ریشه لغوی ولایت عبارت است از: دو چیز یا بیشتر از یک جنس که پی در پی به وجود آیند، بی‌آن که چیزی از غیر آن جنس میان آنها حایل شود. این لفظ و مشتقات آن در قرب و نزدیکی به کار می‌رود. نزدیکی یا از جهت مکان است یا فامیلی یا دوستی یا نصرت و یا اعتقاد.( ر.ک: راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، مکتبه المرتضویه، ص 570. ) ولایت در معانی نصرت، محبت، قبول اولویت کسی در تدبیر امری، سلطه، سلطنت و... به کار رفته است.
در قرآن کریم ولایت در معانی گوناگونی به کار رفته و مصادیق متعددی برای کسانی که ولایت دارند ذکر شده است.
در یک تفسیم بندی کلی، ولایت در قرآن را به دو قسم می‌توان تقسیم نمود:
1. ولایت حق، صحیح یا ایجابی ؛ یعنی ولایتی که قرآن آن را به رسمیت شناخته است و از مسلمانان خواسته آن را بپذیرند تا از برکات دنیوی و اخروی آن بهره‌مند شوند.
2. ولایت باطل یا سلبی؛ یعنی ولایتی که قرآن آن را به رسمیت نشناخته است و از مسلمانان خواسته تا آن را نپذیرند. این ولایت در مورد کسانی است که ولایت خدا را نپذیرند.
قسم اول از ولایت انواعی دارد:
1. ولایت خداوند؛ ولایت خداوند چند قسم است:
الف ولایت تکوینی و حقیقی؛ یعنی خداوند در همه اشیأ تصرف می‌کند و تدبیر امر خلق به دست اوست. "اَم‌ِ اتَّخَذوا مِن دونِه‌ِ اَولِیأَ فَاللّه‌ُ هُوَ الوَلی‌ُّ وهُوَ یُحی‌ِ المَوتی‌َ وهُوَ عَلی‌َ کُل‌ِّ شَی‌ءٍ قَدیر؛ (شوری،9)آیا به جای او اولیایی برای خود گرفته‌اید؟ خداست که ولی‌ّ راستین است و اوست که مردگان را زنده می‌کند و هموست که بر هر چیزی تواناست." "اَنت‌َ ولیّی فِی الدُّنیا والأَخِرَه ...؛ (یوسف، 101)... تنها تو در دنیا و آخرت ولی‌ّ من هستی..." ولایت به معنای نصرت مؤمنان، زیر مجموعه ولایت تکوینی است. "ذَلِکَ بِاَن‌َّ اللّه‌َ مَولَی الَّذین‌َ ءامَنوا واَن‌َّ الکَفِرین‌َ لا مَولی‌َ لَهُم؛(محمد،11) چرا که خدا سرپرست و یاری‌کننده کسانی است که ایمان آورده‌اند، ولی کافران را سرپرست و یاری کننده نیست."
ب ولایت تشریعی و اعتباری؛ یعنی تشریع احکام و هدایت و ارشاد مردم. "اللّه‌ُ ولِی‌ُّ الَّذین‌َ ءامَنوا یُخرِجُهُم مِن‌َ الظُّلُمَت‌ِ اِلَی النُّورِ ...؛ (بقره،257) خداوند سرور کسانی است که ایمان آورده‌اند. آنان را از تاریکی‌ها به سوی روشنایی به در می‌برد... "
" ... واللّه‌ُ وَلِی‌ُّ المُؤمِنین؛ (ال عمران،68) ؛ " ... واللّه‌ُ ولِی‌ُّ المُتَّقین؛ (جاثیه،19)
2. ولایت فرشتگان؛ فرشتگان به اذن الهی تدبیر برخی از امور عالم را برعهده دارند.
" و النَّزِعَت‌ِ غَرقا* والنَّشِطَت‌ِ نَشطا * والسَّبِحَت‌ِ سَبحا * فَالسَّبِقَت‌ِ سَبقا * فَالمُدَبِّرَت‌ِ اَمرا؛ (نازعات5) سوگند به فرشتگانی که ]از کافران[ به سختی جان ستانند، و به فرشتگانی که جان ]مؤمنان[ را به آرامی گیرند، و به فرشتگانی که ]در دریای بی‌مانند[ شناکنان شناورند، پس در پیشی گرفتن ]در فرمان خدا[ سبقت گیرنده‌اند، و کار ]بندگان[ را تدبیر می‌کنند."
و نیز مؤمنان را یاری می‌کنند. "...اَنّی مُمِدُّکُم بِاَلف‌ٍ مِن‌َ المَلَغ‌کَه‌ِ مُردِفین؛(انفال،9) من شما را با هزار فرشته پیاپی، یاری خواهم کرد."
3. ولایت بشری؛ این نوع ولایت، اقسامی دارد:
الف ولایت رسول، پیامبران و معصومین‌اینان دوگونه ولایت دارند. ولایت تکوینی و ولایت تشریعی.
ولایت تکوینی آنان به این معناست که می‌توانند به اذن الهی در جهان آفرینش و تکوین تصرف کنند و بر خلاف عادت و جریان طبیعی، حوادثی را به وجود آورند، مانند: شفای بیماری غیر قابل علاج، زنده‌کردن مردگان و... آیه‌های فراوانی به این نوع ولایت دلالت دارند. مانند: آل عمران ،48 و 49؛ ص ،36 ؛ نمل ،40، مائده ،110 و...
ولایت تشریعی آنان به این معنا است که حاکمیت و سرپرستی قانون الهی را بر عهده دارند، مردم را به دین دعوت می‌کنند، بین آنان حکومت و قضاوت می‌کنند. "اَلنَّبِی‌ُّ اَولی‌َ بِالمُؤمِنین‌َ مِن اَنفُسِهِم...؛"(احزاب،6)"اِنَّما وَلِیُّکُم‌ُ اللّه‌ُ ورَسولُه‌ُ والَّذین‌َ ءامَنوا... ؛" (مائده،55)؛ "و ما کان‌َ لِمُؤمِن‌ٍ ولا مُؤمِنَه‌ٍ اِذا قَضَی اللّه‌ُ ورَسولُه‌ُ اَمرًا اَن یَکون‌َ لَهُم‌ُ الخِیَرَه‌ُ مِن اَمرِهِم...؛"(احزاب،36)؛ "یَاَیُّهَا الَّذین‌َ ءامَنوا اَطیعُوا اللّه‌َ واَطیعُوا الرَّسول‌َ واُولِی الاَمرِ مِنکُم..."(نسأ،59)
ب ولایت افرادی خاص در محدوده خاص: مانند ولایت اولیای دم (وارثان مقتول)، اولیای صغار، اولیای ارث "... ومَن قُتِل‌َ مَظلومًا فَقَد جَعَلنا لِوَلیِّه‌ِ سُلطَنًا...؛"(اسرأ،33)... و هر کس مظلوم کشته شود، به سرپرست وی قدرت داده‌ایم..." و بقره، 282 و 237؛ نسأ، 33.
ج ولایت عموم مردان و زنان مؤمن بر یکدیگر؛ "والمُؤمِنون‌َ والمُؤمِنَت‌ُ بَعضُهُم اَولِیأُ بَعض‌ٍ...؛" (توبه، 71) و (انفال،72)
ولایت باطل یا سلبی، انواعی دارد:
1. ولایت طاغوت؛ "... والَّذین‌َ کَفَرُوا اَولِیاؤُهُم‌ُ الطَّغوت‌ُ یُخرِجونَهُم مِن‌َ النُّورِ اِلَی الظُّلُمَت‌ِ...؛" (بقره،257)
2. ولایت کافران؛ "لا یَتَّخِذِ المُؤمِنون‌َ الکَفِرین‌َ اَولِیأَ مِن دون‌ِ المُؤمِنِین‌َ...؛" (آل عمران، 28)
3. ولایت اهل‌کتاب؛ "یَاَیُّهَا الَّذین‌َ ءامَنوا لا تَتَّخِذوا الیَهودَ والنَّصَرَی‌َ اَولِیأَ...؛" (مائده، 51)
4. ولایت شیطان؛ "... اِنّا جَعَلنَا الشَّیَطین‌َ اَولِیأَ لِلَّذین‌َ لا یُؤمِنون...؛" (اعراف،27) "... اِنَّهُم‌ُ اتَّخَذواالشَّیَطین‌َ اَولِیأَ مِن دون‌ِ اللّه‌ِ...؛" (اعراف،30) با توجه به آنچه گفته شد، مشخص میشود که خداوند، پیامبر و امامان: بر همه مردم ولایت دارند، با این تفاوت که ولایت خداوند بالاصاله است، ولی ولایت پیامبر و امامان در طول ولایت الهی بلکه مظهر ولایت الهی است.
اولیای دم، اولیای صغار، اولیای ارث و مردمان و زنان مؤمن بر یکدیگر ولایت دارند. ولایت آنان در محدوده شریعت اسلام و قانون اسلامی است.( ر.ک: علامه طباطبایی، المیزان، دفتر انتشارات اسلامی، ج 6، ص 12 14، و ج 18، ص 230 231 ؛ آیت الله شیرازی و دیگران، پیام قرآن، دارالکتب الاسلامیه، ج 9، ص 161 175 ؛ آیت الله جوادی آملی، ولایت در قرآن.)
eporsesh.com
