آیا در عالم برزخ، تکاملی برای انسان ممکن است؟

پیش از پرداختن به جواب، نکته‌ی مهمی را باید یادآور شویم و آن این که به تعبیر علامه طباطبایی )ره(: )روح آن هنگام که بدن را ترک گفت، اختیار و توانایی خویش را از دست می‌دهد و لذا موضوع تکلیف مرتفع می‌شود. خدای سبحان می‌فرماید: )یوم یأتی بعض آیات ربک لا ینفع نفسا ایمانها لم آمنت من قبل أو کسبت فی ایمانها خیرا.( (انعام 158/6: روزی که پاره‌ای از نشانه‌های پروردگارت بیاید، کسی که قبلا ایمان نیاورده یا خیری در ایمان آوردن خود کسب نکرده است، ایمان آوردنش سودی نمی‌بخشد) در چنین وضعیتی، انسان در یکی از دو راه سعادت و شقاوت قرار می‌گیرد؛ یعنی یکی از این دو واقعیت برای او تعیین می‌شود: بشارت سعادت و یا وعید شقاوت را دریافت می‌کند. خداوند سبحان می‌فرماید: )و لو تری إذ الظلمون فی غمرات الموت و الملائکه باسطوا أیدیهم أخرجوا إنفسکم الیوم تجزون‌ عذاب الهون( (انعام 93/6: و کاش ستمگران را در گرداب‌های مرگ می‌دیدی که فرشتگان [به سوی آنان] دست‌هایشان را گشوده‌اند [و نهیب می‌زنند:] جان‌هایتان را بیرون دهید که امروز به عذاب خوار کننده کیفر می‌شوید) و )ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائکة الا تخافوا و لا تحزنوا و ابشروا بالجنة التی کنتم توعدون(. (فصلت 30/41: در حقیقت، کسانی که گفتند: پروردگار ما خداست، سپس ایستادگی کردند، فرشتگان بر آن فرود می‌آیند [و می‌گویند:] هان، بیم مدارید و غمین مباشید، بشارتتان باد، به بهشتی که وعده یافته بودید) عبارت )کنتم توعدون( [به شما وعده داده می‌شد] مشعر به این است که بشارت، بعد از دنیا [یعنی در برزخ یا در قیامت] محقق می‌شود و روشن است که بشارت دادن به امری، همیشه قبل از فرا رسیدن آن صورت می‌گیرد. بنابراین بشارت به بهشت باید قبل از ورود به آن باشد [یعنی در برزخ]. از طرف دیگر، تنها به امر قطعی الوقوع می‌توان بشارت داد و چون تا زمان موت، اختیار انسان باقی است و امکان انتقال انسان از یکی از دو راه سعادت و شقاوت به دیگری هنوز وجود دارد، لذا بشارت بهشت هیچ گاه در دنیا محقق نمی‌شود، جز در مورد کسانی که صریحا تحت ولایت خداوند رفته‌اند و خداوند، خود، تدبیر آن‌ها را بر عهده گرفته است، یعنی اولیاء الله به معنای دقیق کلمه. (انسان از آغاز تا انجام، ص 70. علامه در این جا درباره‌ی )کسانی که تحت ولایت خدا قرار گرفته‌اند( توضیح کاملی می‌دهد که به علت خروج از بحث ما، در این جا نیاوردیم. ر.ک: ص 71 - 73)
البته کسانی که در دنیا راه حق را تشخیص داده و همت به پیمودن صراط مستقیم داشته، ولی هنوز به مقام کمال نرسیده‌اند، در برزخ می‌توانند به سیر خود - هر چند بسیار سخت‌تر و کندتر - ادامه دهند.
آیت‌الله حسینی تهرانی در این زمینه می‌فرماید: )می‌گویند چون عالم برزخ، تتمه‌ی عالم دنیا محسوب می‌شود و لذا از صورت و کم و کیف برخوردار است، مؤمنانی که از خانه‌ی نفس خودبیرون آمده، خروج از بیت را تحصیل کرده (اشاره‌ای است به آیه‌ی 100 از سوره‌ی نساء: )و من یخرج من بیته مهاجرا الی الله و رسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع أجره علی الله.() و به هجرت پای نهاده‌اند، ولی هنوز به مقام کمال خود که وصول به حقیقت ولایت و فانی شدن در اسما و صفات الهی و بالاخره فنای مطلق در ذات مقدس اوست نرسیده‌اند، در عالم برزخ کامل و در هنگام قیامت با کمال واقعی خود مشحور می‌شوند. این معنی طبق کلیات وارده از حکمت الهیه‌ی قرآنیه و سنت نبوی، قابل قبول است، چون کسی که عازم بر هجرت باشد و بر اساس این نیت که رسول الله )ص( فرمود: )من کانت هجرته الی الله و رسوله فهجرته الی الله و رسوله(، با رسول خدا )ص( معیت کند، در خطیره‌ی قدس الهی به تماشای جمال حضرت ازلی، ابدی و سرمدی مشغول خواهد شد و از مقام ولایت مطلقه و عبودیت صرفه، بهره‌ی کافی خواهد برد. بر این اساس افرادی که نفوس آن‌ها به مقام فعلیت خود نرسیده و ناقص از دنیا رفته‌اند، باید در برزخ تکمیل شوند و پس از آن به قیامت انفسیه حضور یابند.( (معادشناسی، ج 3، ص 112 - 113)
دلیل بالا در باب امکان تکامل در برزخ، بر اساس آیه‌ی )و من یخرج من بیته مهاجرا إلی الله و رسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع أجره علی الله و کان الله غفورا رحیما( گفته شد و آیت‌الله حسینی تهرانی، در ادامه‌ی بحث بالا روایاتی را در تأیید این مطلب که نفوس ناقصه در برزخ تکامل می‌یابند، می‌آورند: )اولاد مؤمنان که در کودکی از دنیا رفته‌اند، در عالم برزخ به وسیله‌ی حضرت ابراهیم )ع( یا حضرت زهرا )س( تربیت خواهند شد.(
دلیل دیگری که بر تکامل در عالم برزخ دلالت دارد، روایاتی است که نشان می‌دهد آثار باقیات صالحات انسان و نیز خیراتی که زندگان برای اومی‌فرستند، دریافت می‌کند. مثلا، از رسول اکرم )ص( روایت شده است: )حضرت عیسی )ع( از کنار قبری عبور کرد و دید صاحب آن قبر را عذاب می‌کنند. یک سال بعد عبور کرد و دید عذاب از او برداشته شده است. علت را جویا شد. به او وحی شد که: ای روح الله! از این مرد، فرزندی به بلوغ رسیده که صالح و نیکوکار است؛ راهی را برای مردم استوار و هموار کرد و یتیمی را مسکن و مأوی داد. پس من به برکت عمل فرزندش از گناه او درگذشتم(. (امالی، شیخ صدوق، ص 306؛ به نقل از معادشناسی، ج 3، ص 225)
و نیز در حدیثی که شیعه و سنی از پیامبر )ص( روایت کرده‌اند، آمده است: )من سن سنة حسنة فله أجر من عمل بها، و من سن سنة سیئة فله وزر من عمل بها.( (کسی که سنت نیکویی را رایج کند، ثواب هر کس که به آن عمل کند به او می‌رسد و همین طور در سنت ناروا)