اولین و آخرین سوره و آیاتی که از قرآن نازل شده کدام‌است؟

در مورد اولین آیاتی که بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شد سه دیدگاه وجود دارد: 1. پنج آیه اول سوره علق، 2. سوره مدثر، 3. سوره فاتحةالکتاب.
بنا بر شواهد و روایات معتبر، اولین آیات نازل شده پنج آیه ابتدای سوره علق بوده و سوره حمد پنجمین سوره‌ای است که بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شد. بنابر قولی این سوره اولین سوره کاملی است که نازل گردید.
در مورد آخرین آیات نازل شده نیز اختلافاتی وجود دارد، طبرسی در مجمع‌البیان در جمع بین اقوال مختلف می‌نویسد: مفسران می‌گویند: وقتی آیه (إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ)(1) بر پیامبرصلی الله علیه وآله نازل شد، فرمود: ای کاش می‌دانستم این زمان چه وقتی است؟ بعد خداوند متعال سوره‌های (فتح) و (نصر) را نازل کرد و از آن پس پیامبرصلی الله علیه وآله در بین تکبیر و قرائت سکوت می‌کرد و می‌فرمود: (سبحان‌اللَّه و بحمده استغفرالله و اتوب الیه). مردم به رسول خداصلی الله علیه وآله عرض کردند: چنین ذکری را نمی‌گفتید؟ فرمود: این ندا و فریاد جان و روان من است و آن حضرت‌صلی الله علیه وآله پس از نزول این سوره، یک سال در قید حیات بود. وقتی که برای حجةالوداع از مدینه خارج شدند، آیه کلاله(2)
و سپس در حال وقوف در عرفات آیه (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ)(3) نازل گردید و پس از آن رسول خداصلی الله علیه وآله هشتاد روز در قید حیات بود. بعد به ترتیب آیه ربا(4) در واپسین مرحله (وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ)(5) به عنوان آخرین آیه نازل شد. آخرین سوره‌ای که بر پیامبر اکرم‌صلی الله علیه وآله نازل گردید، سوره توبه است. البته آخرین سوره‌ای که یکباره و به طور کامل نازل شده، سوره نصر است.
ترتیب زمانی نزول آیات نیز به ترتیبی که الان در قرآن وجود دارد، نبوده بلکه به مقتضای حوادث و رویدادهای مختلف گاهی یک آیه یا چند آیه و گاهی نیز یک سوره کامل بر پیامبر اکرم‌صلی الله علیه وآله نازل می‌شد ولی ترتیب و چینش فعلی آیات قرآن کریم به اتفاق همه مسلمین و به دلیل روایات متعدد و اسناد محکمی که وجود دارد به دستور پیامبر اکرم‌صلی الله علیه وآله بوده است.(6)
پی‌نوشت‌
(1) زمر (39)، آیه 30.
(2) نساء (4)، آیه 176.
(3) مائده (5)، آیه 3.
(4) بقره (2)، آیه 278- 280.
(5) همان، آیه 281.
(6) ر. ک: حجتی، سید محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن.