1. اصل خواب و تعبیر آن:
در منابع دینی از خواب به (رؤیا) تعبیر شده است. (رؤیا) به معنای صحنه‌هایی است که انسان در خواب می‌بیند.[1] اصل خواب و تعبیر آن مورد قبول همه است و واقعیت دارد علم تعبیر خواب از هزاران سال پیش تا به امروز، همواره مورد توجّه پیامبران و امامان(ع) و دانشمندان و عموم مردم بوده است. خدای تعالی این علم را به حضرت یوسف(ع) و بعضی از پیامبران داده است و قرآن شریف نیز بدان اشاره نموده است. در اخباری از امام علی(ع) نقل شده است که: چون مؤمنی خواب ببیند، تعبیر آن لازم است تا از خواب بهره‌ی نیکو برگیرد و اگر خواب بد دید با صدقه، دعا و ذکر خدای تعالی، از خود رفع شرّ کند.[2]
در کشور ما از قدیم‌الایام تا به امروز فنّ تعبیر خواب به همّت علماء و بزرگان به طرق گوناگون تألیف و چاپ شده است. اما از میان انواع و اقسام آن تعبیر خواب ابن سیرین بیش از سایر تألیفات مورد علاقه مردم بوده و هست.[3] ابوبکر محمد ابن سیرین از جمله فقها و راویان معروف تعبیر خواب بوده است. در قرن اول هجری می‌زیسته و در سال 110 هجری وفات یافته است. نام پدرش سیرین و نام مادرش صفیه بوده است و در بصره سکونت داشته است.در مورد وی روایات و داستان‌های زیادی نقل شده از جمله آن این است که: او خود را از یک صحنه‌ی کام جویی نجات داده و خداوند به پاس عفت و پاکدامنی او همانند یوسف(ع) علم تعبیر خواب عطا نمود. ولی صحت و سقم روایت فوق چندان روشن نیست هر چند از قدیم الایام این داستان به ابن سیرین منسوب بوده است.[4]
2. تعبیر خواب علم و فنّ است:
ابن سیرین خود دربارة تعبیر خواب می‌گوید:
... هر کس می‌خواهد تعبیر خواب نماید به ضرورت باید علم تعبیر قرآن بداند و از اخبار حضرت مصطفی(ع) آگاه باشد. از امثال و حِکَم عرب و عجم اطلاع داشته باشد. اشعار و فرهنگ و زبان و زمان عصر خویش را بداند و نیز زیرک و عارف باشد. روان‌شناس و قیافه‌شناس باشد و... و همه این علوم با توفیق الهی به دست خواهد آمد.[5] بنابراین بحث تعبیر خواب بحث کارشناسی و بحث تخصص است که با قواعد خاص خودش انجام می‌گیرد و همانند علم تفسیر قرآن و دیگر علوم، باید روشمندانه انجام گیرد.
3. انواع خواب و انوع تعبیر:
خواب به اعتبارات مختلف، انواع و اقسام مختلف پیدا می‌کند. در یک تقسیم خواب را به دو قسم تقسیم می‌کنند که عبارت است از: 1. خواب‌های صادقانه و قابل تعبیر 2. خواب‌های آشفته و بدون تعبیر. خواب‌های صادقانه، خواب‌هایی هستند که از پیامبران و افراد بزرگ سر می‌زند و آینده و آتیه را پیش‌گویی می‌کند و از امور مهم خبر می‌دهد. مانند خواب پیامبر اسلام در مورد فتح مکّه و خواب حضرت یوسف(ع) که 40 سال بعد به وزارت و به قدرت رسید...[6]
از پیامبر(ص) نقل شده است که: (الرؤیا ثلاثةٌ: 1. بشری من اللهِ 2. و تحزین من الشیطان 3. والذّی یحدث به الانسان نفسه فیراه فی منامه.) خواب سه گونه است:1. گاهی بشارتی است از ناحیه خداوند 2. گاهی وسیلة غم و اندوه از سوی شیطان
3. و گاهی مسائلی است که انسان در فکر خود می‌پروراند و آن را در خواب می‌بیند! پس خواب‌های رحمانی تعبیر میشود و خواب‌های شیطانی تعبیر نمی‌شود. در مورد حقیقت رؤیا، گاهی تفسیر و تعبیر مادی صورت می‌گیرد و گاهی تفسیر و تعبیر روحی...[7] پس رؤیاهای رحمانی می‌تواند بیانگر خبرها و وقوع حوادثی از آینده باشد و دریچه‌ای برای آگاهی به غیب و امور نهانی باشد.[8]
4. تعبیر و تفسیر روشمند و بر اساس قواعد: آن چه در هر عملی مهم است آن است که بر اساس قواعد خاص خودش باشد و روشنمندانه صورت پذیرد. کسی که در هر فنّی کارشناس باشد، بر اساس قواعد، کار کارشناسی خود را انجام می‌دهد و روشنمندانه کارها را پیش می‌برد. علم تعبیر خواب نیز از این قاعده جدا نیست. آن چه در علم تعبیر خواب مهم است آن است که فرد از احاطة کافی برخوردار باشد و بر اساس قواعد خاص خود خواب‌ها را تعبیر و تفسیر بکند و روشنمندانه کار کارشناسی خود را دنبال کند. چنین کاری از ناحیة هر کس صورت گیرد ارزشمند است چه مطابق با واقع، واقع شود و چه به خطاء رود.
