توسّل به امامان معصوم (ع) و دعا و درخواست از درگاه خداوند، هر چند سبب می‌شود که انسان به بعضی از خواسته‌های خود نایل شود امّا به معنای آن نیست که هر خواسته‌ای با دعا و توسّل برآورده گردد بلکه دعا و توسّل نیز امری قانون‌مند است و شرایط و موانعی دارد از جمله:
1. باید با کمال اعتقاد و اخلاص در نیت صورت بگیرد چرا که عطایای الهی به اندازه نیّت خالصانه، سرازیر می‌شود. حضرت علی (ع) می‌فرماید: (ان العطیّة علی قدر النیّة) (بخشش الهی به اندازه [اخلاص در] نیّت است).(1)
2. خواسته و حاجت انسان، باید معقول و مشروع باشد.
3. دعا و توسّل باید در کنار به کارگیری اسباب و عوامل طبیعی دارای نقش در برآمدن حاجت باشد.
4. از شرایط بسیار مهم و مؤثر در استجابت دعا و توسّل، ایمان و عمل صالح است. طبیعی است، کسی که پیمان خویش را در برابر خداوند شکسته است نباید انتظار داشته باشد هر خواسته‌ای را به سرعت اجابت یافته ببیند.
5. گاهی زمان مناسب برای تحقق مطلوب و خواسته شخص، فرا نرسیده است. در چنین حالتی با طول کشیدن زمان اجابت، در شخص حالت انابه و تضرع به درگاه الهی ایجاد می‌شود و رابطه معنوی و عاطفی‌اش با امامان (ع) طول می‌کشد و در نتیجه ارتباط او با خدا محکم‌تر می‌شود.
در حقیقت، خود توفیق بر دعا و توسّل، اوج عبودیت و بندگی و نشانه لطف و عنایت حضرت حق به انسان است و الطاف و رحمت‌های بزرگ‌تری را به دنبال دارد مولانا سروده است:
آن یکی الله می‌گفتی شبی تا که شیرین می‌شد از ذکرش لبی
گفت شیطان: آخر ای بسیار گو این همه (الله) را (لبیک) کو؟
می نیاید یک جواب از پیش تخت چند (الله) می زنی با روی سخت
او شکسته دل شد و بنهاد سر دید در خواب او خضر اندر خضر
گفت: (هین) از ذکر چون وامانده‌ای چون پشیمانی از آن کش خوانده‌ای؟
گفت: لبیکم نمی‌آید جواب زآن همی ترسم که باشم ردّ باب
گفت: آن (الله) تو (لبیک) ماست و آن نیاز و سوز و دردت پیک ماست
ترس و عشق تو کمند لطف ماست زیر هر یا ربّ تو لبیک‌هاست
(2)
6. گاهی برآورده شدن حاجت شخص، به مصلحت و نفع وی نیست و صلاح او در عدم استجابت آن است: (عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ)(3) (بسا چیزی را خوش نمی‌دارید و حال آنکه برای شما خوب است و بسا چیزی را دوست می‌دارید و آن برای شما بد است خدا می‌داند و شما نمی‌دانید).
در چنین حالتی به ظاهر حاجت شخص برآورده نمی‌شود امّا این به نفع و صلاح او است و در واقع دعای او- که درخواست خیر و مصلحت خود است- به گونه‌ای پنهان و ناآشکار برآورده می‌شود.
در هر صورت خداوند، به جهت دعا و توسّل انسان، اجر عظیمی به او عطا می‌کند و وی از نعمت ارتباط و تقرب به خدا و امامان (ع) بهره‌مند می‌شود.
به هر حال انسان نباید از دعا و توسّل مأیوس گردد زیرا هیچ‌گاه باب رحمت الهی به سوی کسی بسته نیست. چه حاجت برآورده شود و چه بنابر مصلحت شخص، در ظاهر برآورده نشود چرا که این گونه بر نیامدن حاجت، در واقع برآمدنی پنهانی است. از طرفی خود دعا و توسل انسان، لبیک و اجابت الهی است.
پی‌نوشت
(1) نهج‌البلاغه، نامه 31.
(2) مثنوی، دفتر سوم.
(3) بقره (2)، آیه 216.
