شان نزول
سنی:
شأن نزول، مقاصد و اهداف کلی سوره حمد، و محورها و آموزه های آن چیست؟
از آنجایی که لازم نیست همه سوره‌ها و آیات قرآن کریم دارای شأن نزول باشند، یکی از سوره‌هایی که برای آن شأن نزولی نقل نشده، سوره حمد و آیات آن است. سوره حمد دارای هفت آیه است که هر یک از این آیات اشاره به مطلب مهمی دارد. آیات این سوره در باره خداوند و صفاتش، ربوبیّت خداوند، موضوع معاد، شناخت راه حقّ و درخواست رهروی آن است. همچنین به ادامه راه اولیای خدا، ابراز علاقه و از گمراهان و غضب ‌شدگان اعلام بیزاری و انزجار شده است. و در یک نگاه کلی این سوره به دو بخش تقسیم می‌شود، بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می‌گوید و بخشی از نیازهای بنده. در مجموع تعالیم و آموزه های این سوره به صورت خلاصه چنین است: 1. انسان در تلاوت سوره حمد، با (بِسْمِ اللَّهِ) از غیر خدا قطع امید می‌ کند. این آیه سر آغازی است برای هر کار، و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار، به ما می ‌آموزد. 2. (رَبِّ الْعالَمِینَ) درسی است از باز گشت همۀ نعمت ها و تربیت همۀ موجودات به خدا، و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاک الاهی سرچشمه می ‌گیرد. 3. (الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ) توجه به رحمت گسترده پروردگار است. این آیه در واقع این نکته را بازگو می ‌کند که اساس خلقت، تربیت و حاکمیت او بر پایۀ رحمت و رحمانیت است، و محور اصلی نظام تربیتی جهان را همین اصل تشکیل می ‌دهد. 4. (مالِک یَوْمِ الدِّینِ) غفلت از آینده را از انسان می زداید. این آیه در واقع توجهی است به معاد، و سرای پاداش اعمال، و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم. 6. (إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعین) توحید در عبادت و توحید در نقطۀ اتکای انسان ها را بیان می ‌کند؛ (إِیَّاکَ نَعْبُدُ) نفی ریا و شهرت طلبی است، و (إِیَّاکَ نَسْتَعین) اعلام انحصار استعانت و یاری از ذات احدیت، و ترس و واهمه نداشتن از هر قدرتی غیر از قدرت الاهی است. 8 (أَنْعَمْتَ) توجه دادن انسان به این نکته است که نعمت ‌ها به دست او است. 9 انسان با گفتن (اهْدِنَا) رهسپاری در راه حقّ و درست را درخواست می‌ کند. 10 در (صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ) همبستگی خود را با پیروان حقّ اعلام می‌کند. به بیان روشن تر این آیه، بیانگر نیاز و عشق بندگان به مسئلۀ هدایت و نیز توجه به این حقیقت است که هدایت ها همه از سوی او است! سرانجام آخرین آیه این سوره، ترسیم واضح و روشنی است از صراط مستقیم، راه کسانی که مشمول نعمت های او شده‌اند، و این راه از راه غضب ‌شدگان و گمراهان جدا است. و سرانجام جملۀ (غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ) و (لَا الضَّالِّینَ) بیزاری و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز می ‌دارد.[1] در پایان باید گفت؛ این روایت از پیامبر اسلام (ص) بهترین بیان در مورد اهداف کلی و تعالیم سوره حمد است: (خداوند متعال فرمود: من سوره حمد را میان خود و بنده‌ام تقسیم کردم، نیمی از آن برای من، و نیمی از آن برای بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را می ‌خواهد از من بخواهد. هنگامی که بنده می‌ گوید: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ)، خداوند بزرگ می ‌فرماید: بنده‌ ام به نام من آغاز کرد، و بر من است که کارهای او را به آخر رسانم و در همه حال او را پر برکت کنم، و هنگامی که می‌گوید: (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ)، خداوند می فرماید: بنده ‌ام مرا حمد و ستایش کرد، و دانست نعمت هایی را که دارد از ناحیۀ من است، و بلاها را نیز من از او دور کردم، گواه باشید که من نعمت های سرای آخرت را بر نعمت های دنیای او می ‌افزایم، و بلاهای آن جهان را نیز از او دفع می ‌کنم، همان گونه