حضرت ابراهیم
حضرت ابراهیم علیه السلام مشهور به ابراهیم خلیل، دومین پیامبر اولوالعزم، جد بزرگ دو گروه، عرب از طریق پسرش حضرت اسماعیل(ع) و بنی اسرائیل از طریق فرزند دیگرش اسحاق است.
پدر واقعی حضرت ابراهیم کیست؟
پاسخ اجمالی: این پرسش از دو بخش تشکیل شده است: 1. درباره پدر حضرت ابراهیم 2. درباره تمام پیامبران در موضوع پرسش اول دو دیدگاه وجود دارد. 1.عده ای از اهل سنت معتقدند پدر آن حضرت بت پرست و نام او نیز آزر بود. 2. گروهی دیگر از اهل سنت و همه شیعیان بر آنند که پدر و مادر و اجداد و جدات هیچ یک از پیامبران و از آن جمله پدر حضرت ابراهیم مشرک و بت پرست نبوده، بلکه همه آنان موحد و خداپرست بودند و نام پدر آن حضرت نیز تارخ بوده است. در چهار آیه از قرآن از آزر تعبیر به أب شده است که بر اساس نشانه ها و شواهدی که در این جا به آن اشاره می کنیم روشن خواهد شد که، منظور از "أب" در این آیات پدر نبوده، بلکه عموی آن حضرت بوده است.بر اساس روایاتی که از پیامبر (ص) نقل شده است اجداد پیامبر (ص) تا حضرت آدم همه موحد بودند. پیامبر (ص) اسلام در این باره فرمود: دائماً از صلب های پاک به رحم های پاک انتقال پیدا می کردم. مطابق حدیث مذکور پدر حضرت ابراهیم نمی تواند مشرک باشد؛ از این رو معنای أب در این آیه ها در معنایی غیر از پدر (عمو یا پدر زن یا ...) باید حمل شود. در آیه ای دیگر کلمه (أب- پدر) بر جد و عمو و پدر واقعی اطلاق شده؛ از این رو اگر گفته شود "آزر" که در قرآن از آن تعبیر به "أب" شده، منظور عموی پیامبر است، مطابق فرهنگ تعبیرات قرآن این تعبیر ادعای بدون دلیل نیست. روایات ما پدر حقیقی ابراهیم (ع) را " تارخ" معرفی کرده و تورات نیز آن را تأیید نموده است‌. اما این که آیا هر پیامبری باید از نسل پاک باشد؟ در روایات از رسول خدا (ص) وارد شده: هیچ یک از پدران و مادران من، با زنا هم دیگر را ملاقات نکردند. گرچه این روایت پیامبر اسلام (ص) و اجداد آن حضرت را شامل می شود، اما از آن جایی که ظاهراً ملاک و معیار طهارت والدین همه پیامبران یکی است؛ از این رو از باب تنقیح مناط این حکم را می توانیم به سایر پیامبران نیز سرایت دهیم. پاسخ تفصیلی: این پرسش از دو بخش تشکیل شده است: 1. درباره پدر حضرت ابراهیم 2. درباره تمام پیامبران در موضوع پرسش اول دو دیدگاه وجود دارد. 1. عده ای از اهل سنت معتقدند پدر آن حضرت بت پرست و نام او نیز آزر بود. 2. گروهی دیگر از اهل سنت و همه شیعیان بر آنند که پدر و مادر و اجداد و جدات هیچ یک از پیامبران و از آن جمله پدر حضرت ابراهیم مشرک و بت پرست نبوده، بلکه همه آنان موحد و خداپرست بودند و نام پدر آن حضرت نیز تارخ بوده است. شاید سرچشمه این اختلاف آیاتی باشد که در این باره در قرآن وجود دارد؛ زیرا در قرآن از شخصی به نام آزر تعبیر به أب شده است که معمولاً (بدون قرینه) به معنای پدر استعمال می شود؛ از این رو لازم است این آیات را بیان نموده سپس با بررسی و تحلیل آنها به پاسخ سؤال بپردازیم. در چهار آیه از قرآن از آزر تعبیر به أب شده است. الف. "و استغفار ابراهیم برای پدرش [عمویش آزر]، فقط به خاطر وعده‌ای بود که به او داده بود (تا وی را به سوی ایمان جذب کند) امّا هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خدا است، از او بیزاری جست به یقین، ابراهیم مهربان و بردبار بود".[1] ب. " (به خاطر بیاورید) هنگامی را که ابراهیم به پدرش [عمویش‌] "آزر" گفت: "آیا بت هایی را معبودان خود انتخاب می‌کنی؟! من، تو و قوم تو را در گمراهی آشکاری می‌بینم".[2] ج. " و به خاطر بیاور هنگامی را که ابراهیم به پدرش [عمویش آزر] و قومش گفت: (من از آن چه شما می‌پرستید بیزارم‌".