دوره ائمه اطهار علیهم السّلام که از زمان رحلت رسول اکرم صلّی الله علیه و آله در سال دهم هجرت شروع و به غیبت کبری ختم شده را به سه دوره می توان تقسیم کرد اوّل دوره امام علی علیه السّلام تا دوره امام حسین علیه السّلام ، دوره دوم امام سجاد علیه السّلام تا امام کاظم علیه السّلام ، و سوم: دوره امام رضا علیه السّلام تا امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشّریف .
دوره سوم دورانی است که با کمرنگ شدن بروز و ظهور سیاسی ائمه همراه است. این دوره با امامت امام رضا علیه السّلام شروع می شود ولی آنحضرت فرصتی برای ظهور و بروز در سطح وسیع سیاسی و اجتماعی در جامعه پیدا ننمود، در این دوره هر چند ائمه چون گذشته از ابراز حقوق حقّه خویش به هر نحو ممکن امتناع نمی‌کنند، امّا فشار سیاسی و خفقان حاکمیّت، هیچ گونه مجالی برای اجرای آن بدست نمی‌دهد.
اهتمام امام به حفظ شیعیان و تشکیلاتی است که در دوره قبل بنیان نهاده شده و آرام آرام همراه با تقیّه با ارتباطاتی بسیار سخت و پیچیده به سوی استقلال خویش، بدون حضور امام به پیش می‌رود. حکومت عباسی به منظور کاستن از فشار قیام‌های علوی به صورت ظاهر احترام و تقدمی خشک برای ائمه قائل است، ضمن اینکه با قدرت تمام به کنترل و سخت‌گیری برایشان می‌افزاید.[1]
در این زمان علویان نه تنها به حکومت مأمون بلکه به خلافت هیچ یک از عباسیان تن در نمی‌دادند، زیرا خود کسانی را داشتند که به مراتب سزوارتر از عباسیان برای تصدّی آن می‌شناختند. و به علاوه مأمون به دودمانی تعلق داشت که نسبت به افراد آن قلوب خاندان علی علیه السّلام چرکین بود، بیش از آنچه از بنی امیه کشیده بودند از عباسیان می‌کشیدند، اموالشان را ضبط می‌کردند و خون‌هایشان را ریخته و از شهرهایشان آواره می‌ساختند و خلاصه انواع شکنجه‌ها را روا می‌داشتند.[2]
در این دوره تبلیغات زهرآگین در شکل‌های مختلف به هدف بی‌اعتبار کردن شخصیت علمی علویان نزد مردم صورت می‌گرفت. خدشه وارد کردن به تصوّرات مردم درباره عظمت خاندان رسالت، تنها هدف مهمی بود که از طرق مختلف توسط عباسیان دنبال می‌شد یکی از شیوه‌های تبلیغی عباسیان بر ضدّ علویان این بود که می‌گفتند: علویان آنچنان حقّی برای خود قائلند که سایر مردم را (عبید) و برده خود می‌دانند. آنها این مفهوم را از روایاتی که درباره برتری اهل بیت علیهم السّلام یا مفهوم امامت و برتری و برگزیدگی (اصطفاء) از خود پیامبر و ائمه شیعه نقل شده است، گرفته و در تبلیغات خود از آن سوء استفاده می‌کردند. در حالی که در این گونه روایات تنها اطاعت بی چون چرای مردم از امام خاطرنشان شده و این مفهومی است غیر از آنچه بنی عباس در این باره عنوان می‌کردند. و عده‌ای از مردم ساده‌لوح را به دوری از علویان وامی‌داشتند. در این دوره جعل حدیث و نسبت دادن آن به ائمه اهل بیت علیهم السّلام به منظور تخریب شخصیّت آنها نوعی دیگر از تبلیغات بر ضدّ شیعه بود که حتّی غیرعباسیان نیز در آن نقش داشتند، آنها سعی داشتند با راههای مختلف موقعیّت علویان را در میان دوستداران آنها تخریب کنند و با اعمال محدودیّت برای علویان و شیعیان از بسط و گسترش تشیّع جلوگیری کنند.[3]
در دوره امام رضا علیه السّلام شیعیان در اکثر مناطق اسلامی تحت سلطه عباسیان حضور داشتند به گونه‌ای که در کتب تاریخی از اظهار ادب و احترام مردم شهرهای مختلف نسبت به امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام یاد شده است. عدّه زیادی از مردم مدینه و کوفه در عصر امام، شیعه بودند و امام رضا علیه السّلام که از مدینه به سمت مرو حرکت کردند مورد استقبال مردم شهرهای بصره و خراسان و نیشابور و مرو و... واقع شدند. به گونه‌ای که با ورود امام به این شهرها قلب مردم از فرط شوق به طپش می‌افتاد و به گرمی امام را پذیرا می‌شدند و در استقبال و پذیرایی از آن حضرت بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند.[4] و این بیانگر این مطلب است که مردم عاشق و علاقه‌مند به خاندان نبوّت و رسالت بودند و به آنها عشق می‌ورزیدند وعلی رغم جوّ اختناق و خفقان و وحشت، تکریم امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام را بر خود فرض می‌دانستند.
