فلسفه نماز و روزه و حج چیست؟

نماز و اسرار تربیتی آن

1- نماز موجب یاد خداست: یاد خدا بهترین وسیله برای خویشتن داری و کنترل غرایز سرکش و جلوگیری از روح طغیان است.

(نمازگزار) همواره به یاد خدا می باشد، خدایی که از تمام کارهای کوچک و بزرگ ما آگاه است، خدایی که از آنچه در زوایای روان ما وجود دارد و یا از اندیشه ما می گذرد، مطّلع و باخبر است و کمترین اثر یاد خدا این است که با خودکامگی انسان و هوس های وی اعتدال می بخشد، چنان که غفلت از یاد خدا و بی خبری از پاداش ها و کیفرهای او، موجب تیرگی عقل و خرد و کم فروغی آن می شود.

انسان غافل از خدا در عاقبت اعمال و کردار خود نمی اندیشد و برای ارضای تمایلات و غرایز سرکش خود حد و مرزی را نمی شناسد و این نماز است که او را در شبانه روز پنج بار به یاد خدا می اندازد و تیرگی غفلت را از روح و روانش پاک می سازد.

به راستی، انسان که پایه حکومت غرایز در کانون وجود او مستحکم است، بهترین راه برای کنترل غرایز و خواست های مرزنشناس او همان یاد خدا، یاد کیفرهای خطاکاران و حساب های دقیق و اشتباه ناپذیر آن می باشد. از این نظر قرآن یکی از اسرار نماز را یاد خدا معرّفی می کند: (اَقِمِ الصَّلوةَ لِذِکْری؛[طه/14] نماز را برای یاد من بپا دار!)

2- دوری از گناه: نمازگزار ناچار است که برای صحّت و قبولی نماز خود از بسیاری از گناهان اجتناب ورزد; مثلا، یکی از شرایط نماز مشروع بودن و مباح بودن تمامی وسایلی است که در آن به کار می رود، مانند آب وضو و غسل، جامه ای که با آن نماز می گزارد و مکان نمازگزار، این موضوع سبب می شود که گِرد حرام نرود و در کار و کسب خود از هر نوع حرام اجتناب نماید; زیرا بسیار مشکل است که یک فرد تنها در امور مربوط به نماز به حلال بودن آنها مقیّد شود و در موارد دیگر بی پروا باشد.

گویا آیه زیر به همین نکته اشاره می کند و می فرماید: (اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ[عنکبوت/45] که نماز (انسان را) از زشتی ها و گناه باز می دارد).

بالاخص اگر نمازگزار متوجّه باشد که شرط قبولی نماز در پیشگاه خداوند این است که نمازگزار زکات و حقوق مستمندان را بپردازد; غیبت نکند; از تکبّر و حسد بپرهیزد; از مشروبات الکلی اجتناب نماید و با حضور قلب و توجّه و نیّت پاک به درگاه خدا روآورد و به این ترتیب نمازگزار حقیقی ناگزیر است تمام این امور را رعایت کند. روی همین جهات، پیامبر گرامی ما(صلی الله علیه وآله) می فرماید: نماز چون نهر آب صافی است که انسان خود را در آن شست و شو می دهد؛ اگر کسی در شبانه روز پنج مرتبه خود را با آب پاک شست و شو دهد، هرگز بدن او آلوده و کثیف نمی شود. همچنین کسی که در شبانه روز پنج مرتبه نماز بخواند و قلب خود را در این چشمه صاف معنوی شست و شو دهد، هرگز آلودگی گناه بر دل و جان او نمی شیند.

3- نظافت و بهداشت: از آن جا که نمازگزار در برخی از مواقع همه بدن را باید به عنوان (غسل) بشوید و معمولا در شبانه روز چند بار وضو بگیرد و پیش از غسل و وضو تمام بدن را از هر نوع کثافت و آلودگی پاک سازد; ناچار یک فرد تمیز و نظیف خواهد بود. از این نظر نماز به بهداشت و موضوع نظافت که یک امر حیاتی است کمک می کند.

