اهداف و فواید وجودی آیات علمی قرآن چیست؟

پاسخ دکتر ناصر رفیعی:
بدون تردید، تعدادی از آیات قرآن کریم، به‌طور مستقیم یا ضمنی، متضمن مباحث علمی است. وقتی این آیات در کنار سایر آیات قرار گیرد، یقیناً مباحث علمی مطلوب بالذات قرآن نیست، بلکه هدف دیگری را دنبال می‌کند. با یک تقسیم‌بندی می‌توان اهداف آیات علمی در قرآن را به دو بخش تقسیم نمود:
الف) اهداف اصلی؛ ب) اهداف فرعی. آقای دکتر رضایی، هدایت را جنبه‌ی اصلی گرفتند، در حالی که می‌توان آن را به موضوعات فرعی تقسیم کرد. شاید بتوان سه هدف را در مورد آیات الهی بیان کرد.
هدف اوّل و اصلی از آیات علمی در قرآن کریم که در این هدف، سایر آیات علمی مشترک‌اند؛ مثل آیات فقهی و آیات اخلاقی اثبات وجود خدای متعال و توحید است.[1] بسیاری از مباحث علمی وقتی در قرآن مطرح می‌شوند، در پایان این نکته را تذکر می‌دهند که پس آفریننده‌ی این‌ها کیست؟ ببینید که موجد این‌ها کیست؟ آیا دست بشر می‌تواند در آن دخالت کند؟ به عنوان مثال، در سوره‌ی مبارکه‌ی آل‌عمران می‌فرماید:
إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ.[2]
نقل شده است که رسول خدا این آیات را، مخصوصاً در شب، زیاد می‌خواند و گاهی هم می‌فرمود:
وَیْلٌ لِمَنْ قَرَءَها و لَم یَتَفَکَّر فیها؛ وای بر کسانی که این پنج آیه را بخوانند (91 تا 95 آل عمران) و در آن تفکر نکنند.
میثم تمار نیز نقل می‌کند:
می‌دیدم مولایم علی (ع) شب‌هایی به آسمان نگاه می‌کرد و این پنج آیه را می‌خواند و اشک می‌ریخت.
قرآن کریم بعد از این‌که به آسمان‌ها و زمین و اختلاف شب و روز اشاره می‌کند، می‌فرماید:( رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً.) این برای پی بردن به باطل نبودن آفرینش است. از آیه‌ی ( سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ) پی‌می‌بریم که چه کسی آفرینش را ایجاد کرده است. سوره‌ای در قرآن یافت نمی‌شود به خصوص سوره‌های مکی مگر این‌که در آن به عالم هستی و تأمل در نظم و خلقت اشاره یا تصریحی شده است، تا عقل بشر را برای تفکر در خلقت الهی تحریک کند؛ آن‌گاه از مخلوق به خالق، از طبیعت به ایجاد‌کننده‌ی آن، از مسبب به سبب و از مصنوع به صانع پی‌ببرد. خدای متعال فکر بشر را به سوی دقیق‌ترین، عظیم‌ترین، کوچک‌ترین و بزرگ‌ترین امور هستی فرا می‌خواند و این، آن چیزی بود که اعراب (صدر اسلام) به فطرت سلیم اعتراف کردند.[3]
هدف دوّم: که باز هم یکی از اهداف اصلی است این است که آیات علمی برای اثبات معاد و هدف‌دار بودن خلقت آمده‌اند؛ مثل آیة:
فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ مِمَّ خُلِقَ خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ إِنَّهُ عَلی رَجْعِهِ لَقادِرٌ .[4]
که بعد از مطرح کردن بحث آفرینش، می‌فرماید: (خداوند به بازگردانیدن همه‌ی آفرینش قادر است)؛ یعنی بحث معاد را از آن نتیجه می‌گیرد.
کَیْفَ تَکْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ کُنْتُمْ أَمْواتاً فَأَحْیاکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ؛[5] چگونه شما به خدا کفر می‌ورزید؛ همان‌طور که شما را به این جهان آورد، مجدداً شما را از قیامت یا پس از برزخ بر می‌گرداند.
هدف سوم این‌که، آیات علمی در ردّ عقیده‌ی کفار و مشرکان و مادهّ‌پرستان است؛ کسانی که می‌گفتند که هر چه هست همین دنیاست. (ما هِیَ إِلاَّ حَیاتُنَا الدُّنْیا)؛[6] چیزی حز این دنیا نیست. (وَ ما یُهْلِکُنا إِلاَّ الدَّهْرُ)؛[7] همین روزگار است که ما را می‌میراند. بخشی از آیات علمی، به تحقیر این عقیده‌ی مشرکان پرداخته‌، می‌فرماید:
شما جمع بشوید می‌توانید حتی یک مگس را بیافرینید؟ شما فکر کنید و بیندیشید آیا می‌توانید شبیه آن را ایجاد کنید؟[8]
خلاصه این‌که، اهداف آیات علمی قرآن به دو بخش تقسیم شد: اهداف اصلی و اهداف فرعی. در اهداف اصلی سه هدف (توحید معاد و رد تحقیر کفار و مشرکین) مطرح شد. (البته می‌توان هر سه عنوان را در یک عنوان کلی مثل هدایت گرفت؛ یعنی هدایت به خداوند، به معاد، به ماوراء الطبیعه). در بخش اهداف فرعی نیز می‌توان یک هدف را توجه بشر به بعد علمی‌اش دانست. خداوند در قرآن کریم گله می‌کند و می‌فرماید:
وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَةٍ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ؛ چه نشانه‌هایی در آسمان و زمین است! (یَمُرُّونَ عَلَیْها)؛ بعضی از کنارش رد می‌شوند ( وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُونَ)؛ و حال آن‌که آنها از آن روی برمی‌گردانند.[9]
منظور از توجّه در آیه‌ی (أفلا یَنْظُرُونَ إلَی الإبل کَیْفَ خُلِقَت[10]) نگاه ظاهری به شتر نیست، بلکه خرد شدن و دقت در مباحث علمی است؛ یعنی این موضوع دارای چه ویژگی‌ای است که خداوند در قرآن به نظر و تفکر و تأمل در آن توجه می‌دهد. پس یک هدف فرعی، توجه به جنبه‌های علمی، برای پی بردن به آن است؛ یعنی جنبه‌های علمی، طریقی برای هدف اصلی است. وقتی قرآن کریم به یک نکته‌ی علمی اشاره می‌کند و یا وقتی که پیامبر گرامی اسلام (ص) گله می‌کند و می‌گوید: (ویلٌ لمِنَ قَرَءها و لَمْ یَتَفَکّر فیها؛ وای بر کسانی که آیات سوره‌ی آل عمران را بخوانند و تفکر نکنند)، منظور از تفکر چیست؟ پی بردن به بعد علمی آیه یک هدف است. هدف فرعی دیگر، بحث اعجاز است. وقتی که قرآن کریم می‌فرماید: ده سوره مثل این قرآن بیاورید،[11] و در جای دیگر می‌فرماید: یک سوره بیاورید،[12] لازمه‌اش این است که این قرآن مشتمل بر جنبه‌های مختلف اعجاز است، یکی از آنها اعجاز علمی است که بزرگان و علما ذکر کرده‌اند.[13]
پس می‌توان گفت اهداف اصلی آیات علمی قرآن، توحید، معاد، توجه به ماوراء الطبیعه و نفی عقیده‌ی مشرکان، و اهداف فرعی آیات که کمک به اهداف اصلی است شامل بررسی آیات، تطبیق آن‌ها بر یافته‌های علمی و یقینیات و پی‌بردن به اعجاز علمی قرآن می‌شود.
پاسخ دکتر محمد علی رضایی:
یکی از فواید اشارات علمی قرآن، توجه بیش‌تر انسان به طبیعت است. وقتی که قرآن می‌فرماید: (أفَلا یَنْظُرونَ َإلَی الإبلِ کَیْفَ خُلِقَتْ.)[14]
انسان را به طبیعت، بر خلقت خودش و به جنینی که در شکم مادر است توجه می‌دهد. این باعث دقت بیش‌تر مسلمانان در این مسائل و رشد علوم تجربی در بین آنان می‌شود. شاید بسیاری از مسائل علمی قرآن، موجب انگیزه‌ای در مسلمانان برای شناخت بهتر حیوانات و دیگر موجودات شدند؛ مثلاً علم پزشکی ، مسئله‌ی نجوم و مسائل کیهان‌شناسی در بین مسلمانان بسیار رشد نمودند.
پی نوشتها:
[1] . عبدالله شحاته، تفسیر الایات الکونیه، ص 30.
[2] .سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی 190.
[3]. عبدالله شحاته، همان، ص 30.
[4] . سوره‌ی طارق، آیه‌ی 5 8.
[5] . سوره‌ی بقره، آیه‌ی 28.
[6] . سوره‌ی جاثیه، آیه‌ی 24.
[7] . همان.
[8] . سوره‌ی حج، آیه‌ی 73.
[9] . سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 105.
[10] . سوره‌ی غاشیه، آیه‌ی 17.
[11] . سوره‌ی هود، آیه‌ی 13.
[12] . سوره‌ی بقره، آیه‌ی 23.
[13] . کتب فراوانی در زمینه‌ی جنبه‌های اعجاز قرآن تألیف شده است؛ از جمله: اعجاز بیانی از نظر فصاحت و بلاغت؛ اعجاز از نظر اشتمال بر معارف الهی؛ اعجاز از نظر فقدان اختلاف در آن؛ اعجاز از نظر قانون گذاری؛ اعجاز در اخبار از غیب؛ اعجاز در تبیین فلسفی هستی؛ اعجاز از بیان اخبار و تاریخ گذشتگان؛ اعجاز از نظر ایجاز و اطناب؛ اعجاز در بیان اخبار علمی و اسرار هستی.
[14] . سوره‌ی غاشیه، آیه‌ی 17.
منبع: آشنایی با تفسیر علمی قرآن، گفتگو با دکتر ناصر رفیعی و دکتر محمد علی رضایی، مرکز مطالعات و پژوهش‌‌های فرهنگی‌‌حوزه‌ ‌‌علمیه (1381 ).