رابطه ی روح و بدن چگونه است؟

یادآوری نکته ی زیر در دانستن پاسخ این پرسش راه گشاست.
بعضی از مراتب و شئون روح انسان از عالم امر الهی[1] است و بعضی از عالم آفرینش الهی.[2] روح را در مرتبه ی کسب دانش و ادراکات، عقل گویند (عقل جوهری است کاملا بی نیاز از ماده)؛ و همان روح را در مقام تدبیر و تصرف در بدن، نفس و روان می گویند که فقط در این مرتبه یک نوع رابطه ی نیازمندی میان نفس و جسم برقرار است (نه رابطه ی علیّت). توضیح این که، روح برای تشخّص و تعیّن هوئیت خودش (نفس فلان شخصِ خاص شدن) نیاز به جسمی دارد، چنان که جسم برای بدن شدن به مطلق روح (هر روحی باشد) نیاز دارد.[3]
و اما پاسخ پرسش: روح انسان تنها در بعضی شئون و مراتب خود نیازمند بدن است؛ مثلا آن جنبه از روح که از عالم خلق و آفرینش است، برای استکمال و ترقی و تحوّل و رسیدن به عالم امر، به ماده و بدن نیازمند است و یا بدن توانایی و استعداد همکاری را از دست بدهد، مهم این است که در هر دو صورت، فساد بدن موجب فساد و نابودی روح و نفس نمی شود؛ درست مانند این که طفل برای رشد و کمال نیازمند رحم است، وقتی به رشد کافی برسد و از رحم بی نیاز گردد، نابودی رحم اثری در طفل نمی گذارد، یا مانند نیاز شکارچی به دام برای شکار؛ بعد از شکار، خرابی دام موجب نابودی شکار و یا شکارچی نمی شود.[4]
اگر چنین نیازمندی و ارتباطی را علیّت هم بنامیم، مسلماً از علل اربعه (فاعلی، مادی، صوری و غایی) نیست،[5] بلکه علت (مُعِّده) است؛ یعنی زمینه را برای تکامل نفس آماده می سازد؛ و علت معده علت بالعرض است نه علت حقیقی؛ بنابراین این سهمی در آفرینش ندارد تا با زوال و نابودی اش معلول هم نابود شود.[6]
بعد از مرگ، ارتباط روح با بدن به طور کلی قطع می شود؛ یعنی روح دیگر نمی تواند هیچ تصرفی در بدن داشته باشد؛ مثلا نمی تواند قلب را به تبش و دستگاه گوارش را به کار اندازد و...؛ در این حالت، روح به عالم برزخ می پیوندد و در آن جا زندگی را به شیوه ی جدید پی می گیرد.
پی نوشتها:
[1]. سوره ی اسراء، آیه ی 85: (قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی).
[2]. سوره ی طه، آیه ی 55: (مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ)؛ از زمین شما را آفریدیم و به آن شما را برمی گردانیم و بار دیگر از آن بیرون می آوریم.
[3]. در حقیقت میان جسم و بدن فرق است، جسم وقتی بدن می شود که روح به آن تعلق گیرد، پس روح در بدن شدن جسم دخالت دارد، وقتی روح بدن را رها کند، بدنْ جسم می شود. (الحکمة المتعالیه، ج 8، ص 382).
[4]. همان، ج 3، ص 392393.
[5]. برهان و استدلال بر این مطلب در پاسخ قبلی گذشت.
[6]. الحکمة المتعالیه، ج 3، ص 395.
منبع: آخرین سفر، رحیم لطیفی، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (1385)