4- انضباط و وقت شناسی: نمازهای اسلامی هر کدام برای خود وقت مخصوص و معیّنی دارد و فرد نمازگزار باید نمازهای خود را در آن اوقات بخواند، لذا این عبادت اسلام به انضباط و وقت شناسی کمک مؤثّری می کند.

بالاخص که نمازگزار باید برای ادای فریضه صبح پیش از طلوع آفتاب از خواب برخیزد، طبعاً یک چنین فردی گذشته از این که از هوای پاک و نسیم صبحگاهان استفاده می نماید، به موقع فعّالیّت های مثبت زندگی را آغاز می کند.

آثار فردی و تربیتی نماز به آنچه که گفته شد منحصر نیست; ولی این نمونه می تواند نشانه اسرار بزرگ این عبادت بزرگ اسلامی باشد.

 
اسرار اجتماعی نماز

نماز در اوقات معیّن نموداری از وحدت و یگانگی ملّت بزرگ اسلام است; زیرا همه مسلمان ها در وقت های مخصوصی رو به قبله ایستاده و با آداب خاصّی خداوند جهان را می پرستند، این خود نمونه بزرگی از اتّحاد و یگانگی ملّتی است که اسلام همه را به وسیله آن عبادت متّحد و متشکّل نموده است.

هرگاه این نمازها به صورت جماعت برگزار گردد، روح وحدت و اتّحاد و مساوات و

برابری، از صف های منظّم و فشرده نمازگزاران نمایان خواهد بود و اهمّیّت این اتّحاد و یگانگی معنوی نیازی به توضیح ندارد.

گرچه اسرار و فواید اجتماعی و تربیتی نماز منحصر به اینها نیست، ولی همین قدر روشنگر عظمت و اسرار خطیر این فریضه الهی می باشد.

 
گوشه ای از اسرار روزه

یکی از عبادت های اسلامی روزه است، یکی از آثار تربیتی روزه این است که به (حکومت عادت و شهوت) بر انسان پایان می دهد و انسان را از بردگی تمنّیات نفسانی رها می سازد.

خطرناکترین و بدترین حکومت ها، حکومت عادت بد و بندگی نفس است; چه بسا یک اعتیاد کوچک - مانند اعتیاد به سیگار - به عزّت نفس انسانی لطمه جبران ناپذیر وارد می سازد تا چه رسد به اعتیادهای دیگر!

انسان آزاد کسی است که هیچ نوع عادت نامطلوبی بر او حکومت نکند و با اراده آهنین خود حکومت هر نوع عادتی را سرکوب سازد و یک چنین آزادگی و کمال روحی به مقاومت و پایداری نیازمند است که روزه پدید آورنده آن است.

گذشته از این، روزه زنده کننده عواطف انسانی است. افراد ثروتمند و متمکّن که در طول سال بر سر سفره های رنگین می نشینند و از افراد گرسنه که در طول سال بسان روزه داران تا شب گرسنه می مانند بی خبرند، با روزه گرفتن و گرسنگی سراسر روز به یاد چنین افرادی افتاده و از درد دل آنها آگاه می شوند و در نتیجه روح و روان آنها تجلّیگاه عالی ترین عواطف انسانی می گردد و به فکر کم کردن فاصله طبقاتی و برطرف ساختن نیازمندی های طبقه مستمند می افتند. چه خوب است که طبقه مرّفه از طریق این عبادت طعم گرسنگی و تشنگی را بچشند، سپس به فکر رفع نیازمندی طبقه ای افتند که هرگاه به همان حال بمانند و آتش خشم آنها شعلهور گردد، همه چیز را می سوزاند و زندگی را نابود می سازد!

روزه ماه رمضان نموداری از مساوات و اتّحاد است; زیرا در این ماه تمام طبقات - اعمّ از مرفّه و غیر مرفّه - به تمنیّات نفسانی پشت پا زده و هماهنگ می گردند.


فلسفه حج

یکی دیگر از عبادت های بزرگ اسلامی (حج) است. حج یک عبادت دسته جمعی است که هر سال در روزهای معیّنی در سرزمینی تاریخی و با شکوه انجام می گیرد. این نوع عبادت علاوه بر این که پیوند استواری میان بنده و خدا به وجود می آورد، می تواند از جهات گوناگونی مبدأ اثرات سودمند و ارزنده ای در اجتماع اسلامی باشد; زیرا:

اوّلا: یک چنین عبادت دسته جمعی که با تجرّد کامل و وارستگی مطلق، تنها با پوشیدن دو قطعه پارچه ساده آغاز می گردد، نشانه مساوات بندگان الهی در پیشگاه اوست و این یکی از آمال بزرگ انسانی است که روزی انسان های جهان عوامل برتری های موهوم را مانند نژاد، زبان، رنگ و ثروت را کنار گذارده، همگی خود را در برابر خدا مساوی و برابر بدانند. عمل حج از عبادت هایی است که به این هدف تحقّق می بخشد و موجب می شود که افراد با ایمان امتیازات اجتماعی را وسیله برتری خود ندانند.

ثانیاً: چنین اجتماع عظیمی که اعضای آن را نمایندگان واقعی ملّت های مسلمان جهان تشکیل می دهد، کنگره بزرگ سالانه مسلمانان دنیا محسوب می گردد که در هر سال در این سرزمین مقدّس برگزار می شود.

آیین اسلام یک مشت قوانین اخلاقی و سنن تربیتی که هدف جز اصلاح روح و روان مردم نداشته باشد نیست تا خود را از تأسیس کنگره سالانه و اجتماعات هفتگی و روزانه که مخصوص احزاب سیاسی و اجتماعات متحرّک و زنده است دور بگیرد، بلکه یک آیین جهانی و جامعی است که به همه شؤون زندگی بشر - اعم از اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و نظامی - نظر دارد.

از این نظر آورنده اسلام با وضع قوانین سیاسی و دعوت به تشکیل کنگره سالانه در سرزمین مکّه، بقا و ابدیّت و مصونیّت آیین خود را تضمین نموده است و طبعاً این کنگره اثراتی بالاتر از اثرات کنگره های سالانه احزاب سیاسی و زنده جهان در بر خواهد داشت.

منتها، سران سیاسی، در این اعصار به اهمّیّت چنین موضوعاتی توجّه پیدا کرده اند در حالی که اسلام از چهارده قرن پیش طرح آن را ریخته و اثرات مطلوبی از آن گرفته است. متفکّران اسلام که طبعاً در اجتماع مزبور شرکت خواهند داشت، می توانند آخرین تحوّلات اوضاع جهان اسلام را مورد بررسی قرار دهند و پس از گردآوری اطّلاعات دقیق و تبادل نظر، در بهبود وضع مسلمانان بکوشند و سرزمین اسلام را از عوامل ضدّ آزادی و استقلال پاک سازند و به پیشرفت همه جانبه مسلمانان جهان کمک کنند.

چه اجتماعی سودمندتر از این که می تواند بزرگترین حلقه اتّصال میان مسلمانان جهان باشد و سران اسلام را از اوضاع یکدیگر آگاه سازد.

این کنگره می تواند به وضع اقتصادی و فرهنگی مسلمانان کمک های شایانی بنماید; زیرا متفکّران و صاحب نظران - پس از ادای فریضه حج - می توانند در محیطی آرام و پر از صفا و معنویّت به تبادل افکار بپردازند و در زمینه فرهنگ و اقتصاد اسلام طرح هایی بریزند.

کنگره سالانه حج همواره الهام بخش بسیاری از جنبش های آزادی خواهی و نهضت های عظیم برای گسستن زنجیرهای ظلم و ستم و تعدّی بوده است و این نکته با مراجعه به تاریخ اسلامی و انقلاب های فرزندان اسلام روشن می شود; زیرا نطفه بسیاری از نهضت های اسلامی که برای انداختن حکومت های جور و ستم صورت می گرفت در ایّام حج بسته می شد و این سرزمین الهام بخش چنین آزادی هایی بود.

این بود نمونه ای از اسرار حج و به قول برخی از دانشمندان، هنوز زود است که جهان به اهمّیّت و اسرار حج پی ببرد!

از آنچه در بالا ذکر شد نتیجه می گیریم که عبادات اسلامی همه دارای اسراری است که مستقیماً به خود عبادت کننده یا جامعه ای که در آن زندگی می کنند باز می گردد.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی