معراج و معاد، جسمانی و روحانی است. در جریان معاد حتماً حسّ، چشم و گوش هست ولی خدا جسم نیست که دیده شود. انسان با چشم خود ظاهر اشیاء مادی را می‌بیند ولی از دیدن باطن اشیاء مادی هم ناتوان است چه رسد به دیدن موجودات غیر مادی. بنابراین درست است که معاد جسمانی است اما انسان، خدا را با جان خود درک می‌کند. قرآن کریم فرمود: ”لا تُدْرِکُهُ الاَبْصارُ وَهُوَ یُدْرِکُ الاَبْصارَ وَهُوَ اللّطیفُ الخَبیر“(1) چشمها خدا را نمی‌بیند و خدا چشمها را می‌بیند و او لطیف خبیر است.
این آیه چهار قسمت دارد:
1 چشمها خدا را نمی‌بینند برای اینکه او یک موجود مجرد است، ماده نیست، در یک جهت معین نیست، او خودش جهت آفرین است، چشم آفرین است لذا به چشم نخواهد آمد.
2 خدا چشمها را ادراک می‌کند، با دیدن چشم، امانت و خیانت چشم را هم درک می‌کند. او می‌داند که فلان انسان، نگاهش همراه با مهربانی است یا خشم و غضب، به نامحرم نگاه می‌کند یا نه، استراق بصر دارد و نامهای را که نباید بخواند دید می‌زند. ”یَعْلَمْ خائِنَةَ الاَعْیُنِ وما تُخْفی الصّدور“(2) حتی آنچه را که درون دل‌ها نهان است می‌بیند و می‌داند.
3 چون لطیف و مجرد است چشم او را نمی‌بیند.
4 چون خبیر است همه چشمها را می‌بیند.
در اینکه ذات اقدس اله را در قیامت می‌بینیم ولی نه با چشم مادّی حرفی نیست. همه ما خواب می‌بینیم و چیزهایی در خواب رؤیت می‌کنیم و می‌شنویم اما این دیدن‌ها و شنیدن‌ها با چشم باطن و با جان صورت می‌گیرد. بعضی اشخاص چشم و گوش سالم دارند ولی قرآن می‌فرماید این‌ها کر، کور و گنگ هستند: ”صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُون“(3).
در واقع قرآن به آن چشم و گوش باطنی اشاره دارد کسی که نشنود، حرف زدن هم یاد نمی‌گیرد یعنی گنگ است قرآن می‌فرماید بعضی به سخنان معلم الهی گوش ندادند، و سخنان الهی را یاد نگرفتند، به این دلیل حرف زدن نمی‌دانند و گنگ هستند. به هر حال انسان با چشم باطن خدا را در قیامت می‌بیند و اگر در دنیا کور باطن بود در قیامت هم کور وارد محشر می‌شود.
قرآن کریم درباره این گروه فرمود: ”وَنَحشُرُهُ یَوْمَ القِیامَةِ اَعْمی“(4) روز قیامت آنها را کور وارد محشر می‌کنیم، آن وقت اعتراض می‌کنند که خدایا! چرا ما را کور محشور نموده‌ای در حالی که در دنیا بینا بودیم ”رَب لِمَ حَشَرْتَنی اَعْمی وَقَدْ کُنْتُ بَصیراً“(5) در جواب آنها خداوند می‌فرماید: ”کَذلِکَ اَتَتْکَ آیاتنا فَنَسیتَها وَکَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی“(6) تو در دنیا کور بودی (کور باطنی) و آن معارف الهی و حقایق معنوی که باید می‌دیدی، ندیدی، در دنیا حق و باطل بود، راه صحیح و اشتباه بود تو عمداً خود را به کوری زدی و فقط باطل را دیدی.
قیامت فقط محل ظهور حقایق است و باطل در آن راه ندارد. آن حقایقی که در آخرت هست در دنیا ندیدی، در آخرت هم نمی‌توانی ببینی. لذا این شخص جهنم و شعله آن را به خوبی می‌بیند و هراسناک می‌شود ولی انبیا و اولیا و بهشت را نمی‌تواند ببیند؛ کوری آخرت کوری فیزیکی نیست.
مرحوم ابن بابویه از ابو بصیر (ابو بصیر به اشخاص نابینا می‌گویند) شاگرد امام صادق(علیه السّلام) نقل می‌کند که او خدمت حضرت عرض کرد آیا می‌توان خدا را در قیامت دید؟ حضرت فرمود: آری، بلکه قبل از قیامت هم می‌توان دید. عرض کرد: چه موقع؟ حضرت فرمود: روز (اخذ میثاق) همان روزی که خداوند در مورد آن فرمود ”وَاِذْ اَخَذَ رَبّکَ مِنْ بَنی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُریتُهُمْ“(7) در قیامت می‌توان خدا را دید ولی نه با چشم سر، بلکه با چشم جان.
(1) سوره انعام، آیه 103.
(2) سوره غافر، آیه 19.
(3) سوره بقره، آیه 18.
(4) سوره طه، آیه 124.
(5) سوره طه، آیه 125.
(6) سوره طه، آیه 126.
(7) سوره اعراف، آیه 172.
( آیة الله جوادی آملی )
