کلمه امام به معنای (پیشوا) و (رهبر) است، اعم از اینکه این پیشوایی به سوی سعادت و کمال یا در جهت انحطاط و سقوط باشد. به عبارت دیگر، خود کلمه امام و پیشوا مفهوم مقدسی نیست. پیشوا؛ یعنی کسی که پیش روست و برخی تابع و پیرو او هستند، اعم از آنکه عادل و درست کار باشد یا باطل و گمراه کننده،1 چنان که در قرآن کریم واژه امام در هر دو معنا به کار رفته است. در آیه ای از قرآن می خوانیم: (وَ جَعَلْناهُمْ أَئمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا؛ ما آنها را پیشوایان هادی به امر خودمان قرار دادیم.) (انبیاء: 73) و در آیه ای دیگر آمده است: (أَئِمَّةً یَدْعُونَ إِلَی النَّارِ؛ پیشوایانی که مردم را به سوی آتش فرا می خوانند). (قصص: 41)
آنچه در بحث امامت مورد نظر شیعه است، امام به معنای ولی و جانشین رسول خدا صلی الله علیه و آلهاست که با او در تمام وظایف و مسئولیت های الهی غیر از دریافت وحی، مشترک است.
معنای اصطلاحی امام
امامت در اصطلاح شیعه عبارت است از: ریاست فراگیر الهی.2
امام رضا علیه السلام در تعریف امام می فرماید:
إِنّ الْأمَامَةَ زِمَامُ الدِّینِ و نِظامُ المُسْلِمینَ وَ صَلاحُ الدُّنْیا وَ عِزُّ الْمُؤمِنِینَ، إِنَّ الإِمَامَةَ أُسُّ الإِسْلَامِ النَّاسِی وَ فَرْعُهُ السَّامِی الْإِمَامُ یَحِلُّ وَ حَلَالَ اَللّه، یُحَرِّمُ حَرَامَ اللّه، وَ یُقِیمُ حُدُودَ اللّه، وَ یَذُبُّ عَنْ دینِ اللّه، وَ یَدعُوا إِلی سَبِیلِ ربِّهِ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الحَسَنَةِ و الحُجَّةِ البالِغَة... الإِمامُ أَمینُ اللّهِ فی خَلقِهِ وَ حُجَّتُهُ علی عِبادِهِ وَ خَلیفَتُهُ فی بِلادِهِ وَ الدّاعی إلی اللّهِ وَالذَّابُ عَن حُرُمِ اللّهِ... .3
امامت، زمام دین و نظام مسلمانان و صلاح دنیا و عزت مؤمنان است. امامت، اساس اسلام و شاخه بلند آن است. امام، حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام می شمارد و حدود الهی را به پا می دارد و از دین خدا دفاع می کند با دانش و اندرز نیکو و دلیل رسا و محکم [مردم را] به سوی راه پروردگارش دعوت می کند. امام، امین خداوند در میان مردم، حجت حق بر خلق، خلیفه الهی در جامعه، رهبر و راهنمای خلق به سوی حق و نگهبان حریم حقوق الهی است.
واژه (وَلایت) و (وِلایت) به فتح و کسر واو و ولیّ، مولی، اولی، ولا و مانند آن، همه از ماده (ولی) (و، ل، ی) مشتق شده است. این واژه از پرکاربردترین واژه های قرآن کریم است که به صورت های گوناگون به کار رفته و با مشتقاتش بیش از 230 بار در قرآن آمده است. این کلمه از نظر لغوی در معانی گوناگونی مانند یاری، تصدی و تسلط بر امری، دوستی و محبت به کار رفته است.
چنان که گفته شد، یکی از معانی ولی، تصدی و به دست گرفتن امور است. برای مثال، ولیّ یتیم، کسی است که امور مربوط به او را بر عهده و مصالح او را در نظر می گیرد. پس ولایت به معنای به دست گرفتن امری از امور، آن کار را با تدبیر و دوراندیشی به ثمر رساندن است و لفظ والی به معنای (حاکم و امیر) از همین کلمه مشتق شده است.4
با توضیح بیان شده، تفاوت میان امامت و ولایت نیز معلوم می شود. امامت، به معنای ریاست فراگیر الهی است، در حالی که ولایت، معنای گسترده تری دارد و یکی از معناهای آن، امیر و حاکم است. در حقیقت، هر امامی، ولیّ است، ولی هر ولیّ، امام نیست. ممکن است کسی ولیّ باشد، مانند ولایت پدر بر اولاد، ولی امام نباشد.
پی نوشتها:
1. شهید مرتضی مطهری، امامت و رهبری، تهران، انتشارات صدرا، ص 46.
2. (الإمامَةُ هِی رِئاسَةٌ إلهیّة)، جعفر سبحانی، الهیات، مکتبة الأعلام الاسلامی، 1411 ه . ق، چ 2، ج 2، ص 510.
3. اصول کافی، ج 1، ص 286، باب فضیلت و صفات امام، ح 1.
4. نک: شهید مرتضی مطهری، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، 1375، ج 5، چ 3، صص 255 296.
www.irc.ir
