به چه دلیل معاد، جسمانی - روحانی است؟

1. تصریح قرآن مجید، که به ذکر چند نمونه بسنده می شود:
(مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری)؛[1]شما را از زمین آفریده ایم و به آن برمی گردانیم و بار دیگر از آن بیرون می آوریم.
(فَإِذا هُمْ مِنَ الاَْجْداثِ إِلی رَبِّهِمْ یَنْسِلُونَ)؛[2] ناگهان آنان از قبرها، به سوی پروردگار خود، شتابان خواهند بود.
(وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِیَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ)؛[3] و برای ما مثالی زد و آفرینش خود را فراموش کرد و گفت: چه کسی این استخوان ها را زنده می کند، در حالی که پوسیده است؟!
توضیح استدلال:
در آیه ی اول، حشر و بازگردانیدن انسان ها در قیامت را، بی کم و کاست، به همان کیفیت آفرینش اولیه معرفی می کند. همان گونه که آفرینش اول (دنیا) جسمانی - روحانی است، آفرینش دوم (تارَةً أُخْری) نیز جسمانی روحانی خواهد بود. اگر معاد و زندگی در رستاخیز مانند این دنیا جسمانی - روحانی نبود، صدق بار دوم بر آن مشکل بود و عبارت آن نیز مطلق نمی آمد؛ علاوه بر آن، لفظ (منها) می رساند که تصریح آیه ی شریفه بر این است که آفرینش دوم از همین خاک و زمین خواهد بود. و این ظهور در بازگشت جسم دارد.
آیه ی دوم، (قبرها) را مبدأ و مکان برانگیخته شدن انسان ها در قیامت معرفی می کند، و این جسم و تن است که در قبر است، اگر معاد فقط روحانی می بود نیازی به قبر و مکان نبود. پس حتماً جسم و تن در معاد حضور دارد که اشاره به جایگاه آنها، یعنی قبور شده است.
آیه ی سوم، دلالت بسیار روشنی دارد که رستاخیز، مانند حیات دنیایی است و جسم و بدن انسان ها دوباره برمی گردند. همان طوری که شأن نزول آیه بیان می کند، این آیه در پاسخ گفتار کسانی نازل شد، که استخوان های پوسیده ی مردگان را خدمت پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) آوردند و در حالی که آنها را فشار می دادند و خاک می کردند، از زنده شدن مجدد آنها در تعجب و سؤال بودند. روشن است که آنها در صدد فهمیدن کیفیت معاد جسمانی - روحانی بودند و اگر مراد، معادِ روحانی بود نیازی به آوردن استخوان های پوسیده و این همه تعجب نبود.[4]
2. فطرت بی زبان انسان ها و روش مستمر نسل ها، هوادار معاد جسمانی - روحانی است. انسان به کالبد و جسم خود علاقه مند است، چون سالیان درازی با آن بوده و از آن استفاده کرده و به کمک آن، رنج ها و شادی ها را احساس کرده است؛ لذا در زندگی دنیا و در لحظه ی احتضار به فکر آن است؛ سفارش می کند جسدم را فلان جا دفن کنید، هزاران سال قبل سفارش به مومیایی جسد می کردند، حتی هندوها که جسد مرده ها را می سوزانند، بر این باورند که بدن را برای همیشه از عقاب برهانند. بدیهی است که توجه به جسم و تن، ناشی از این تصور است که همین حالت دنیایی، بعد از مرگ هم قابل اجراست؛ یعنی جسم و روح در کنار هم و در حقیقت، زندگی جدید را آغاز می کنند. اگر تصورشان معاد روحانی تنها می بود، دیگر توجه و اهتمام به جسد بی مورد بود. هم چنین مرادشان فقط معاد جسمانی نبود؛ چون اگر تنها جسم موضوعیت می داشت و فهم و ادراک و شعوری در کار نمی بود، باز هم برای جسدِ بی جان این همه آینده نگری و سفارش بی مورد بود.
بنابراین، اندیشه ی معاد جسمانی - روحانی موافق فطرت سالم و خواست درونی انسان هاست.[5]
3. یک صداییِ ادیان قدیم و ادیان الهی در زنده شدن و از سر گرفتن زندگی مجدد پس از مرگ، پشتوانه ی فطرت است و معاد جسمانی - روحانی را از مسلمات اندیشه ی انسانی می سازد.
آیین های زردشتی[6]، مصری[7]، بودایی، دین ابراهیم[8]، موسی[9] و عیسی[10]و دین پیامبر خاتم (صلی الله علیه وآله) همه منادی معاد جسمانی - روحانی اند؛ بهترین گواه بر وجود عقیده ی معاد جسمانی - روحانی در میان توده ها و ادیان، این آیه ی شریفه است:
(وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَ إِذا کُنّا تُراباً وَ آباؤُنا أَ إِنّا لَمُخْرَجُونَ. لَقَدْ وُعِدْنا هذا نَحْنُ وَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ...)؛[11] و کافران گفتند: آیا هنگامی که ما و پدرانمان خاک شدیم (زنده می شویم و) از دل خاک بیرون می آییم؟! این وعده ای است که به ما و پدرانمان از پیش داده شده... .
