مسأله نسخ اجمالاً مورد اتفاق همة مسلمین است. "بنابر عقیدة تمام علما و دانشمندان اسلامی، نسخ در احکام محال نیست، بلکه ممکن است حکمی از احکام الهی در مرحلة قانوانگذاری و تشریع برداشته شود و تغییر پیدا کند.[1] از همان عهد نخست اسلام نیز، شناخت ناسخ و منسوخ قرآن در میان مسلمانان به گونه‌ای اهمیت داشت که در اصل وجود آن بحث نمیکردند. چنانکه حضرت علی علیه السّلام به قاضی ابو یحیی فرمود: آیا ناسخ را از منسوخ میشناسی که در مقام تفسیر کتاب الهی هستی؟ گفت: خدا بهتر میداند. امام فرمود: (هلکت و اهلکت)[2] خودت هلاک شدی و دیگران را نیز هلاک کردی. البتّه بهترین دلیل بر امکان نسخ وجود آیات ناسخ و منسوخ است. بعد از روشن شدن اتفاق نظر علمای اسلام بر امکان نسخ، در بیان چگونگی و علت نسخ گفته می شود: حکمی که از طرف خداوند تشریع میشود، همیشه هدف اصلی آن عمل یا ترک کار خاصی نیست، بلکه چه بسا اهداف و منظورهای دیگری در کار باشد. "حکمت اساسی تدریج در تشریع و نزول آیات قرآن کریم، قانون فطری، طبیعی و معقول تعلیم و تربیت مخاطبان میباشد. خدای متعال برای تثبیت معارف و نظامهای ارزشی جاودانه اسلام، شرایط عینی و واقعیتهای خارجی معرفتی وتوان علمی مخاطبهای انسانی را در نظر گرفته است، تا مرحله به مرحله پذیرای ابعاد گوناگون معرفتی و دستورات رفتاری این آیین پایدار باشند. بنابر مصالح مورد نظر، احکام الهی همه یکسان و یکنواخت نمیباشد. برخی احکام به حسب شرایط و موقعیت اجتماعی عصر نزول، دارای مصلحت موقت بوده و در نتیجه، حکم خاص آن موارد نیز از همان آغاز در نزد خداوند، قلمروی محدود داشته است، لیکن بنابر حکمتهایی، بر مردم مکتوم و پوشیده داشته شدهاند؛[3] مثل مسئله تغییر قبله[4] که بیان موقتی بودن قبله بیتالمقدس در زمانی که مسلمانها در فشار بودند، موجب گشوده شدن جبهه جدیدی در مقابل یهود و نصاری میشد و این به صلاح مسلمانها نبود. گاهی نیز ممکن است تشریع حکمی برای آزمایش و امتحان افراد باشد، بنابراین تشریع این حکم و رفع آن هر دو دارای مصلحت بوده است؛ مثل آیات 12 و 13 سوره مجادله. از سوی دیگر، تأثیر و دخالت خصوصیات زمان در ملاک و حکمت قوانین الهی قابل انکار نیست مثل اینکه نماز، روزه، حج و... هر یک در زمان معین و مناسبی واجب شدهاند. یعنی زمان در وجوب این احکام دخالت داشته است. از سوی دیگر، همانطور که زمان از نظر اوقات و روزها دارای خصوصیاتی است، ممکن است از نظر مدت و استمرار هم دارای خصوصیت و امتیاز خاصی باشد و انجام دادن امری در مدت معین و خاص دارای مصلحت باشد و پس از انقضای این مدت این مصلحت از بین برود. -------------------------------------------------------------------------------- [1] . خویی، سید ابوالقاسم، شناخت قرآن، تلخیص و ترجمه هاشم هریسی، ص 355. [2] . سعیدی روشن، محمدباقر، علوم قرآن، ص 301؛ و وسایل الشیعه، ج 18، ص 135. [3] . همان، ص 304. [4] . سورة بقره، آیة 150.
مسأله نسخ اجمالاً مورد اتفاق همة مسلمین است. "بنابر عقیدة تمام علما و دانشمندان اسلامی، نسخ در احکام محال نیست، بلکه ممکن است حکمی از احکام الهی در مرحلة قانوانگذاری و تشریع برداشته شود و تغییر پیدا کند.[1]
از همان عهد نخست اسلام نیز، شناخت ناسخ و منسوخ قرآن در میان مسلمانان به گونهای اهمیت داشت که در اصل وجود آن بحث نمیکردند. چنانکه حضرت علی علیه السّلام به قاضی ابو یحیی فرمود:
آیا ناسخ را از منسوخ میشناسی که در مقام تفسیر کتاب الهی هستی؟ گفت: خدا بهتر میداند. امام فرمود: (هلکت و اهلکت)[2] خودت هلاک شدی و دیگران را نیز هلاک کردی. البتّه بهترین دلیل بر امکان نسخ وجود آیات ناسخ و منسوخ است. بعد از روشن شدن اتفاق نظر علمای اسلام بر امکان نسخ، در بیان چگونگی و علت نسخ گفته می شود:
حکمی که از طرف خداوند تشریع میشود، همیشه هدف اصلی آن عمل یا ترک کار خاصی نیست، بلکه چه بسا اهداف و منظورهای دیگری در کار باشد. "حکمت اساسی تدریج در تشریع و نزول آیات قرآن کریم، قانون فطری، طبیعی و معقول تعلیم و تربیت مخاطبان میباشد. خدای متعال برای تثبیت معارف و نظامهای ارزشی جاودانه اسلام، شرایط عینی و واقعیتهای خارجی معرفتی وتوان علمی مخاطبهای انسانی را در نظر گرفته است، تا مرحله به مرحله پذیرای ابعاد گوناگون معرفتی و دستورات رفتاری این آیین پایدار باشند. بنابر مصالح مورد نظر، احکام الهی همه یکسان و یکنواخت نمیباشد. برخی احکام به حسب شرایط و موقعیت اجتماعی عصر نزول، دارای مصلحت موقت بوده و در نتیجه، حکم خاص آن موارد نیز از همان آغاز در نزد خداوند، قلمروی محدود داشته است، لیکن بنابر حکمتهایی، بر مردم مکتوم و پوشیده داشته شدهاند؛[3] مثل مسئله تغییر قبله[4] که بیان موقتی بودن قبله بیتالمقدس در زمانی که مسلمانها در فشار بودند، موجب گشوده شدن جبهه جدیدی در مقابل یهود و نصاری میشد و این به صلاح مسلمانها نبود.
گاهی نیز ممکن است تشریع حکمی برای آزمایش و امتحان افراد باشد، بنابراین تشریع این حکم و رفع آن هر دو دارای مصلحت بوده است؛ مثل آیات 12 و 13 سوره مجادله. از سوی دیگر، تأثیر و دخالت خصوصیات زمان در ملاک و حکمت قوانین الهی قابل انکار نیست مثل اینکه نماز، روزه، حج و... هر یک در زمان معین و مناسبی واجب شدهاند. یعنی زمان در وجوب این احکام دخالت داشته است.
از سوی دیگر، همانطور که زمان از نظر اوقات و روزها دارای خصوصیاتی است، ممکن است از نظر مدت و استمرار هم دارای خصوصیت و امتیاز خاصی باشد و انجام دادن امری در مدت معین و خاص دارای مصلحت باشد و پس از انقضای این مدت این مصلحت از بین برود.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . خویی، سید ابوالقاسم، شناخت قرآن، تلخیص و ترجمه هاشم هریسی، ص 355.
[2] . سعیدی روشن، محمدباقر، علوم قرآن، ص 301؛ و وسایل الشیعه، ج 18، ص 135.
[3] . همان، ص 304.
[4] . سورة بقره، آیة 150.
- [سایر] آیا در آیات قرآن و دستورات الهی امکان نسخ وجود دارد؟
- [سایر] آیا نسخ آیات که در قرآن نیز به آن تصریح شده است ( بقره - 106 )، نشان دهنده اختلاف نظر و اختلاف احکام قرآنی نیست ؟
- [سایر] نظر حضرت آیت الله خویی(ره) را درباره تعداد آیات ناسخ و منسوخ مرقوم فرمایید.
- [سایر] ناسخ و منسوخ را با مثال شرح دهید.
- [آیت الله خامنه ای] آیا ولی فقیه ولایتی دارد که بر اساس آن بتواند احکام دینی را به هر دلیلی مانند مصلحت عمومی، نسخ نماید؟
- [سایر] نسخ و فلسفه آن چیست؟
- [سایر] در مورد نسخ توضیح دهید؟
- [سایر] فرق بین تحویل، تبدیل و نسخ آیه چیست؟
- [سایر] چرا خداوند کتابهای آسمانی دیگر را منسوخ کرد؟
- [سایر] آیا حکم ازدواج موقت نسخ شده است؟
- [آیت الله صافی گلپایگانی] . لازمه ایمان به خداوند متعال و ایمان به انبیاء عظام صلوات الله علیهم اجمعین و ایمان به احکام الهی آن است که شخص مؤمن، قلباً از منکر و معصیت خداوند متعال، منزجر باشد، و منکر را قلباً انکار کند.
- [آیت الله مظاهری] حیواناتی که نیش و چنگال دارند مانند شیر، پلنگ، گرگ، روباه و گربه و همچنین حیواناتی نظیر فیل، خرس، بوزینه و خرگوش که منسوخ نامیده شدهاند و همچنین حشرات و خزندگان مانند موش، مار، سوسمار، عقرب، سوسک، مگس و کرم و همچنین پرندگانی که چنگال دارند مانند باز، عقاب و کلاغ حرام گوشت میباشند.
- [آیت الله جوادی آملی] .بنا بر احتیاط واجب برای یاد دادن احکام واجبِ نماز مزد نگیرند و مسئول اموال بیت المال باید نیاز یاد دهنده احکام واجب نماز را برطرف نماید. دریافت مزد برای یاد دادن احکام مستحبِ نماز, جایز است.
- [آیت الله شبیری زنجانی] بر کاسب لازم است احکام خرید و فروش را در موارد محلّ ابتلاء یاد بگیرد، تا در اثر ندانستن احکام، به حرام گرفتار نشود، از حضرت صادق علیهالسلام روایت شده: کسی که میخواهد خرید و فروش کند، باید احکام آن را یاد بگیرد و اگر پیش از یاد گرفتن احکام آن خرید و فروش کند، به واسطه گرفتار شدن معاملههای باطل و شبههناک به هلاکت میافتد.
- [آیت الله نوری همدانی] اذان دوّم در روز جمعه بِدْعَتْ وحرام است . احکام نمازجمعه
- [آیت الله خوئی] شخص کاسب سزاوار است احکام خرید و فروش در موارد محل ابتلاء را یاد بگیرد چنانچه از حضرت صادق (ع) روایت شده است: کسی که میخواهد خرید و فروش کند، باید احکام آن را یاد بگیرد و اگر پیش از یاد گرفتن احکام آن، خرید و فروش کند، به واسطة معاملههای باطل و شبههناک به هلاکت میافتد.
- [آیت الله شبیری زنجانی] انسان نمیتواند برخی از مسائل را از یک مجتهد و برخی دیگر را از مجتهد دیگر تقلید کند، ولی اگر یکی از مجتهدین در یک باب از احکام - مثلاً در باب نماز - از دیگران اعلم باشد و مجتهد دیگر در باب دیگر - مثلاً روزه - اعلم باشد، باید در احکام نماز از مجتهد اول و در احکام روزه از مجتهد دوم تقلید کند.
- [آیت الله علوی گرگانی] در زمان غائب بودن امام7 مستحبّ است بعد از نماز عید فطر و قربان دو خطبه بخوانند و بهتر است که در خطبه عید فطر، احکام زکاْ فطره و در خطبه عید قربان احکام قربانی را بگویند.
- [آیت الله فاضل لنکرانی] اگر جبیره، تمام صورت یا تمام یکی از دستها را فرا گرفته باشد باز احکام جبیره جاری، و وضوی جبیره ای کافی است، ولی اگر بیشتر اعضای وضو را گرفته باشد، احکام جبیره جاری نمی باشد و باید تیمم نماید.
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] در زمان غائب بودن امام (ع) مستحب است بعد از نماز عید فطر و قربان دو خطبه بخوانند. و بهتر است که در خطبه عید فطر احکام زکاه فطره و در خطبه عید قربان احکام قربانی را بگویند.