تفسیر آیه «ما یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلاّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ» چیست؟

خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: (ما یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلاّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ)؛[1] انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی‌آورد مگر این‌که همان دم، فرشته‌ای مراقب و آماده برای انجام مأموریت (و ضبط آن) است.
(رقیب)؛ به معنای مراقب و (عتید)؛ به معنای کسی است که مهیّای انجام کار است.[2]
گروهی از مفسّران معتقدند که (رقیب) و (عتید)، همان دو فرشته‌ای هستند که در آیه (إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیَانِ عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمَالِ قَعِیدٌ)[3] به عنوان (متلقیان)، از آنها یاد شده است. فرشته سمت راست، نامش (رقیب) و نویسنده کارهای خوب است و فرشته سمت چپ، نامش (عتید) و نویسنده کارهای بد است.[4]
در آیه (إِذْ یَتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیَانِ...) سخن از ثبت و مراقبت دو فرشته از تمامی اعمال آدمی است، که گفتار انسان نیز بخشی از آن است، اما در آیه (ما یَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلاّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ) بر الفاظ و سخنان او تکیه بیشتری می‌کند و ذکر دوباره آن در این آیه، از باب ذکر خاص بعد از عام است. که در همه جا می‌فهماند گوینده نسبت به خاص عنایت بیشتری دارد.[5] و آن عنایت خاص به جهت اهمیت فوق العاده و نقش مؤثری است که گفتار در زندگی انسان‌ها دارد، تا آنجا که گاهی یک جمله، مسیر اجتماعی را به سوی خیر یا شر تغییر می‌دهد. همچنین به جهت این‌که بسیاری از مردم سخنان خود را بخشی از اعمال خویش نمی‌دانند، خود را در سخن گفتن آزاد می‌بینند، در حالی که مؤثرترین و خطرناکترین اعمال آدمی همان سخنان او است.[6]
در روایتی، رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرماید: (فرشته دست راست نسبت به فرشته دست چپ فرمانروا است، هر گاه مسلمان کار نیکی انجام داد، فرشته دست راست ده برابر در نامه‌اش می‌نویسد، و هر گاه گناهی انجام داد و فرشته دست چپ خواست آن‌را به حسابش بنویسد، فرشته دست راست به او می‌گوید: دست نگهدار، و فرشته دست چپ هفت ساعت صبر می‌کند، اگر از این گناه به پیشگاه خداوند پوزش خواست و آمرزش طلبید آن گناه را به حساب او نمی‌نویسد، و اگر توبه نکرد یک گناه به حسابش می‌نویسد).[7]
پی نوشت:
[1]. ق، 18.
[2]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ‌18، ص 348، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‌22، ص 249، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[3]. ق، 17: ((به خاطر بیاورید) هنگامی را که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسانند اعمال او را دریافت می‌دارند).
[4]. مغنیه، محمد جواد، تفسیر الکاشف، ج 7، ص 132، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول، 1424ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج 4، ص 166، انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1377ش؛ کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج 9، ص 10، کتابفروشی محمد حسن علمی، تهران، 1336ش؛ تفسیر نمونه، ج 22، ص 249 – 250.
[5]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج 18، ص 348.
[6]. تفسیر نمونه، ج ‌22، ص 249.
[7]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ‌5، ص 321، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، 1403ق.
منبع:
islamquest.net