تأکید روی این مطلب که بدن خاک شده چگونه دوباره به حالت اول برمی گردد، به روشنی این باور را می رساند که آنچه میان کفار و مردمان عصر پیامبر(صلی الله علیه وآله) رایج و شایع بوده معاد جسمانی - روحانی بوده نه فقط روحانی، وگرنه تعجب از برانگیختن جسدهای خودشان و پدرانشان بی مورد بود.
و نیز تأکید (من و ما) در (أَ إِذا کُنّا تُراباً وَ آباؤُنا أَ إِنّا لَمُخْرَجُونَ) این نکته را می رساند که باورشان زنده شدن عین وجود دنیایی و حقیقت هستی شان بوده (همان من که مرکب از جسم و روح است) نه زنده شدن مجدد جسدها به تنهایی (معاد جسمانی تنها).
معاد جسمانی - روحانی در سنجش خرد و برهان
زنده شدن دوباره ی جسم و جان با هم، شدنی است (امتناع ذاتی ندارد). شکی نیست که چنین حادثه ای از نظر عقل در شمار حوادث نشدنی و محال و ممتنع نیست؛ چون تحقق آن با هیچ محذور، مانع و مشکلی روبه رو نیست. توضیح این که، پیدایش یک پدیده وقتی نشدنی است که، یا خودش از قبیل اجتماع یا ارتفاع نقیضین باشد و یا به گونه ای به آن برگردد؛ مثلا اگر (دور) یا (تسلسل) در علت ها نشدنی است[12]، به خاطر بازگشت به این مسأله است که، موجودی هم علت باشد و هم نباشد، هم موجود باشد و هم نباشد، هم هستی آن وابسته باشد و هم مستقل، و چنین چیزی نشدنی است.
بدیهی است از محشور شدن بدن (جسم و جان) اجتماع یا ارتفاع دو نقیض لازم نمی آید.
اصولا در تاریخ فلسفه و کلام، تاکنون دیده نشده است که مخالفان معاد جسمانی - روحانی این مسأله را در شمار حوادث نشدنی قلمداد کنند.
پی نوشتها:
[1]. سوره ی طه، آیه ی 55.
[2]. سوره ی یس، آیه ی 51.
[3]. سوره ی یس، آیه ی 78.
[4]. جلال الدین سیوطی در الدر المنثور، ج 7، ص 74، از ابن جریر، ابن منذر، ابن ابی حاتم و... نقل می کند که ابن عباس گفت: عاص بن وائل خدمت پیامبر(صلی الله علیه وآله) آمد و در حالی که مقداری استخوان پوسیده را با دست خود می فشرد، پرسید: ای محمد! آیا خداوند این ها را زنده می کند؟ پیامبر فرمود: بلی خداوند همین را بر می انگیزاند... پس آیات مذکور نازل شد. ر.ک: ابی عبداله قرطبی، جامع الاحکام القرآن، ج 15، ص 58.
[5]. محمدباقر شریعتی سبزواری، معاد در نگاه عقل و دین، ص 180.
[6]. علی اصغر حکمت، تاریخ ادیان، ص 162 و 232.
[7]. یحیی نوری، اسلام و عقاید آرای بشری، ص 46 و 48؛ فرید وجدی، دایرة المعارف، کلمه ی آخرت.
[8]. سوره ی ابراهیم، آیه ی 41: (رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ)؛ سوره ی بقره، آیه ی 260: (وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتی). (معاد جسمانی را قبول داشت، سؤال از کیفیت و چگونگی تحقق آن بود).
[9]. سوره ی بقره، آیه ی 72: (...کَذلِکَ یُحْیِ اللّهُ الْمَوْتی وَ یُرِیکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ). وقتی مقتول بنی اسرائیل زنده شد، خداوند فرمود: (مردگان را چنین زنده می گردانیم.) که گواه بر معاد جسمانی - روحانی است.
[10]. سوره ی مریم، آیه ی 33: (وَ السَّلامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدْتُ وَ یَوْمَ أَمُوتُ وَ یَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا).
[11]. سوره ی نمل، آیه ی 6768.
[12]. مثلا اگر سؤال شود، درخت را چه به وجود آورده؟ بگویند (بذرش)؛ وقتی سؤال شود بذرش را چه به وجود آورده؟ بگویند: (درختش)؛ لازم می آید بذر هم موجود باشد و لباس هستی پوشیده باشد، تا برای درخت علت شود و هم نباشد و معدوم باشد، تا او را درخت وجود دهد.
منبع: آخرین سفر، رحیم لطیفی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (1385)