اگر هم کارشناس در کار خود خطاء‌کند، مرتکب گناه نشده و عذاب نمی‌بیند. چون کارش را روشنمندانه و بر اساس قواعد دنبال کرده است.
5. جمع بندی و نتیجه‌گیری: آن چه به طور اختصار قابل بیان است این است که: 1. اصل خواب و تعبیر آن مورد اتفاق همه است و ریشه قرآنی و روایی دارد. 2. رؤیاهای رحمانی از ناحیة پیامبران و امامان و دانشمندان صورت می‌پذیرفت و از ناحیة خودشان تعبیر می‌شده است. 3. قرآن شریف به رؤیاهای زیادی اشاره کرده که همة آنها از امور مهم خبر داده و در مورد آینده پیش‌گویی کرده است. مانند خواب حضرت یوسف که حضرت یعقوب آن را تعبیر کرد و حدود 40 سال بعد به وزارت و قدرت رسیده است. 4. تعبیر خواب یک فنّ و علم است و باید روشنمندانه و بر اساس قواعد صورت پذیرد.
5. خود ابن سیرین در مورد تعبیر خواب، کارشناس بوده و کار او روشنمندانه بوده است و بر اساس قواعد خاص خودش صورت می‌پذیرفته است. 6. آنچه در مورد تعبیر خواب مهم است این است که تعبیر خواب روشنمندانه باشد و با قواعد خاص خودش پیش برود و اگر چنین تعبیری،از خواب ارائه گردد. از ناحیة هر کس باشد، از ارزش خاص خودش برخوردار است. هر چند مطابق با واقع نشود و یا مطابق با واقع نباشد. چون ممکن است یک کارشناس هم در کار خود خطاء بکند که خطا هم می‌کنند و کارشناسی به معنای معصوم بودن و مصون از اشتباه نیست. به هر تقدیر تعبیر خواب ابن سیرین کار کارشناسی است کما این که دیگران هم تعبیر خواب نموده‌اند و تعبیر خواب می‌کنند و هنوز هم هستند کسانی که تعبیر خواب می‌کنند، هر چند ممکن است به خطاء تعبیر خواب نمایند و تعبیر خوابشان مطابق با واقع نباشد. تخصص و کارشناسی به معنای عصمت و مصونیت از اشتباه و خطاء نیست. در کارشناسی روشمندی و احاطة بر قواعد مهم است. به عنوان مثال، به ابن سیرین گفتند: (در خواب شخصی، مهر بر دهان و فرج مردم می‌زند) ایشان روشنمندانه جواب گفت: او مؤذن ماه رمضان است که با اذان گفتن، خوردن و نکاح را ممنوع اعلام می‌کند.[9] از این گونه تعبیر خواب‌ها (در تعبیر خواب ابن سیرین زیاد است و بسیاری از آنها درست و مطابق با واقع و ممکن است بعضی از آنها مطابق با واقع هم نباشد. همانند پیش‌گویی‌ها در مورد علم هئیت و پیش‌گویی‌های در مورد علم نجوم و ستاره‌شناسی به هر تقریر علم تعبیر خواب، فنّی است که ابن سیرین به طور نسبی از آن برخوردار بوده است و چون کار او از کارشناسی خاص خودش برخوردار است، به طور نسبی از ارزش خاصی هم برخوردار است. و این معنای معصوم بودن و مصون از اشتباه نیست. ممکن است تعبیر خواب او با واقع مطابقت نکند.کاردانی و کارشناسی به معنای همه‌دانی و خطا نیست غیر معصومین که بحثش جدا است.
معرفی منابع:
1.تفسیر نمونه، ج 9 ص 318.
2. تفسیر نور، ج 6 ص 22.
حدیث:
الخبرُ الصالحُ یأجیءُ بهِ الرَّجلُ الصالحُ و الخَبَرُ السّوءِ یُجیءُ بِهِ الرّجلُ السّوءِ[10]
مرد خوب خبر نیکو آورد و مرد بد خبر بد آورد.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . تفسیر المیزان، ج 13، سید محمد باقر موسوی همدانی، تهران: مرکز نشر فرهنگی رجا و انتشارات امیرکبیر، چهارم ، 78، ص 237.
[2] . جیثل ابن ابراهیم تفلیسی، شیخ ابوالفضل، و تعبیر خواب ابن سیرین، تهران: نمونه، سوم، 1378، ص 21.
[3] . همان.
[4] . همان.
[5] . همان ص 44.
[6] . تفسیر نمونه، ج 9، تهران: دارالکتب الاسلامیه، پانزدهم، 1374، ص 311.
[7] . تفسیر نمونه، همان، ص 318.
[8] . تفسیر راهنما، ج 8، قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، اول، 1378، ص 312.
[9] . تفسیر نور، ج 6، تهران: مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، اوّل،1378، ص 22.
[10] . نهج الفصاحه، ح1539، ص 322.