ورود امام به ایران، سبب خیر و برکت و وجود پر وجودش منشأ خیرات و برکات و گسترش تشیّع در ایران شد و اثار بر جای مانده از مسیر امام در شهرها و مناطقی که به نحوی محلّ استقرار امام بوده، نشان از علاقه ویژه شیعه به ائمه خود در میان مردم است به عنوان نمونه (مسجد امام رضا علیه السّلام در اهواز) یکی از قدیمی‌ترین نقاطی است که در ایران به نام امام رضا علیه السّلام وجود دارد و مساجد و قدمگاه‌هایی که در دزفول و ابرقوی یزد و ... به نام امام رضا علیه السّلام وجود دارد.[5]
یکی دیگر از مناطق شیعه نشین در عصر امام رضا علیه السّلام مصر است که ادریس بن عبدالله از دسترس مأموران دولت عباسی فرار می‌کند و به مصر می‌رود. ادریس در مصر مهمان یکی ازمأموران دولت عباسی به نام (واضح موسی صالح بن منصور) مشهور به (مسکین) شد که از شیعیان بود و منصب (برید) نامه‌رسان مصر را داشت. این فرد ادریس را به صورت پنهانی به مغرب فرستاد که هارون پس از آگاهی از کار او، او را به قتل رساند. چون در دستگاه عباسی کسی که با شیعیان همکاری می‌کرد و شیعه بودنش به اثبات می‌رسید سزایش مرگ بود. ادریس وقتی به شهر (ولیلی) رسید قبیله اوربه از قبایل بزرگ مغرب از او تجلیل کردند. و حضور او را گرامی داشتند . پذیرفتن ادریس توسط این قبیله کمک بزرگی در رونق حرکت و حکومت ادریس کرد، آنها با ادریس بیعت کردند و ادریس برای آنها خطبه خواند، پس از آن تمام قبایل و اهالی مراکش (مغرب) با او بیعت کردند و قدرت او روزافزون شد. به گونه‌ای که توانست دولتی بزرگ و قدرتمند در مغرب عربی به نام اسلام و شیعه تأسیس کند. دولت او که در سال173 ه در مغرب تأسیس شد نخستین دولت شیعه بود. ادریس سرزمین (تامس) و قلاع آن را فتح کرد و آنها را به اسلام دعوت نمود، بعد تلمسان را تسخیر کرد که اهالی آنجا حکومت ادریس را پذیرفتند و در آنجا مسجدی بنا کرد. فلذا شمال افریقا از شیعیان و تحت رهبری ادریس بودند تا اینکه ادریس توسط مأموران عباسی شهید شد. و امام رضا علیه السّلام درباره ادریس می‌فرمایند: (ادریس بن عبدالله از شجاعان اهل بیت بود و به خدا سوگند همانند وی در بین ما کسی نیامده است.)[6]
با توجّه به مطالبی که گفته شد می‌توان نتیجه‌گیری کرد که در زمان امامت امام رضا علیه السّلام با توجّه به اینکه جوّ خفقان و رعب آوری که عباسیان ایجاد کرده بودند زندگی شیعیان به سختی می‌گذشت و با این حال به برکت وجود امام رضا علیه السّلام بسط و گسترش تشیّع در جهان اسلام به ویژه ایران روزافزون بود، به گونه‌ای که اکثریت و یا بخش قابل توجّهی از مردم مناطق کوفه، قم، جبل العامل، مصر و نیشابور و ... شیعه بودند و به این نکته نیز باید توجّه داشت که شیعیان نسبت به اهل سنّت در اقلیّت بودند و حتّی عده زیادی از مردم خراسان و ... سنّی حتّی ناصبی و دوستدار معاویه بودند.[7]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. سیره الائمه اثنی عشر، هاشم معروف الحسینی.
2. شیعه در تاریخ، محمّد حسین زین عاملی.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . کاظمی پوران، محمّد، قیام‌های شیعه در عصر عباسی، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1380، ص 218.
[2] . جعفر مرتضی حسینی، زندگانی سیاسی هشتمین امام، ترجمه خلیلیان، بی‌جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ هفتم، 1373، ص110 و 111.
[3] . جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انتشارات انصاریان، چاپ ششم، 1381، ص 446 تا 450.
[4] . عطایی خراسانی، علی اصغر، زندگانی امام رضا علیه السّلام ، مشهد، انتشارات شهداء الفصله، چاپ اول، 1378، ص 94 و قبل از آن.
[5] . جعفریان، رسول، پیشین، ص463 و 464.
[6] . کاظمی پوران، محمّد، پیشین، ص 198 الی 206.
[7] . عاملی، محمّدحسن، شیعه در تاریخ، ترجمه عطایی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1370، ص 213.
