نموده جبران نماید. قابل ذکر است که بعضی از افراد به خاطر گناهان زیاد توفیق توبه را از دست می دهند، شاید بتوان گفت: غرور و تکبر شیطان هرگز راه بازگشتی برای او نگذاشته است، اما با توجه به رحمت واسعه الاهی هرگز نباید از رحمت الاهی ناامید شد. خداوند در قرآن خطاب به پیامبرش می فرماید: بگو: (ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می‌آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است. [10] پی نوشتها: [1] کهف، 50، "فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّه"‌. [2] انعام، 130. [3] نهج البلاغه. خ 192. [4] حجر، 29. [5] مؤمنون، 14. [6] اسراء، 70؛ تین، 4؛ لقمان، 20. [7] نمل، 14. [8] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 60، ص 281، ح 170، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ه ق. [9] islamquest.net/fa/archive/question/6923. [10] زمر، 53. منبع: www.islamquest.net
پاسخ:
شرح پرسش:
چرا با وجود این که شیطان در جوار الهی بود و می دانست همه باید پاسخ گوی اعمال خود باشند، از دستور خدا سرپیچی نمود؟ و چرا مجدداً از خدا مهلت خواست تا بندگانش را منحرف کند؟ آیا شیطان در آخرالزمان نباید در پیشگاه خدا پاسخ گو باشد؟ اگر بله چرا شیطان دست از اعمالش نمی کشد؟ آیا با توجه به این که خداوند توبه پذیر است، آیا اگر شیطان پس از این همه نافرمانی خداوند، درخواست توبه نماید از نظر عقلی قابل پذیرش است، توبه او را نیز قبول می کند؟ لطفاً مستدل پاسخ بفرمایید.
پاسخ اجمالی:
دو پاسخ (نقضی و حلی) برای این پرسش بیان می شود:
پاسخ نقضی: اگر فرشته ای (که معصوم است) از شما بپرسد: چرا این انسانی که خداوند در مورد او می فرماید: از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) در او دمیدم و ... از دستور خدا سر باز می زند و نافرمانی او می کند؟ در این جا چه پاسخی برای او می توانید بدهید.
پاسخ حلی: بین دانستن و عمل کردن تفاوت زیادی وجود دارد. این طور نیست اگر کسی به چیزی علم دارد به دنبال آن عمل هم باشد! انسان می تواند به خیلی از مسائل علم داشته باشد، ولی به علت عدم اعتقاد یا اهمیت ندادن، یا به جهت پیروی از هوای نفس و ... مخالف علمش عمل کند.
از آیات و روایات بسیاری برمی آید که اگر کسی با هر گناهی در حال اختیار توبه نماید و گذشته اش را جبران نماید خداوند توبه او را می پذیرد، بی گمان این شامل ابلیس و ذریه او نیز خواهد شد.
پاسخ تفصیلی:
با توجه به این که شیطان از طائفه جنیان است [1] و اجنه نیز نظیر انسان ها دارای تکلیف و اختیار هستند و در مقابل اعمالشان نیز باید پاسخ گو باشند [2] از این رو در قبال اوامر و نواهی الاهی مختار به اتیان و ترک آن هستند.
پرسش شما از چند بخش تشکیل شده است که در حقیقت قسمت اول آن موعظه ای است به شیطان که چرا با وجود این که در جوار الاهی بود و شش هزار سال خدا را پرستید [3] که کسی ندانست از سال های دنیا است یا سال های آخرت در عین حال از دستورات الاهی تخلف نمود؟
در این جا دو پاسخ (نقضی و حلی) برای این پرسش بیان می نماییم:
پاسخ نقضی: اگر فرشته ای (که معصوم است) از شما بپرسد: چرا این انسانی که خداوند در مورد او می فرماید: "از روح خود (یک روح شایسته و بزرگ) در او دمیدم" [4] "و با آفرینش او، خداوند خود را احسن الخالقین نامیده" [5] "و او را بر بسیاری از موجودات برتری بخشیده و آن چه را که در آسمان ها و زمین است مسخّر او قرار داده" [6] و ... در عین حال از دستور خدا سرپیچی نموده و نافرمانی او می کند؟ آیا انسان نمی داند که در یک روزی باید در مقابل تمام اعمالش پاسخ گو باشد؟
این جا شما چه پاسخی به او می دهید؟ هر پاسخی که بدهید همان را ما به شما برمی گردانیم! ظاهراً پاسخی غیر از پاسخی که ما در جواب حلی به آن می پردازیم ندارید.
پاسخ حلی: همان طور که سابقاً گفتیم انسان ها و جنیان موجودات مختاری هستند؛ یعنی خداوند راه های درست و نادرست را به آنها نشان داده و خودشان باید در انتخاب یکی از آن دو راه تصمیم بگیرند و می دانیم که بین دانستن و عمل کردن تفاوت بسیاری وجود دارد. این طور نیست که اگر کسی به چیزی علم دارد به دنبال آن عمل هم باشد، انسان می تواند به خیلی از مسائل علم داشته باشد، ولی به علت عدم اعتقاد یا اهمیت ندادن یا به جهت پیروی از هوای نفس و ... مخالف علمش عمل کند. قرآن کریم درباره عده ای می فرماید: "و آن را از روی ظلم و سرکشی انکار کردند، در حالی که در دل به آن یقین داشتند! پس بنگر سرانجام تبهکاران (و مفسدان) چگونه بود". [7] شیطان هم؛ مانند خیلی از انسان ها که به وجود معاد و ضرورت آن و به حرمت خیلی از گناهان علم دارند، ولی باز هم گناه می کنند، با علم به وجود جهنم و بهشت، به اعمال خود ادامه می دهد.
توبه شیطان
از آیات و روایات بسیاری برمی آید که اگر کسی با هر گناهی در حال اختیار توبه نماید و گذشته اش را جبران نماید خداوند توبه او را می پذیرد، بی گمان این شامل ابلیس و ذریه او نیز خواهد شد، برخی از روایات از توبه ابلیس در زمان حضرت نوح (ع) خبر می دهند که نوح به خداوند عرض کرد: پروردگارا! اگر ابلیس توبه کند توبه‌اش قبول می شود؟ خطاب رسید: اگر به قبر آدم سجده کند توبه‌اش را می پذیریم هنگامی که نوح (ع) این موضوع را به ابلیس خبر داد. ابلیس گفت: تا آدم زنده بود من بر او سجده نکردم. آیا اکنون که مرده است به او سجده کنم؟ [8] ، [9]
اما همان طور که گفتیم: باید شرایط توبه محقق باشد؛ یعنی اولاً: توبه واقعی باشد، ثانیاً: حقوقی را که در گذشته (اعم از حق الله و حقوق غیر خدا) تضییع نموده جبران نماید.
قابل ذکر است که بعضی از افراد به خاطر گناهان زیاد توفیق توبه را از دست می دهند، شاید بتوان گفت: غرور و تکبر شیطان هرگز راه بازگشتی برای او نگذاشته است، اما با توجه به رحمت واسعه الاهی هرگز نباید از رحمت الاهی ناامید شد.
خداوند در قرآن خطاب به پیامبرش می فرماید: بگو: (ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده‌اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می‌آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است. [10]
پی نوشتها:
[1] کهف، 50، "فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّه".
[2] انعام، 130.
[3] نهج البلاغه. خ 192.
[4] حجر، 29.
[5] مؤمنون، 14.
[6] اسراء، 70؛ تین، 4؛ لقمان، 20.
[7] نمل، 14.
[8] مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 60، ص 281، ح 170، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ه ق.
[9] islamquest.net/fa/archive/question/6923.
[10] زمر، 53.
منبع: www.islamquest.net
- [سایر] چرا با وجود این که شیطان در جوار الهی بود و می دانست همه باید پاسخ گوی اعمال خود باشند، از دستور خدا سرپیچی نمود؟ و چرا مجدداً از خدا مهلت خواست تا بندگانش را منحرف کند؟ آیا شیطان در آخرالزمان نباید در پیشگاه خدا پاسخ گو باشد؟ اگر بله چرا شیطان دست از اعمالش نمی کشد؟ آیا با توجه به این که خداوند توبه پذیر است، آیا اگر شیطان پس از این همه نافرمانی خداوند، درخواست توبه نماید از نظر عقلی قابل پذیرش است، توبه او را نیز قبول می کند؟ لطفاً مستدل پاسخ بفرمایید.
- [سایر] با اینکه شیطان خداوند را به عنوان تنها قدرت تصمیم و اجرا قبول دارد، با وجود شنیدن حکم و تهدید الهی پس از عصیانش، نه تنها از تصمیم خود بر نمیگردد، بلکه خداوند را تهدید می‌کند. علت این امر چیست؟ البته در قرآن به کبر و استکبار شیطان به صراحت اشاره شده است. اما به نظر میرسد این مطلب نیاز به تامل بیشتر دارد؛ زیرا کبر زمانی است که موجود خود را برتر و صاحب قدرت بیشتر بداند، حال آنکه شیطان میداند و قبول دارد که خدا برتر است و با این وجود از حکم الهی سر پیچی مینماید.
- [سایر] چرا ابلیس به محض سرپیچی از دستور خداوند، از درگاه الهی رانده شد، ولی در اعتراض فرشتگان به اصل خلقت انسان، چنین اتفاقی نیفتاد؟
- [سایر] آیا جن و شیطان می توانند اوضاع جهان را بر خلاف اراده الهی تغییر دهند؟
- [سایر] چگونه شیطان که سالیان دراز مشغول عبادت بوده، یک باره از مسیر الهی خارج می شود؟
- [سایر] آیا شیطان می تواند پیامبر الهی را فریب داده و وحی او را دستکاری کند؟
- [سایر] آیا عبادت شیطان در کلیسای شیطان، همانند عبادت خداوند در کلیسای مسیحی است؟
- [سایر] قدرت نفوذ شیطان بیشتر است یا خدا؟
- [سایر] چرا خدا شیطان را آفریده است؟
- [سایر] خدا از شر بودن شیطان آگاهی داشته است . پس چرا خدا این فرصت را به شیطان داده است تا شر را در دنیا زیاد بکند ؟
- [آیت الله شبیری زنجانی] انسان لازم نیست کفاره را فوراً ادا کند، ولی نباید آن را به قدری به تأخیر بیندازد که بگویند در انجام دستور الهی، کوتاهی و مسامحه کرده است.
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . لازمه ایمان به خداوند متعال و ایمان به انبیاء عظام صلوات الله علیهم اجمعین و ایمان به احکام الهی آن است که شخص مؤمن، قلباً از منکر و معصیت خداوند متعال، منزجر باشد، و منکر را قلباً انکار کند.
- [آیت الله شبیری زنجانی] پاک کردن مخرج غائط با چیزهایی که احترام آنها لازم است، مانند کاغذی که اسم خداوند متعال یا یکی از معصومین علیهم‌السلام بر آن نوشته شده، حرام است، همچنین بنا بر احتیاط باید از پاک کردن مخرج با استخوان و سرگین اجتناب نمود ولی اگر با آنها پاک نمود مخرج غائط پاک می‌شود، اگر چه احتیاط مستحب در تکرار تطهیر با اشیاء دیگر می‌باشد.
- [آیت الله بروجردی] حج زیارت کردن خانهی خدا و انجام اعمالیست که دستور دادهاند در آن جا به جا آورده شود و در تمام عمر بر کسی که این شرایط را دارا باشد، یک مرتبه واجب می‌شود:
- [آیت الله اردبیلی] انسان فقط باید برای انجام دستور خداوند یکتا نماز بخواند، پس نماز کسی که ریا کند، یعنی برای نشان دادن به مردم نماز بخواند، باطل است، خواه فقط برای مردم باشد یا هم خدا و هم مردم را در نظر بگیرد.
- [آیت الله مکارم شیرازی] حقیقت تقلید در احکام، استنادعملی به دستور مجتهد است، یعنی انجام اعمال خود را موکول به دستور مجتهد کند.
- [آیت الله جوادی آملی] .نیّت نماز به معنای انجام دادن آن به دستور خدا باید خالص باشد. قصد غیر خدا خواه در تمام نماز , خواه در جزئی از اجزای آن, اعم از آنکه فقط برای غیر خدا باشد یا بخشی از آن برای غیر او باشد و خواه به وسیله کاری یا وصفی , مانند در مسجد خواندن یا اول وقت ادا نمودن و خواه به صورت ریا , یعنی به دیگران نشان دهد ک ه برای خدا نماز می خواند یا به صورت سمعه, یعنی به گوش دیگران برساند, در حالی که چنین نیست نماز را باطل می‌کند.
- [آیت الله اردبیلی] بدهی بدون مدّت را نمیتوان با افزودن چیزی بر آن مدّتدار نمود، همچنین مدّت بدهی مدّتدار را نمیتوان با افزودن چیزی بر آن بیشتر نمود.
- [آیت الله جوادی آملی] .نمازگزار باید نماز ر ا به قصد اجرای دستور خدا انجام دهد . لازم نیست آن را به تفصیل از قلب بگذراند , چنان که لازم نیست بر زبان آورد . درجات قرب عبادت , به درجات معرفت پروردگار و محبّت وی و در محضر او بودن و مظهر وی شدن است.
- [آیت الله اردبیلی] وضو عملی است شامل شستن و مسح کردن برخی از اعضای بدن که انسان به دستور خداوند متعال و برای تقرّب به او انجام میدهد و خود به تنهایی عبادت و مستحب و موجب تطهیر قلب است و طهارت حاصل از وضو از شرایط صحت نماز و طواف است.