صحت و سقم نظرات نصر حامد ابوزید در مورد روش تفسیر قرآن چگونه است؟

نصر حامد ابو زید، یکی از دانشمندان معاصر مصری و دارای دکتری در رشته زبان و ادبیات عرب از دانشکده ادبیات دانشگاه قاهره است، عنوان رساله وی در این مقطع "تاویل قرآن در نزد ابن عربی" بود.
وی در سال های (8_1977م) در دانشگاه پنسیلوانیا در آمریکا به تدریس پرداخت، در این مدت با هرمونتیک آشنا شد، در سال های (9_1985م) استاد مهمان دانشگاه "اوراکا" در ژاپن بود، در آن جا تحت تاثیر افکار پرفسور "توشی هیکو ایزوتسو" قرار گرفت. ابو زید در نظریه اش درباره وحی به این مطلب اشاره کرده است. وی هم اکنون در دانشگاه "لیدن" در کشور "هلند" مشغول است.
او از ناحیه دو نفر از دانشمندان مصری (محمد بلتاجی حسن و اسماعیل سالم عبدالعادل) تکفیر شد. علت تکفیر او، دشمنی شدید با نصوص قرآن، سنت و دعوت به کنار گذاشتن آنها، و دشمنی همواره او با شافعی و دیدگاه های اسلامی و قائل بودن او به این که اسلام دین عربی است و...بود.
از آن جا که بیان و تحلیل همه آرا و اندیشه های "ابو زید" درباره قرآن از حوصله این پاسخ خارج است، تنها به برخی از آرای او اشاره می شود:
1. او معتقد است قرآن کریم یک متن است، لذا شناخت و مفهوم آن، تابع ویژگی های نصوص بشری است. خداوند اراده کرده با زبان آدمیان سخن بگوید، به زبان فرشتگان، چنین متنی تابع قوانین بشر است و نمی توان پاره ای از این قواعد را از روی سلیقه شخصی یا به دلیل تقدس قرآن نادیده گرفت!
2. قرآن یک اثر ادبی و هنری است، لذا پیش از آن که به دنبال ابعاد اجتماعی، فقهی، کلامی و عرفانی قرآن برویم، باید در پی جنبه ادبی و هنری قرآن باشیم.
3. قرآن حادث است نه قدیم، تعبیر "لوح محفوظ" در آیات قرآن نشان از قدم و ازلیت نص قرآنی ندارد، بنابراین، مفهوم ازلیت قرآن جز اعتقادات اسلامی نیست و باید "لوح محفوظ" که در قرآن ذکر شده، همانند کرسی، عرش و امثال آن، به معنای مجازی تفسیر کرد نه تفسیر ظاهری.
4. در وحی بر پیامبر اکرم _ صلی الله علیه وآله _ جبرئیل کلمات را بر پیامبر ابلاغ نکرده، لذا قرآن در عین این که وحی است کلام ملفوظ آن از جانب پیامبر است و الفاظ قرآن عین کلام الهی نیست.
5. به کارگیری اصول هرمونتیک در فهم و تفسیر قرآن کریم! و ...
در پاسخ به نظرات یاد شده، توجه به چند نکته لازم است.
1. مفهوم به محتوا و کلمات قرآن از جانب خداوند متعال است.
2. قرآن کریم _ هیچ گاه عقیده باطل و خرافی که فرهنگ زمان نزول بوده، نپذیرفته و اگر نقل کند، حتما بطلان آن را تذکر داده است و اصولا قرآن مجید _ هیچ سخن باطلی را نقل نمی کند، مگر بطلان آن را یادآور می شود.[1]
3. گرچه الفاظی هم چون "لوح محفوظ"، "کرسی"، "عرش"، "قلم" و ... که در قرآن ذکر شده، به معنای مادی نیست، ولی نمی توان آن ها را به گونه ای معنا کرد که لازمه آن، واقعیت نداشتن این مفاهیم باشد.
4. گرچه خداوند به زبان انسان ها سخن گفته، ولی در فهم آن تنها رعایت قواعد بشری کافی نیست، بلکه باید به گوینده آن( خداوند) صفات او مانند حکیم بودن و احکام ضروری عقل هم توجه نمود.
5. قرآن یک کتاب جامع است، نباید تنها به یک جهت آن توجه نمود و از دیگر ابعاد آن غافل بود، لذا قرآن از همه جهات معجزه است.
6. موضوع حادث یا قدیم بودن قرآن در زمان خلفای بنی عباس مطرح بوده است. اشاعره طرفدار قدیم بودن قرآن بودند، و معتزله طرفدار حدوث آن، اگر منظور از کلام الله محتوا و مضمون آن است، به طور قطع قدیم است، یعنی همیشه در علم خدا بوده و علم بی انتهای پروردگار همیشه به آن احاطه داشته است و اگر منظور، این الفاظ و کلمات است که بر پیامبر اکرم _ صلی الله علیه وآله _ نازل شده، بدون شک حادث است![2]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. ر. ک: بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن کریم، مجله بینات، سال دوم، ش1، بهار 74، ص90، موسسه امام رضا.
2. ر.ک: عباسعلی عمید زنجانی، مبانی و روش های تفسیر قرآن، فصل هفتم، سازمان چاپ انشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ چهارم، 1379س.
3. شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، موسسه آل البیت، الطبقه الثانیه، 1414 ق، ج6، ص177.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . ر.ک: کریمی نیا، مرتضی، آراء و اندیشه های دکتر نصر حامد ابو زید، ص94، و نصر حامد ابو زید، نقد الخطاب الدینی، ص206، و نصر ابو حامد زید، مفهوم النص، ص10، و مجله کیان، سال10، مهر و آبان 79، ش54، ص8 به بعد.
[2] . ر.ک: عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روش های تفسیر قرآن، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چاپ چهارم، 1379ش. ایازی، سید محمد علی، قرآن و فرهنگ زمانه، تهران، انتشارات کتاب مبین، چاپ اول، 1378ش.