گاهی این توهّم پیش می آید که برخی از آیات قرآن کریم در باب مرگ (وتوفّای) انسان، ظاهراً با هم سازگاری ندارند.
قرآن کریم قابض ارواح (آن که متصدّی قبض روح انسان است) را به سه صورت معرفی می فرماید:
1. متوفّی خداست:
(اللّهُ یَتَوَفَّی الاَْنْفُسَ حِینَ مَوْتِها)؛[1] خدا جان ها را هنگام مرگشان می گیرد.
2. متوفّی ملک الموت است:
(قُلْ یَتَوَفّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذِی وُکِّلَ بِکُمْ)؛[2] بگو شما را فرشته ی مرگ، که بر شما گمارده شده است، می گیرد.
3. متوفّی فرشتگان الهی هستند:
(حَتّی إِذا جاءَ أَحَدَکُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا)؛[3] تا هنگامی که مرگ یکی از شما فرارسد، فرستادگان ما (جان) او را می گیرند.
با این اختلافی که ظاهراً بین آیات وجود دارد، بالاخره قبض روح انسان ها برعهده ی کیست؟ آیا تنها خداست که با قدرت خود ارواح انسان ها را قبض می کند یا فرشتگان هم در این امر دخالت دارند؟ و اگر دخالتی هست به چه نحوی است؟
در پاسخ به این پرسش باید گفت: تنها و تنها خداوند متعال متصدّی قبض روح انسان است؛ اوست که می تواند بدون هیچ واسطه ای (استقلالا و بالذات) هر لحظه ای که اراده کند با قدرت بی انتهایش روح و جان انسان ها را بگیرد و هیچ کس هم قدرت مقابله و مخالفت با اراده ی او را ندارد.
امّا همین عمل (قبض روح) را گاهی به یکی از فرشتگان مقرّب خود که ملک الموت (عزرائیل) نام دارد و یا گاهی به گروهی از فرشتگان که جزء دستیاران ملک الموت هستند، می سپرد. در حقیقت ملک الموت و دستیاران او به اذن خداوند متعال مأمور قبض روح انسان هستند و هیچ نقشی جز وساطت در این امر ندارند و اساساً فرشتگان، استقلالی از خود ندارند و کاملا نقش واسطه را ایفا می کنند. به طور مثال خطی که بر صفحه ی کاغذ نگاشته شود، در مرتبه ی اول گفته می شود (قلم خط را نوشته است.) و در مرتبه ی بالاتر، کشیدن خط را به دست نسبت می دهیم و می گوییم (این دست است که خط را نگاشته است.)؛ در نهایت، خط را به نویسنده و کاتب نسبت می دهیم و می گوییم (نویسنده، خط را نوشته است). در واقع فاعل حقیقی و بالذاتِ این نوشته و خط، نویسنده است؛ امّا عمل نوشتن خط را گاهی به واسطه ها که قلم و دست هستند نسبت می دهند.
عمل قبض روح نیز به همین صورت است. حقیقت این عمل تنها به اراده و قدرت الهی محقّق می شود و هیچ کسی در این امر دخالت ندارد، امّا همین عمل را گاهی به واسطه ها که ملک الموت و دستیاران او هستند نسبت می دهد.
پس ملک الموت و دستیاران او مستقلا و بی ارتباط با اراده ی حق این فعل را انجام نمی دهند؛ بلکه کاملا مطیع و فرمان بردار اوامر الهی هستند و به هیچوجه از اراده ی الهی تخطّی نمی کنند.
با توجه به مطالبی که گفته شد روشن می شود که بین آیات الهی ناهماهنگی وجود ندارد، بلکه نسبت دادن قبض روح به غیر خدا (ملک الموت و فرشتگان دیگر) از باب وساطت در افعال الهی است.[4]
پی نوشتها:
[1]. سوره ی زمر، آیه ی 42
[2]. سوره ی سجده، آیه ی 11
[3]. سوره ی انعام، آیه ی 61
[4]. ر.ک: محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج 7، ص 132، ج 17، ص 269، ج 20، ص 182 184؛ محمد تقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ص 404 405 و معارف قرآن، ج 1 3، ص 450 451؛ جعفر سبحانی، محاضرات الالهیات، ج 4، ص 231 232 و منشور جاوید، ج 9، ص 229 231؛ محمد تقی جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج 20، ص 297 300؛ مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، ج 3، ص 117 119.
منبع: مرگ، واقعیت ناشناخته، محسن میرزاپور، نشر انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم (1383).