که بلاهای دنیا را دفع کردم. و هنگامی که می‌ گوید: (الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ)، خداوند می‌ گوید: بنده‌ ام گواهی داد که من رحمان و رحیمم، گواه باشید بهره او را از رحمتم فراوان می‌ کنم، و سهم او را از عطایم افزون می ‌سازم. زمانی که می‌ گوید: (مالِک یَوْمِ الدِّینِ)، او می ‌فرماید: گواه باشید همان گونه که او حاکمیت و مالکیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز حساب، حسابش را آسان می‌ کنم، حسناتش را می‌ پذیرم، و از گناهان و خطاهایش می گذرم. وقتی می‌ گوید: (إِیَّاک نَعْبُدُ)، خداوند بزرگ می ‌گوید: بنده ‌ام راست می‌ گوید، تنها مرا پرستش می ‌کند، من شما را گواه می ‌گیرم بر این عبادت خالص، ثوابی به او می‌ دهم که همۀ کسانی که مخالف این بودند به حال او غبطه خورند. هنگامی که می‌ گوید: (إِیَّاک نَسْتَعِینُ)، خدا می ‌گوید: بنده ‌ام از من یاری جسته، و تنها به من پناه آورد، گواه باشید من او را در کارهایش کمک می ‌کنم، در سختی ها به فریادش می ‌رسم، و در روز پریشانی دستش را می ‌گیرم. و هنگامی که می‌ گوید: (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ ...)، (تا آخر سوره) خداوند می‌ گوید این خواسته بنده ‌ام بر آورده است، و او هر چه می ‌خواهد از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد، آنچه امید دارد، به او می ‌بخشم و از آنچه بیم دارد ایمنش می‌سازم.[2] پی نوشت: [1] ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 6- 8، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1374ش؛ قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 1، ص 15- 17، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، 1383 ش‌. [2] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 300، جهان، 1378ق. منبع:islamquest.net
از آنجایی که لازم نیست همه سوره‌ها و آیات قرآن کریم دارای شأن نزول باشند، یکی از سوره‌هایی که برای آن شأن نزولی نقل نشده، سوره حمد و آیات آن است. سوره حمد دارای هفت آیه است که هر یک از این آیات اشاره به مطلب مهمی دارد. آیات این سوره در باره خداوند و صفاتش، ربوبیّت خداوند، موضوع معاد، شناخت راه حقّ و درخواست رهروی آن است. همچنین به ادامه راه اولیای خدا، ابراز علاقه و از گمراهان و غضب ‌شدگان اعلام بیزاری و انزجار شده است. و در یک نگاه کلی این سوره به دو بخش تقسیم می‌شود، بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می‌گوید و بخشی از نیازهای بنده. در مجموع تعالیم و آموزه های این سوره به صورت خلاصه چنین است: 1. انسان در تلاوت سوره حمد، با (بِسْمِ اللَّهِ) از غیر خدا قطع امید می‌ کند. این آیه سر آغازی است برای هر کار، و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار، به ما می ‌آموزد. 2. (رَبِّ الْعالَمِینَ) درسی است از باز گشت همۀ نعمت ها و تربیت همۀ موجودات به خدا، و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاک الاهی سرچشمه می ‌گیرد. 3. (الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ) توجه به رحمت گسترده پروردگار است. این آیه در واقع این نکته را بازگو می ‌کند که اساس خلقت، تربیت و حاکمیت او بر پایۀ رحمت و رحمانیت است، و محور اصلی نظام تربیتی جهان را همین اصل تشکیل می ‌دهد. 4. (مالِک یَوْمِ الدِّینِ) غفلت از آینده را از انسان می زداید. این آیه در واقع توجهی است به معاد، و سرای پاداش اعمال، و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم. 6. (إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعین) توحید در عبادت و توحید در نقطۀ اتکای انسان ها را بیان می ‌کند؛ (إِیَّاکَ نَعْبُدُ) نفی ریا و شهرت طلبی است، و (إِیَّاکَ نَسْتَعین) اعلام انحصار استعانت و یاری از ذات احدیت، و ترس و واهمه نداشتن از هر قدرتی غیر از قدرت الاهی است. 8 (أَنْعَمْتَ) توجه دادن انسان به این نکته است که نعمت ‌ها به دست او است. 9 انسان با گفتن (اهْدِنَا) رهسپاری در راه حقّ و درست را درخواست می‌ کند. 10 در (صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ) همبستگی خود را با پیروان حقّ اعلام می‌کند. به بیان روشن تر این آیه، بیانگر نیاز و عشق بندگان به مسئلۀ هدایت و نیز توجه به این حقیقت است که هدایت ها همه از سوی او است! سرانجام آخرین آیه این سوره، ترسیم واضح و روشنی است از صراط مستقیم، راه کسانی که مشمول نعمت های او شده‌اند، و این راه از راه غضب ‌شدگان و گمراهان جدا است. و سرانجام جملۀ (غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ) و (لَا الضَّالِّینَ) بیزاری و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز می ‌دارد.[1] در پایان باید گفت؛ این روایت از پیامبر اسلام (ص) بهترین بیان در مورد اهداف کلی و تعالیم سوره حمد است: (خداوند متعال فرمود: من سوره حمد را میان خود و بنده‌ام تقسیم کردم، نیمی از آن برای من، و نیمی از آن برای بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را می ‌خواهد از من بخواهد. هنگامی که بنده می‌ گوید: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ)، خداوند بزرگ می ‌فرماید: بنده‌ ام به نام من آغاز کرد، و بر من است که کارهای او را به آخر رسانم و در همه حال او را پر برکت کنم، و هنگامی که می‌گوید: (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ)، خداوند می فرماید: بنده ‌ام مرا حمد و ستایش کرد، و دانست نعمت هایی را که دارد از ناحیۀ من است، و بلاها را نیز من از او دور کردم، گواه باشید که من نعمت های سرای آخرت را بر نعمت های دنیای او می ‌افزایم، و بلاهای آن جهان را نیز از او دفع می ‌کنم، همان گونه که بلاهای دنیا را دفع کردم. و هنگامی که می‌ گوید: (الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ)، خداوند می‌ گوید: بنده‌ ام گواهی داد که من رحمان و رحیمم، گواه باشید بهره او را از رحمتم فراوان می‌ کنم، و سهم او را از عطایم افزون می ‌سازم. زمانی که می‌ گوید: (مالِک یَوْمِ الدِّینِ)، او می ‌فرماید: گواه باشید همان گونه که او حاکمیت و مالکیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز حساب، حسابش را آسان می‌ کنم، حسناتش را می‌ پذیرم، و از گناهان و خطاهایش می گذرم. وقتی می‌ گوید: (إِیَّاک نَعْبُدُ)، خداوند بزرگ می ‌گوید: بنده ‌ام راست می‌ گوید، تنها مرا پرستش می ‌کند، من شما را گواه می ‌گیرم بر این عبادت خالص، ثوابی به او می‌ دهم که همۀ کسانی که مخالف این بودند به حال او غبطه خورند. هنگامی که می‌ گوید: (إِیَّاک نَسْتَعِینُ)، خدا می ‌گوید: بنده ‌ام از من یاری جسته، و تنها به من پناه آورد، گواه باشید من او را در کارهایش کمک می ‌کنم، در سختی ها به فریادش می ‌رسم، و در روز پریشانی دستش را می ‌گیرم. و هنگامی که می‌ گوید: (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ ...)، (تا آخر سوره) خداوند می‌ گوید این خواسته بنده ‌ام بر آورده است، و او هر چه می ‌خواهد از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد، آنچه امید دارد، به او می ‌بخشم و از آنچه بیم دارد ایمنش می‌سازم.[2] پی نوشت: [1] ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 6- 8، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1374ش؛ قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 1، ص 15- 17، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، 1383 ش‌. [2] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 300، جهان، 1378ق. منبع:islamquest.net
پاسخ:
از آنجایی که لازم نیست همه سوره‌ها و آیات قرآن کریم دارای شأن نزول باشند، یکی از سوره‌هایی که برای آن شأن نزولی نقل نشده، سوره حمد و آیات آن است. سوره حمد دارای هفت آیه است که هر یک از این آیات اشاره به مطلب مهمی دارد.
آیات این سوره در باره خداوند و صفاتش، ربوبیّت خداوند، موضوع معاد، شناخت راه حقّ و درخواست رهروی آن است.
همچنین به ادامه راه اولیای خدا، ابراز علاقه و از گمراهان و غضب شدگان اعلام بیزاری و انزجار شده است. و در یک نگاه کلی این سوره به دو بخش تقسیم می‌شود، بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می‌گوید و بخشی از نیازهای بنده.
در مجموع تعالیم و آموزه های این سوره به صورت خلاصه چنین است:
1. انسان در تلاوت سوره حمد، با (بِسْمِ اللَّهِ) از غیر خدا قطع امید می کند. این آیه سر آغازی است برای هر کار، و استمداد از ذات پاک خدا را به هنگام شروع در هر کار، به ما می آموزد.
2. (رَبِّ الْعالَمِینَ) درسی است از باز گشت همۀ نعمت ها و تربیت همۀ موجودات به خدا، و توجه به این حقیقت که همه این مواهب از ذات پاک الاهی سرچشمه می گیرد.
3. (الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ) توجه به رحمت گسترده پروردگار است. این آیه در واقع این نکته را بازگو می کند که اساس خلقت، تربیت و حاکمیت او بر پایۀ رحمت و رحمانیت است، و محور اصلی نظام تربیتی جهان را همین اصل تشکیل می دهد.
4. (مالِک یَوْمِ الدِّینِ) غفلت از آینده را از انسان می زداید. این آیه در واقع توجهی است به معاد، و سرای پاداش اعمال، و حاکمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم.
6. (إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعین) توحید در عبادت و توحید در نقطۀ اتکای انسان ها را بیان می کند؛ (إِیَّاکَ نَعْبُدُ) نفی ریا و شهرت طلبی است، و (إِیَّاکَ نَسْتَعین) اعلام انحصار استعانت و یاری از ذات احدیت، و ترس و واهمه نداشتن از هر قدرتی غیر از قدرت الاهی است.
8 (أَنْعَمْتَ) توجه دادن انسان به این نکته است که نعمت ها به دست او است.
9 انسان با گفتن (اهْدِنَا) رهسپاری در راه حقّ و درست را درخواست می کند.
