چرا در بسم الله الرحمن الرحیم، از لفظ رحمن و رحیم استفاده شده، و از صفات دیگر استفاده نکرده است؟

صفت (رحمان) اشاره به رحمت عام خداوند است که شامل؛ دوست و دشمن، مؤمن و کافر و... می‌باشد و همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره‌مندند.
و صفت (رحیم) اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع و صالح و فرمانبردار است. همچنین صفت (رحمان) در همه جای قرآن به صورت مطلق بیان شده است، که نشانه عمومیت است، در حالی که صفت (رحیم) گاهی به صورت مقید ذکر شده، که دلیل بر خصوصیت آن است.
مانند: (و کان بالمؤمنین رحیماً)[1] و گاهی هم به صورت مطلق آمده، مانند: بسم الله الرحمن الرحیم.
در روایتی از امام صادق علیه السّلام آمده که فرمود: و الله اله کل شیء الرحمان بجمیع خلقه، الرحیم بالمؤمنین خاصه؛ خداوند معبود همه چیز است، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان و نسبت به خصوص مؤمنان رحیم است.[2]
علاوه بر آن، رحمان را صیغه مبالغه دانسته‌اند که خود دلیل دیگری بر عمومیت رحمان است. و (رحیم) را صفت مشبهه که نشانه ثبات و دوام است که ویژه مؤمنان است.
همچنین، رحمان از اسماء مختص به خداوند است، و در مورد غیر او به کار نمی‌رود. در حالی که رحیم هم برای خدا و هم برای غیر خدا به کار می‌رود. امام صادق علیه السّلام فرمودند: الرحمان اسم خاص بصفة عام و الرحیم اسم عام بصفة خاصة. رحمان اسم خاص است، امّا صفت عام دارد؛ ولی رحیم، اسم عام است به صفت خاص).[3]
با این مقدمه می‌توان گفت: در آغاز همه کار لازم است از صفتی استمداد کنیم که آثارش بر سراسر جهان پرتو افکن است، همه موجودات را فراگرفته، و گرفتاران را در لحظات بحرانی نجات بخشیده است. (و رحمتی وسعت کل شیء)[4] رحمت من همه چیز را فرا گرفته است. (ربنا وسعت کل شیء رحمة)[5] خدایا! رحمت خود را بر همه چیز گسترده‌ای.
و پیامبران نیز برای نجات خود از چنگال حوادث به دامن رحمت خدا چنگ می‌زدند، قوم حضرت موسی علیه السّلام برای نجات از چنگال فرعونیان، می‌گویند: (و نجنا برحمتک)[6] خدایا ما را به رحمت خود رهایی بخش. بنابراین در مورد آغاز کارها به هنگامی که می‌خواهیم به نام خداوند شروع کنیم، باید دست به دامن واسعه او بزنیم؛ هم رحمت عام و هم رحمت خاصش. لذا بسم الله با صفت رحمان و رحیم مزین شده است.
آیا برای پیشرفت در کارها و پیروزی بر مشکلات صفتی مناسب‌تر از این صفات می‌باشد؟[7]
لذا این دو صفت نسبت به دیگر صفات خداوند دارای عمومیت و شمول بیشتری هستند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. پرتوی از قرآن؛ محمود طالقانی، ج1، ص 23.
2. تفسیر حمد؛ امام خمینی (ره).
3. التبیان، فی تفسیر القرآن؛ محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی، ج1، ص 24.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . احزاب/ 43.
[2] . طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، قم، انتشارات اسراء، ج1، ص 23، ذیل سوره حمد، به نقل از کافی، و توحید صدوق.
[3] . طبرسی، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفه، چاپ اول، 1406 ه ق، ج 1، ص 21.
[4] . اعراف/ 156.
[5] . مؤمن/ 7.
[6] . یونس/ 86.
[7] . ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365، ج 1، ص 20 26.