مقدمه:
قرآن کریم وقتی حکم روزه را بیان می‌کند در ذیل آن با جمله‌ای کوتاه به فلسفه روزه اشاره کرده می‌فرماید: (لعلّکم تتقون)[1] این جمله که ذیل آیة (کتب علیکم الصیّام کما کتب علی الّذین من قبلکم) آمده بیان‌گر این است که روزه روح تقوی و پرهیزگاری را در انسان زنده می‌کند، از شدت غرایز می‌کاهد روح را تلطیف و صفا می‌بخشد و نورانیت ایجاد می‌کند، عزم و اراده انسان را در مقابل خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها قوی و در انسان قدرت تصمیم‌گیری ایجاد می‌کند و راه را برای سیر و سلوک بسوی خدای متعال هموار می‌سازد و در ابعاد مختلف بر کامل شدن انسان کمک می‌کند. بطور کلّی فلسفه روزه را در ابعاد گوناگون می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:
1. بعد عرفانی: روزه مایه تقرب به خداوند متعال است زیرا روزه‌ها شهوت نفس را می‌کوبد و قوّلاً قدسی و معنوی انسان را تقویت می‌نماید، آدمی را بیاد ترس روز قیامت می‌اندازد و عطش و گرسنگی آن روز را یادآوری می‌کند و انسان را از کسالت‌ها و مفاسد سیری که بزرگترین ریسمان محکم شیطان است می‌رهاند. و دلیل این مطلب روایتی است که از امام صادق علیه‌السّلام نقل شده است که شیطان آمد نزد یحیی من ثریای پیغمبر علیه‌السّلام حضرت یحیی دید از هر دو چیزی بخود نمونة آویخته، حضرت فمود این‌ها که به خود آویختة چیست؟ شیطان گفت: شهواتی است که به وسیله آنها فرزندان آدم را دچار می‌کنم حضرت فرمود: آیا برای من هم در آن چیزی هست؟ شیطان گفت هرگاه شکم خود را سیر کردی از خوراک، پس تو را باز می‌دارم از نماز و یاد خدا، حضرت یحیی قسم یاد کرد که شکم خود را هرگز از طعام پر نخواهم کرد.[2]
بدون شک فرو رفتن در شهوات انسان را از خدا غافل و دور می‌سازد دانائی و زیرکی را می‌کشد، مجرّب‌ترین وسیله برای کشتن و تعدیل شهوت گرسنگی کشیدن است که از اثار آنان دانائی و زیرکی و تقرب به خدای تعالی می‌باشد. چنانچه دانشمند معروفی ملاهادی سبزواری در اشعاری درین رابطه چنین فرموده است: گرسنگی و دوری از طعام برای بدست آوردن علم و حکمت و دانش همچون ابرهای بارنده است و سیری و شکم پر از غذا زیرکی و دانائی را کشنده است بلکه تمام فتنه‌ها در سیری است زیرا سیری زایندة تمام شهوات است.[3]
شایان ذکر است که احادیث فراوانی که روزه و روزه‌دای را مایه تقرب به خداوند دانسته است در متون کتب روائی ما به چشم می‌خورد به طور نمونه به احادیث ذیل توجه نمائید.
1. پیامبر صلی الله علیه و آله در ضمن توصیه‌ای به اسامه بن زید چنین فرموده است: (عَلَیْکَ بِا الَّوْمِ فَاِنَّهُ قُربُهُ اِلَی الله؛ بر توباد روزه‌داری زیرا که روزه موجب تقرّب به خدا می‌شود.)[4]
2. خداوند متعال در حدیث قدسی می‌فرماید: (الصَّومُ لیِ و اَنا اُجْزی بِهِ؛ روزه برای من است و من خودم پاداش او هستم، یعنی تقرب بهمن بهترین پاداش اوست.)
3. پیامبر صلی الله علیه و آله در شب معراج سؤال کرد خدایا برترین اعمال چیست؟ خداوند در جواب فرمود! توکّل بر من و راضی بودن به آنچه قسمت بنده‌ام نموده‌ام... بعد در ضمن همین حدیث خداوند می‌فرماید: ای احمد آیا می‌دانی کدام وقت بنده به من نزدیک می‌شود. حضر فرمود: نه ای پروردگار من؛ خداوند فرمود: (؛ موقعی که گرسنه و یا در سجده باشد.[5]
2. بعد اخلاقی و تربیتی: علم اخلاق برای تزکیه روح انسان وضع شده با آموختن و به کار بستن آن می‌توان روح سرکش انسانی را از چنگال رذائل اخلاقی نجات داد؛ و آماده درک انوار معنوی شد؛ اگر انسان بخواهد سیر و سلوکی داشته باشد و به مراحل بالای کمال و معنویت برسد تزکیه و تخلیه از مهمترین مراحل است و یکی از فوائد مهم روزه مسئله تزکیه روح و تخلیه روان است. چون روزه تنها امساک نیست که انسان فقط از خوردن و آشامیدن پرهیز کند و بس چنانچه در حدیث شریف می‌خوانیم (رُبَّ صائم لیس له من صیامه اِلا الجوع و العطش)[6] چه بسا روزه‌داری که فقط گرسنگی و تشنگی می‌کشد، بلکه روزه حقیقی آن است که چشم و گوش و زبان انسان هم روزه باشد یعنی از ارتکاب گناهان چه کبیره و چه صغیره ... اجتناب نماید و از دستورات دینی بطور کامل پیروی نماید، عمل به دستورات الهی و ترک نواهی موجب تصفیه باطن و تزکیه روح از آلودگی‌ها و وارستگی از رذائل اخلاقی نصیبتش می‌شود.
3. بعد اجتماعی: یکی از فلسفه‌های روزه بعد اجتماعی آن است، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: (و هو شهر المواسات) (ماه رمضان، ماه همدردی است)[7] و امام باقر علیه السّلام فرمود: (فَرَض اللهُ عزّوجلّ الصیّام لیجد الغنی مضض الجوع فیضو علی الفقیر) خداوند روزه را واجب ساخته تا ثروت‌مندان درد گرسنگی را بفهمند و بر فقراء عطوفت کنند.[8]
یکی از مهمترین منفعت روزه همین مطلب است که به انسان هشدار می‌دهد که مسلمانی تنها نماز و عبادت و زیارت و اصول عبادی اسلام را بجا آوردن نیست بلکه باید از حال فقیران و مستمندان مطلع باشی و به آنها رسیدگی کنی، زیرا هر اجتماعی که اغنیاء آن به فکر مستمندان باشند روی فقر و محرومیت را نخواهند دید و این از فوائد روزه به شمار می‌آید.
4. بعد بهداشتی و پزشکی: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: (صوموا تصحّوا) روزه بگیرید تا سالم و تندرست باشید.[9] پس یکی از آثار و فوائد روزه سلامتی جسم و بعد پزشکی آن می‌باشد. که اهمیت به سزائی دارد چون بدن انسان در طول سال آزادانه به تغذیه خود می‌پردازد و معده انسان که آن را مرکز همه دردها دانسته‌اند در هر زمان که انسان اراده کرده مملو از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها شده است و محدودیت خوردن و آشامیدن در یک ماه و روز گرفتن بهترین وسیله برای سلامتی جسم و استراحت معده انسان می‌باشد.
دانشمندی در این رابطه چنین می‌گوید: (فایدة روزه برای بدن مانند نوعی درمان پزشکی است. پزشکان همه به این نکته رسیده‌اند که روزه گرفتن روزهای ماه مبارک رمضان همچون سی عدد قرص است که هر سال مصرف می‌شود تا معده تقویت و خون تصفیه و بافت‌های خون ترمیم گردد.)[10]
در اثر روزه زائده‌های بدن ذوب شده و دستگاه گوارش که حساس‌ترین سیستم بدن انسان می‌باشد استراحت نیمه وقت در آن ماه می‌نماید. در روایتی از رسول خدا چنین آمده است: (المعدة بیت کل داء و الحمیّه (ای الامساک) رأس کل دواء). یعنی: معده خانة تمامی دردها است و امساک بالاترین داروها.[11]
دانشمندی به نام (الکسی سوفورین) بیش از 23 مرض را برشمرده که بوسیله روزه مداوا می‌شود.[12]
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . سورة‌بقره، آیة 183.
[2] . میر سید احمد روضاتی، فلسفه روزه، قم، انتشارات طباطبائی، 1385 قمری، صص 9092.
[3] . میر سید احمد روضاتی، فلسفه روزه، قم، انتشارات طباطبائی، 1385 قمری، صص 9092.
[4] . محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 930، بیروت لبنان، ص 285.
[5] . شیخ عباس قمی، سفینة البحار، انتشارات کتابخانة سنائی، ج 1، ص 193.
[6] . سید مهدی شمس‌الدین، آداب روزه داری، قم، انتشارات قدس، چاپ اوّل، 1374، صص 10 و 2324.
[7] . حر عاملی، وسائل‌الشیعه، بیروت لبنان، ج 7، ص 7.
[8] . همان، ص 223.
[9] . محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، لبنان، احیاء التراث الاسلامی، ج 96، ص 255.
[10] . به نقل از کتاب آموزش دین و اخلاق برای همه تألیف: سید مهدی شمس‌الدین، قم انتشارات قدس چاپ اوّل، سال 1374، ص 20.
[11] . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهرانی، دارالکتب الاسلامیه، بیت چهارم، 1375، ج 1، ص 632633.
[12] . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهرانی، دارالکتب الاسلامیه، بیت چهارم، 1375، ج 1، ص 632633.
