ملی شدن صنعت نفت ایران و پیروزی چشمگیر مردم مسلمان ایران در این نهضت یکی از برگ های زرین تاریخ کشورمان در مبارزه با استبداد داخلی و استعمار خارجی است. در این پیروزی درخشان عوامل متعددی نقش ایفا نمودندکه بررسی نقش و نحوه ی عملکرد هریک از این عوامل می تواند نکات آموزنده و مثبتی در ادامه ی راه مبارزه با استبداد و استعمار خارجی برای ملت انقلابی مان در بر داشته باشد. این نوشتار می کوشد تا به بررسی نقش بسیار مهم و سرنوشت ساز نیروهای مذهبی خصوصاً آیت الله کاشانی در این نهضت بپردازد ؛ بر اساس واقعیات و اسناد معتبر تاریخی آیت الله کاشانی در تمامی مراحل نهضت ملی شدن نفت، شکل گیری، پیروزی و بعد از آن، نقش اساسی و بسیار با اهمیتی داشته اند که در ادامه به بررسی اجمالی آن می پردازیم.
1 نقش آیت الله کاشانی در شکل گیری نهضت
11 در مجلس شانزدهم، زمانی که قرارداد گس گلشائیان در مجلس در حال بررسی بود، آیت الله کاشانی به عنوان نماینده ی مجلس شانزدهم بعد از بازگشت از تبعید به لبنان، پیامی درباره ی این قرارداد صادر کرد که توسط دکتر مصدق در مجلس قرائت شد که در بخشی از آن آمده بود: (وقتی که مسئله ی نفت مطرح شد، وظیفه ی دینی و ملی دانستم که نظر ملت ایران را در باب مظالم شرکت نفت و حقوق مغصوبه ی ملت ایران در طی اعلامیه ای منتشر کنم و جداً استیفای حقوق از دست رفته ی آن ها را بخواهم و مخالفت مردم را با هر قرارداد یا عملی که مُشعِر بر تثبیت و تأیید عمل اکراهی باشد، اظهار نمایم.... نفت ایران متعلق به ملت ایران است و به هر ترتیبی که بخواهد نسبت به آن رفتار می کند...)(سیدمحمد موسوی، زندگی نامه ی آیت الله کاشانی، انتشارات بشیر، ص 7 و 8؛ نهضت روحانیون ایران، ج 2، ص 482)
21 در اعلامیه ای که آیت الله کاشانی در مورد ملی شدن صنعت نفت صادر کرد، آمده است: (بر همه کس واضح و آشکار است که تمام بلیات و مصائب، خصوصاً هرج و مرج دستگاه اداری و غارت بیت المال و تسلط زمام داران نالایق و مملکت فروش و به طور کلی تشویق خیانت کاران و حبس و تبعید و زجر وطن پرستان در اثر سیاست جابر انگلستان در مملکت ما به وجود آمده... برای غارت نفت ایران که بزرگ ترین و مهم ترین ثروت ملی ماست، مرتکب شده و می شود... ملی شدن صنعت نفت در ایران، تنها چاره ی بیچارگی های ماست...)(نهضت روحانیون ایران، ج 2، ص 484)
بعد از انتشار این اعلامیه، اجتماع بزرگی در مسجد شاه سابق برپا گردید و در آن، سخنرانان راجع به ابطال قرارداد نفت 1312شمسی(1933م.) به سخنرانی پرداختند و خواستار ملی شدن صنعت نفت شدند.
به دنبال آیت الله کاشانی، آیت الله العظمی خوانساری، آیت الله بهاءالدین محلاتی، آیت الله شاهرودی و حجت الاسلام سیدمحمود روحانی قمی و عده ای دیگر از علما و مراجع تقلید، با صدور فتاوایی، ضمن تجلیل از آیت الله کاشانی، نظر ایشان را در مورد ملی شدن صنعت نفت قویاً مورد تأیید قرار دادند. آیت الله خوانساری در اعلامیه ی خود چنین نوشت: (با این که مثل حضرت مستطاب آیت الله کاشانی دامت برکاته که مجتهدی عادل و با شهامت و دل سوز و فداکار برای مصالح دین و دنیای مردمند، با این همه جدیت و ترغیب و تحریض، مردم را بیدار می کنند، دیگر مجال عذری برای کسی باقی نمی ماند)(اسرار فاش نشده از نهضت ملی ایران، دارالفکر، ص 14)
2 نقش آیت الله کاشانی در ملی شدن نفت
رزم آرا، یکی از مهم ترین موانع در مقابل ملی شدن نفت بود. بعد از نخست وزیر شدن وی، آیت الله کاشانی اعلامیه ی شدیداللحنی صادر و مردم را به مقاومت در مقابل حکومت وی دعوت کرد. مقاصد حکومت رزم آرا که برای سرکوبی نهضت ملی ایران و توافق با شرکت انگلیسی قدرت یافته بود، با مبارزات مردم عقیم ماند و بالاخره با اقدام حماسی خلیل طهماسبی که از پیروان آیت الله کاشانی و یاران نزدیک نواب صفوی بود در به قتل رساندن این مهره ی استعمار، این مانع جدی بر سر راه ملی شدن صنعت نفت برداشته شد. آیت الله کاشانی در یک مصاحبه ی مطبوعاتی صریحاً چنین بیان داشت: (قاتل رزم آرا باید آزاد شود؛ زیرا این اقدام او، در راه خدمت به ملت ایران و برادران مسلمانش انجام شده و در حقیقت حکم اعدام رزم آرا را ملت صادر کرده است)(سیدجلال الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، دفتر انتشارات اسلامی، ج 2، ص 370)
پیامد قتل رزم آرا این بود که نمایندگان وابسته به انگلیس در مجلس شانزدهم که مانع ملی شدن صنعت نفت بودند، عقب نشینی کرده، آیت الله کاشانی سیطره ی کاملی بر اوضاع پیدا کرد.(غضنفر رکن آبادی، سیاست، دیانت و آیت الله کاشانی، مؤسسه ی فرهنگی دانش و اندیشه ی معاصر، ص 40)
سرانجام با پشتوانه ی مردمی و رهبری مذهبی و سیاسی آیت الله کاشانی و کوشش نمایندگان اقلیت مجلس شانزدهم، خصوصاً دکتر مصدق، اصل ملی شدن صنعت نفت در 24 اسفند 1329ش. به مجلس شورای ملی ارائه شد و در 29 اسفند در مجلس سنا به تصویب رسید.
3 نقش آیت الله کاشانی بعد از ملی شدن نفت
بررسی واقعیات تاریخی به خوبی بیان گر این موضوع است که آیت الله کاشانی نقش بسیار مهمی در تثبیت ملی شدن صنعت نفت و کمک به دولت در این زمینه داشته اند که اهم این اقدامات عبارتند از:
13 تصویب اصل ملی شدن صنعت نفت اولین گام بود و اجرای آن و مواجهه با تهدیدات و فشارهای خارجی و نیز دولت تازه کار دکتر مصدق به حمایت جدی آیت الله کاشانی که نقش به سزایی در بسیج مردم و فراهم آوردن زمینه های ملی شدن صنعت نفت داشت، شدیداً نیازمند بود.
از سوی دیگر، دولت انگلیس که حاضر نبود به غارتگری خود خاتمه دهد، از تاریخ دهم اردیبهشت، از پرداخت حق امتیاز خودداری کرد که در مقابل این کارشکنی ها، به منظور تقویت دولت در برابر انگلیس، به دعوت آیت الله کاشانی، تظاهراتی در میدان بهارستان و با پیام آیت الله کاشانی برگزار شد.( زندگی نامه ی آیت الله کاشانی، همان، ص 42) با این تظاهرات پرشور، امکان اخراج انگلیسی ها از شرکت نفت فراهم شد و بدین ترتیب زمینه های اجرای قانون ملی شدن صنعت نفت عملی گردید.
23 بعد از این اقدامات، دولت انگلیس، ایران را به دخالت نظامی تهدید کرد و چند کشتی جنگی به سواحل ایران اعزام کرد. در دادگاه بین المللی لاهه علیه ایران شکایت و خرید نفت ایران را تحریم نمود و بدین وسیله، نهضت ملی شدن نفت ایران را با مخاطره ای جدی مواجه ساخت.
آیت الله کاشانی در مقابل تهدید نظامی انگلستان سخن از اعلام جهاد به میان آورد. انعکاس این تهدید در جهان به گونه ای بود که روزنامه ی فرانسوی لوموند در این باره نوشت: (آیت الله کاشانی، پیشوای سیاسی و مذهبی ایران، دنیای غرب را به جنگ مقدس بر سر نفت، تهدید می کند و قدرت او در به راه انداختن چنین جهاد مقدس، به قدری زیاد است که حتی ممکن است میلیون ها مسلمان شوروی را هم از پشت پرده ی آهنین، به میدان جهاد و جدال بکشاند.)(نهضت روحانیون ایران، همان، ص 493)
رادیو باکو اعلام کرد که در صورت اعلام جهاد از سوی آیت الله کاشانی، هیچ نیرویی نمی تواند سی میلیون مسلمان شوروی را از انجام وظیفه ی دینی خود باز دارد.(زندگی نامه ی آیت الله کاشانی، ص 7 و 46)
سرانجام روز 29 خرداد 1330شمسی برنامه ی خلع ید از شرکت نفت انگلیس آغاز شد و در مهرماه همین سال خاتمه یافت.(نهضت روحانیون ایران، ج 2، ص 489)
33 در مواجهه با وضعیت بد اقتصادی و بحران های ناشی از تحریم نفت ایران و... آیت الله کاشانی در اعلامیه های متعدد، مردم را به حفظ وحدت و تحمل مشکلات و ادامه ی نهضت دعوت نمود. در یکی از این اعلامیه ها آمده است: (...بنابراین بی انصافی است که کسی تصور کند گناه این بحران و بیکاری، گردن دولت کنونی است. عمال بیگانه مخصوصاً سعی می کنند ملت ایران را از فقر عمومی و بیکاری، نگران و وضع را متشنج سازند و آن را نتیجه ی رکود نفت جنوب و غفلت دولت وانمود سازند، [تا]تحت فشار احساسات عمومی به پیشنهاد آن ها تن در دهد؛ البته شما هموطنان عزیز توجه دارید که نابرده رنج، گنج میسر نمی شود و هیچ ملت و جامعه و فردی، بدون تحمل رنج و محرومیت نتوانسته است به کسب عزت و سعادت نائل آید... و باید به این نکته متوجه باشند که آقای دکتر مصدق که تمام اوقات خود را با وجود کسالت مزاج برای تجدید عظمت و عزت ایران و سعادت ملت مصروف می دارند و سلامت و آسایش خود را در این خدمت ملی و اجتماعی به خطر انداخته اند، با تمام حسن تدبیر و لیاقت و حسن نیت، بالاخره ممکن نیست که...کلیه ی امور به نحو مطلوب انجام پذیرد...)(همان)
راه اندازی میتینگ علیه مداخلات بیگانگان، ارسال پیام به کارگران و اهالی خوزستان و مشغول به کار شدن هیئت مدیره ی موقت نفت، پیام به اعتصاب کنندگان خوزستان و... همه نمایانگر نقش مهم آیت الله کاشانی در تثبیت و تداوم این نهضت می باشد.
عزم و اراده ی راسخ آن مرحوم در این موضوع تا آن جا بود که زمانی که مرحوم دکتر مصدق به انتشار اوراق قرضه ی ملی دست زد، آیت الله کاشانی طی اعلامیه ی مفصلی لزوم خرید آن اوراق و یاری دولت را این گونه فتوا داد: (خریداری اوراق قرضه ی ملی که از هر جهت معتبر و اسنادش مورد اطمینان است و به وسیله ی این حکومت ملی و مورد اعتماد خودتان به مصارف مقتضی و ضروری مقدمات کار نفت خواهد رسید، فرض ذمه ی آحاد مسلمانان ایران است.)(همان، ص 505)
43 نقش آیت الله کاشانی در قیام سی تیر
به دنبال استعفای دکتر مصدق از نخست وزیری به خاطر اختلافی که با شاه در مورد گرفتن سمت وزارت جنگ، پیدا کرده بود، شاه و سایر مخالفان نهضت، تصمیم به قلع و قمع کامل نهضت گرفتند. از این رو، قوام به نخست وزیری انتخاب و رادیو، با رجزخوانی و ارعاب، مردم را تهدید و تانک ها و نیروهای نظامی در مراکز حساس شهر تهران مستقر شدند و تصمیم داشتند برای همیشه رهبر مذهبی نهضت یعنی آیت الله کاشانی را خاموش کنند؛ اما آیت الله کاشانی طی اعلامیه ای مردم را به جهاد و مبارزه دعوت کرد. در این اطلاعیه آمده است: (... بر عموم برادران مسلمان من لازم است که در این جهاد اکبر، کمر همت محکم بر بسته و برای آخرین مرتبه به صاحبان سیاست استعماری ثابت کنند که تلاش آن ها در به دست آوردن قدرت و سیطره ی گذشته، محال است...)(همان، ص 506) و به دنبال آن با خبرگزاری های داخلی و خارجی مصاحبه و سوگند یاد کرد که اگر قوام کنار نرود، اعلام جهاد خواهد نمود و شخصاً کفن پوشیده، مردم را همراهی خواهد کرد.
مردم مسلمان در برخی از شهرها از جمله تهران، برای جهاد، کفن پوشان به خیابان ها ریختند و مأموران قوام هم بسیاری از آنان را به خاک و خون کشیدند؛ ولی نهضت همچنان رو به گسترش بود و آیت الله کاشانی به حسین علاء وزیر دربار گفت: (به اعلیحضرت بگویید که اگر بی درنگ دکتر مصدق بر سر کار بازنگردد، شخصاً به خیابان خواهد رفت و مبارزه ی مردم را مستقیماً متوجه دربار خواهد کرد.)(همان)
شاه که خود را در خطر می دید، ناچار شد مصدق را دوباره به نخست وزیری انتخاب کند. این پیروزی با اعلام رأی دادگاه لاهه به نفع ایران همراه شد و شادمانی مردم را دوچندان کرد.
53 تلاش آیت الله کاشانی برای جلوگیری از شکست نهضت
آیت الله کاشانی، با وجود این که دکتر مصدق بعد از نخست وزیری مجدّد خود، سعی نمود تا او و سایر نیروهای مذهبی را از صحنه خارج کرده، خانه نشین نماید، یک روز قبل از وقوع کودتای 28 مرداد 1332 با ارسال نامه ای به دکتر مصدق، به او خطر بروز کودتا را گوشزد کرد و پیشنهاد همکاری مجدد را برای جلوگیری از کودتا داد و نهایت تلاش خود را برای جلوگیری از وقوع کودتا و شکست نهضت به کار برد؛ هر چند دکتر مصدق در پاسخ او نوشت: (این جانب مستحضر به پشتیبانی ملت هستم.)(انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن، نشر معارف، ص 64؛ و ر.ک: حدیث پیمانه، حمید پارسانیا، نشر معارف، 1376، ص 278)
