آیا پدر حضرت ابراهیم کافر بود؟

(ما کانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصْرانِیًّا وَ لکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ)[1] از انبیای بزرگ الهی و اولوالعزم می‌باشد که دارای کتاب آسمانی و دین حنیف و اسلام بوده است. یعنی دین اسلام، همان دین ابراهیم می‌باشد که در آیات قرآن از جمله همین آیه، بدان تصریح شده است. (واتبع ملة ابراهیم حنیفاً)[2] و آیة (ملة ابیکم ابراهیم هو سمّکُمُ المسلمین من قبل...)[3] در قرآن آیات زیادی دربارة حضرت ابراهیم و سرگذشت و امتحانات آن حضرت آمده است و یکی از انبیای بزرگی است که در قرآن از او تجلیل فراوان شده است و پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله از نسل آن حضرت است و به بیان دیگر ائمه معصومین هم از نسل آن حضرت هستند، و همة آن‌ها از نسل‌های پاک به وجود آمده‌اند و هیچ گونه شرک و کفر و نفاق در وجود آن‌ها رخنه نداشته است چنان که در زیارت وارث چنین می‌خوانیم (اشهد انک کنت نوراً فی الاصلاب الشامخه و الارحام المطهرة لم تُنجسک الجاهلیه بِاَنجاسِها و لم تُلبِسکَ من مدلهمات ثیابها...)[4] این زیارت امام حسین علیه السّلام ) است که به آن حضرت در این زیارت چنین ادای شهادت می‌کنیم که شهادت می‌دهم تو ای امام نوری بودی در صلب‌های پاک و مطهر و در رَحِم پاک مادران پاک قرار گرفته‌ای و هیچ وقت شرک و کفر جاهلی تو را آلوده نساخته است حاصل این‌که تو امامی هستی که از پدران پاک و مادران پاک به وجود آمده‌ای به طوری که هرگز به خداوند کفر و شرک نورزیده‌اند بنابراین ؟؟؟؟ و شواهد بسیاری نمی‌توان گفت پدر ابراهیم خلیل کافر بوده است چون ابراهیم خلیل از اجداد پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و ائمه هستند.[5]
دربارة پدر حضرت ابراهیم علیه السّلام چیزی که عدّه‌ای را به اشتباه انداخته تا او را کافر بدانند احتمالاً همین آیه قرآن است که چنین می‌فرماید: (وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ لِأَبِیهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً إِنِّی أَراکَ وَ قَوْمَکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ)[6] و (إِذْ قالَ لِأَبِیهِ یا أَبَتِ لِمَ تَعْبُدُ ما لا یَسْمَعُ وَ لا یُبْصِرُ)[7] در سورة مریم از آیة 41 الی 50 داستان برخورد ابراهیم با آزر با لفظ (اَبْ) پدر آمده است که ابراهیم علیه السّلام چون از قبل و ازکودکی و نوجوانی راه هدایت را یافته بود چنان‌که قرآن می‌فرماید: (و لقد آتینا ابراهیم رشدَهُ من قبل و کنا به عالمین) از این جهت بت‌پرستی آن‌ها در نظرش بسیار زشت می‌نمود لذا دائماً به آن‌ها اعتراض می‌کرد و از اعتراض او همه باخبر بودند و همه او را به این اعتراضش شناخته بودند. لذا درگیر بود در خانواده‌اش و در جایی که زندگی می‌کرد و با سرپرست خود که شاید عمویش بود یا پدربزرگ مادریش و یا کس دیگری که مردم او را پدر ابراهیم می‌شناختند چون ابراهیم در کودکی یا قبل از تولدش پدرش را از دست داده بود وتحت کفالت و سرپرستی عمویش که با مادرش ازدواج نموده بود زندگی می‌کرد و عرفاً کسی که تحت کفالت هر کس بزرگ شد پدر او محسوب می‌شود، چنان که قرآن این حقیقت را بیان می‌کند و از آن فرد که نامش آزر بوده است به عنوان پدر یاد می‌کند درحالی که در اخبار معتبر و تواریخ معتبر شجره ابراهیم چنین آمده است : (ابراهیم بن تارخ بن تاجود بن ساروغ بن ارغو بن آبربن شالخ بن .... بن سام بن نوح پیامبر علیه السّلام )[8] بنابراین نام پدر ابراهیم آزر نبوده است بلکه آزر فردی بوده است بت‌پرست و منجم نمرود و شغلش هم نجاری بوده نام مادر ابراهیم ورقه خواهر ساره مادر لوط دختر لاهج که پیامبر انذار کننده بوده است. و تولد ابراهیم هم بنابر نقل مورخین در غاری بیرون از شهر بوده است که امروزه گفته می‌شود در ترکیه فعلی چنین غاری موجود است و از قداست برخوردار می‌باشد و مردم از آن بازدید می‌کنند بنابراین نام پدر ابراهیم تارخ و نام مادرش ورقه بوده است و نام ناپدری او که کفیل او بود و مادرش بعد از پدرش با او ازدواج کرده بود آزر بوده است که در قرآن از آن یاد شده و در عرف عرب متداول است که عمو را پدر می‌گویند و در عرف عجم نیز این طور است که گاهی می‌شود عموی بزرگ را فرزندان برادرش (پدر) می‌گویند.[9] چنین چیزی در جوامع و عرف ما نیز کاملاً مشاهده می‌شود که به عمو پدر می‌گویند مخصوصاً زمانی که پدر فرزند در خردسالی از دنیا برود و فرزند تحت سرپرستی و کفالت عمو بزرگ شود، فلذا عُرفِ روزگار حضرت ابراهیم آزر را برای ابراهیم پدر می‌دانستند. حضرت ابراهیم علیه السّلام در آغاز راه مبارزه با بت‌پرستی با این فرد درگیر شد چنان که قرآن می‌فرماید: (قالَ أَ راغِبٌ أَنْتَ عَنْ آلِهَتِی یا إِبْراهِیمُ لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ لَأَرْجُمَنَّکَ وَ اهْجُرْنِی مَلِیًّا)[10] حضرت ابراهیم او را دعوت به توحید کرد و او در جواب گفت: (ای ابراهیم آیا از خدایان ما روی‌گردانی و آن‌ها را منفور می‌دانی، اگر به این عملت خاتمه ندهی تو را سنگسار می‌نمایم، از من دور شو برو از پیش من ابراهیم در جواب ناپدری خود و تندخویی او برای او آرزوی بخشش از خدا نمود و با او به نیکی برخورد کرد و جدا شد و..