10 در (صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ) همبستگی خود را با پیروان حقّ اعلام می‌کند. به بیان روشن تر این آیه، بیانگر نیاز و عشق بندگان به مسئلۀ هدایت و نیز توجه به این حقیقت است که هدایت ها همه از سوی او است! سرانجام آخرین آیه این سوره، ترسیم واضح و روشنی است از صراط مستقیم، راه کسانی که مشمول نعمت های او شده‌اند، و این راه از راه غضب شدگان و گمراهان جدا است. و سرانجام جملۀ (غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ) و (لَا الضَّالِّینَ) بیزاری و برائت از باطل و اهل باطل را ابراز می دارد.[1]
در پایان باید گفت؛ این روایت از پیامبر اسلام (ص) بهترین بیان در مورد اهداف کلی و تعالیم سوره حمد است:
(خداوند متعال فرمود: من سوره حمد را میان خود و بنده‌ام تقسیم کردم، نیمی از آن برای من، و نیمی از آن برای بنده من است، و بنده من حق دارد هر چه را می خواهد از من بخواهد. هنگامی که بنده می گوید: (بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ)، خداوند بزرگ می فرماید: بنده ام به نام من آغاز کرد، و بر من است که کارهای او را به آخر رسانم و در همه حال او را پر برکت کنم، و هنگامی که می‌گوید: (الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ)، خداوند می فرماید: بنده ام مرا حمد و ستایش کرد، و دانست نعمت هایی را که دارد از ناحیۀ من است، و بلاها را نیز من از او دور کردم، گواه باشید که من نعمت های سرای آخرت را بر نعمت های دنیای او می افزایم، و بلاهای آن جهان را نیز از او دفع می کنم، همان گونه که بلاهای دنیا را دفع کردم. و هنگامی که می گوید: (الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ)، خداوند می گوید: بنده ام گواهی داد که من رحمان و رحیمم، گواه باشید بهره او را از رحمتم فراوان می کنم، و سهم او را از عطایم افزون می سازم.
زمانی که می گوید: (مالِک یَوْمِ الدِّینِ)، او می فرماید: گواه باشید همان گونه که او حاکمیت و مالکیت روز جزا را از آن من دانست، من در روز
حساب، حسابش را آسان می کنم، حسناتش را می پذیرم، و از گناهان و خطاهایش می گذرم.
وقتی می گوید: (إِیَّاک نَعْبُدُ)، خداوند بزرگ می گوید: بنده ام راست می گوید، تنها مرا پرستش می کند، من شما را گواه می گیرم بر این عبادت خالص، ثوابی به او می دهم که همۀ کسانی که مخالف این بودند به حال او غبطه خورند.
هنگامی که می گوید: (إِیَّاک نَسْتَعِینُ)، خدا می گوید: بنده ام از من یاری جسته، و تنها به من پناه آورد، گواه باشید من او را در کارهایش کمک می کنم، در سختی ها به فریادش می رسم، و در روز پریشانی دستش را می گیرم.
و هنگامی که می گوید: (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ ...)، (تا آخر سوره) خداوند می گوید این خواسته بنده ام بر آورده است، و او هر چه می خواهد از من بخواهد که من اجابت خواهم کرد، آنچه امید دارد، به او می بخشم و از آنچه بیم دارد ایمنش می‌سازم.[2]
پی نوشت:
[1] ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 1، ص 6- 8، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1374ش؛ قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 1، ص 15- 17، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، تهران، 1383 ش.
[2] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 300، جهان، 1378ق.
منبع:islamquest.net
- [سایر] شأن نزول، مقاصد و اهداف کلی سوره حمد و محورها و آموزه های آن را لطفا به صورت دسته بندی بیان نمایید. با سپاس
- [سایر] با سلام شان نزول سوره حمد و خواص و اطلاعات کاملی در مورد این سوره می خواهم؟ با تشکر
- [سایر] شأن نزول سوره تحریم چیست؟
- [سایر] سبب نزول سوره نور چیست؟
- [سایر] شأن نزول سوره تحریم چیست؟
- [سایر] شأن نزول و محتوای سوره طور چیست؟
- [سایر] شأن نزول آیه چهل سوره احزاب چیست؟
- [سایر] شأن نزول و محتوای سوره طور چیست؟
- [سایر] شأن نزول و محتوای سوره الرحمن چیست؟
- [سایر] شان نزول آیه 223 سوره بقره چیست؟
- [آیت الله اردبیلی] در رکعت اوّل و دوم نمازهای واجب شبانهروزی، انسان باید نخست سوره حمد و بعد از آن بنابر احتیاط یک سوره کامل بخواند.
- [آیت الله جوادی آملی] .کسی که نمی تواند تسبیحات را صحیح ادا کند , باید در رکعت سوم و چهارم سوره حمد را بخواند.
- [آیت الله بهجت] در رکعت اول و دوم نمازهای واجب یومیه، انسان باید اول سوره حمد و بعد از آن بنابر احتیاط در صورتی که میداند یا می‌تواند یاد بگیرد، یک سوره تمام بخواند. و بنابر اظهر اگر سوره ضُحی را میخواند باید سوره (الم نشرح) را هم به دنبال آن بخواند و اگر سوره فیل را خواند سوره قریش را هم بخواند.
- [آیت الله اردبیلی] کسی که نمیتواند تسبیحات اربعه را یاد بگیرد یا درست بخواند، باید در رکعت سوم و چهارم سوره حمد را بخواند.
- [امام خمینی] نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و باید نیت آن را به زبان نیاورد، و احتیاط واجب آن است که سوره حمد و "بسم الله" آن را هم آهسته بگوید.
- [آیت الله اردبیلی] نماز احتیاط سوره و قنوت ندارد و نباید نیّت آن را به زبان آورند و احتیاط واجب آن است که سوره (حمد) و حتی (بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم) آن را نیز آهسته بخوانند.
- [آیت الله مکارم شیرازی] در رکعت اوّل و دوم نمازهای واجب روزانه باید بعد از تکبیرة الاحرام سوره حمد را قرائت کند و بعد از آن بنابر احتیاط واجب یک سوره تمام از قرآن مجید را بخواندن. و باید توجّه داشت که سوره (فیل) و (ایلاف) یک سوره حساب می شود و همچنین سوره (والضّحی) و (الم نشرح).
- [آیت الله مکارم شیرازی] در رکعت اول و دوم نمازهای واجب روزانه باید بعد از تکبیرة الاحرام سوره حمد را قرائت کند و بعد از آن بنابر احتیاط واجب یک سوره تمام از قرآن مجید را و خواندن یک یا چند آیه کافی نیست. و باید توجه داشت که سوره (فیل) و (ایلاف) یک سوره حساب می شود و همچنین سوره (والضحی) و (الم نشرح).
- [آیت الله خوئی] اگر مجتهد اعلم در مسألهای فتوی دهد، مقلد آن مجتهد یعنی کسی که از او تقلید می‌کند نمیتواند در آن مسأله به فتوای مجتهد دیگر عمل کند ولی اگر فتوی ندهد و بفرماید احتیاط آن است که فلان طور عمل شود، مثلًا بفرماید احتیاط آن است که در رکعت اول و دوم نماز، بعد از سورة حمد یک سورة تمام بخواند مقلد باید یا به این احتیاط که احتیاط واجبش می‌گویند عمل کند و یا به فتوای مجتهد دیگری که تقلیدش جائز است عمل نماید، پس اگر او فقط سورة حمد را کافی بداند می‌تواند سوره را ترک کند. و همچنین است اگر مجتهد اعلم بفرماید مسأله محل تأمل یا محل اشکال است.
- [آیت الله سیستانی] اگر مجتهد أعلم در مسألهای فتوا دهد، مقلّد نمیتواند در آن مسأله به فتوای مجتهد دیگر عمل کند. ولی اگر فتوا ندهد، و بفرماید احتیاط آن است که فلان طور عمل شود مثلاً بفرماید احتیاط آن است که در رکعت اوّل و دوّم نماز بعد از سوره حمد یک سوره تمام بخواند مقلّد باید یا به این احتیاط که احتیاط واجب یا لازم نامیده می‌شود، عمل کند، و یا به فتوای مجتهد دیگری با رعایت الأعلم فالأعلم عمل نماید، پس اگر او فقط سوره حمد را کافی بداند، می‌تواند سوره را ترک کند. و همچنین است اگر مجتهد أعلم بفرماید مسأله محل تأمل، یا محل اشکال است.