مرحوم علامه طباطبایی بهترین صاحب نظری است که در این باره تحقیق ژرف نموده و جواب بسیار کامل و متینی از قرآن به این شبهه می‌دهد و آن فرد را پدر واقعی حضرت ابراهیم نمی‌داند و با جواب متقن و محکم این شبهه را جواب می‌دهد با این آیة شریفة (رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسابُ)[11] این آیه دعای حضرت ابراهیم است بعد از ساختن خانة کعبه که در حق پدر و مادر واقعی خود از خدا خواسته است که با لفظ (والدیّ) اداء شده است این لفظ با لفظ (اَب) فرق دارد که اعم از (والدی) می‌باشد. اب به غیر پدر هم اطلاق می‌شود ولی لفظ (والد) منحصراً دربارة پدر حقیقی استعمال می‌شود.
بنابراین از دو طریق استفاده می‌شود که پدر ابراهیم علیه السّلام کافر نبوده، طریق اوّل روایات اسلامی و اعتقادی شیعه که اجداد پیامبر را موحد معرفی می‌کند که هیچ گاه بت‌پرستی نکرده و منکر خداوند نبوده‌اند طریق دوّم از خود قرآن استفاده می‌کنیم که آزر پدر واقعی ابراهیم نبوده بلکه پدر واقعی ابراهیم همان کسی است که در حق او به طور جدّی بعد از اتمام ساختمان کعبه دعا نموده است که دعای مستجاب می‌باشد چون خداوند از دعا دربارة مشرکین نفی کرده است زیرا خداوند دعا در حق مشرکین و کفار را قبول نمی‌فرماید ولو دعا کننده پیامبر باشد چنان‌که در قرآن این حقیقت وجود دارد.[12] علاوه بر این نام پدر ابراهیم تارخ می‌باشد چنان که در تورات نیز آمده است.[13] دلیل دیگری کلامی است در این باره که انبیای الهی همگی معصوم هستند مخصوصاً در عقاید شیعه و هیچ گاه معصوم پدری مشرک و کافر نخواهد داشت و اصولاً تمام پیامبران از پدران موحد و خداپرست به وجود آمده‌اند چنان‌که گذشت.
برای مطالعه بیش‌تر در این مورد به کتاب ترجمة المیزان، ج 7، مراجعه بفرمایید.
--------------------------------------------------------------------------------
[1] . سورة آل عمران، آیة 67.
[2] . سورة نساء آیة 125.
[3] . سورة حج، آیة 78.
[4] . مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، زیارت وارث و اوائل پیشین، ص 8.
[5] . اوائل المقالات، شیخ مفید، چاپ اوّل، تهران، انتشارت دانشگاه، 1413، ص 8.
[6] . سورة انعام، آیة 74، مریم، 42.
[7] . سورة انبیاء، آیة 51.
[8] . منهاج سراج، طبقات ناصری،چاپ اوّل، انتشارات دنیای کتاب، تهران63، ص 24 و تاریخ طبری، ج اوّل، چاپ اوّل، انتشارات بنیاد فرهنگ، 1352، ص 172 و تاریخ انبیاء ترجمة عمادزاده، انتشارات اسلام، 74، ص 283 و اثبات الوصیة، مسعودی، چاپ دوّم، انتشارات اسلامیه، 1362، ص 54.
[9] . چنان که در آیة 132 بقره، اب به جای عمو استعمال شده: (... الهک و آله آبائک ابراهیم و اسماعیل و اسحق ... ) که دربارة حضرت یعقوب است در حالی که اسماعیل عموی حضرت یعقوب است ولی با لفظ (اب) گفته شده.
[10] . سورة مریم، آیة 46.
[11] . سورة ابراهیم، آیة 41.
[12] . طبق آیة 114 سورة توبه که خداوند از دعا دربارة مشرکین ولو پدر و مادر باشد نفی کرده است و از این آیه معلوم می‌شود که حضرت ابراهیم با آزر قطع رابطه نمود به خاطر مشرک بودنش لذا دعای اتمام ساختمان کعبه او را شامل نمی‌شود بلکه پدر اصلی ابراهیم را شامل می‌شود.
[13] . علامه طباطبایی، المیزان، ترجمه، ج 7، ص 258 الی 265.