[3] د. " جز آن سخن ابراهیم که به پدرش [عمویش آزر] گفت (و وعده داد) که برای تو آمرزش طلب می‌کنم، و در عین حال در برابر خداوند برای تو مالک چیزی نیستم (و اختیاری ندارم)".[4] در آیه اول خداوند پدر حضرت ابراهیم را دشمن خود معرفی می کند که ابراهیم از او برائت جسته است، و در آیه دوم از آن حضرت نقل شده که آزر را در گمراهی آشکار می بیند. در آیه سوم نیز آن حضرت می فرماید من از آن چه شما می‌پرستید بیزارم‌. اما در آیه چهارم به آزر گفت (و وعده داد) که برای تو آمرزش طلب می‌کنم، امّا با توجه به آیه اول که در همین موضوع است خداوند می فرماید: هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خدا است، از او بیزاری جست. منظور از أب بر اساس نشانه ها و شواهدی که در ذیل بیان می کنیم روشن می شود که، منظور از "أب" در این آیات پدر نبوده، بلکه عموی آن حضرت بوده است. روایاتی که از پیامبر (ص) از طریق شیعه و سنی نقل شده که اجداد پیامبر (ص) تا حضرت آدم همه موحد بودند.[5] راویان شیعه و سنی نقل کرده اند که پیامبر (ص) فرمود: "لم أزل أنقل من أصلاب الطاهرین إلی أرحام المطهرات"؛ دائما از صلب های پاک به رحم های پاک انتقال پیدا می کردم. [6] و در حدیثی دیگر فرمود: "لم یزل ینقلنی اللَّه من اصلاب الطاهرین الی ارحام المطهرات حتی اخرجنی فی عالمکم هذا لم یدنسنی بدنس الجاهلیة"؛ همواره خداوند مرا از صلب پدران پاک به رحم مادران پاک منتقل می‌ساخت، و هرگز مرا به آلودگی های دوران جاهلیت آلوده نساخت. [7] بدیهی است هنگامی که پیامبر اسلام از نسل حضرت اسماعیل و ابراهیم (ع) است به طور طبیعی پدر حضرت ابراهیم از اجداد پیامبر ما محسوب می شود که مطابق حدیث مذکور نمی تواند مشرک باشد؛ از این رو معنای أب در این آیه شریفه نمی تواند "پدر" باشد، بلکه به معنای دیگری که معمولاً عرب در آن معانی به کار می برد (عمو یا پدر زن یا ...) باید حمل شود. 2. خداوند در قرآن اسماعیل را با وجود این که عموی حضرت یعقوب است به عنوان پدر ایشان معرفی می کند: "آیا هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید، شما حاضر بودید؟! در آن هنگام که به فرزندان خود گفت: پس از من، چه چیز را می‌پرستید؟ گفتند: خدای تو، و خدای پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق، خداوند یکتا را، و ما در برابر او تسلیم هستیم".[8] در این آیه کلمه (أب- پدر) بر جد و عمو و پدر واقعی اطلاق شده؛ از این رو اگر گفته شود "آزر" که در قرآن از آن تعبیر به "أب" شده، منظور عموی پیامبر است، مطابق فرهنگ تعبیرات قرآن این تعبیر ادعای بدون دلیل نیست 3. پدر حقیقی ابراهیم (ع) شخص دیگری غیر از آزر بوده است، اما قرآن از او اسم نبرده، بلکه روایات ما اسم او را "تارخ" معرفی کرده و تورات نیز آن را تأیید نموده است‌.[9] ام سلمه همسر گرامی پیامبر (ص) می گوید: از پیامبر (ص) شنیدم که فرمود: "...عدنان هوأد بن أدد بن الیسع بن الهمیسع بن سلامان بن نبت بن حمل بن قیدار بن إسماعیل بن إبراهیم (ع) بن تارخ بن تاخور بن ساروخ بن أرعواء بن فالغ بن عابر و هو هودع بن شالخ بن أرفخشد بن سام بن نوح (ع) بن لمک بن متوشلخ بن أخنوخ و یقال أخنوخ و هو إدریس بن یارد بن مهلائیل بن قینان بن أنوش بن شیث بن آدم (ع) أبی البشر".[10] بنابر این، پدر ابراهیم تارخ و آزر عموی او است.[11] بی گمان مشرکان و بت پرستان دشمنان خداوند محسوب می شوند و بر هر مسلمانی واحب است که از دشمنان خدا برائت جوید نه این که نسبت به آنها ملاطفت و عطوفت به خرج دهد، از این رو می بینیم که ابراهیم بعد از آن که برایش روشن شد که عمویش دشمن خداوند است، از او برائت جست، خداوند از ابراهیم خلیل الله چنین نقل می کند: "فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ"؛ امّا هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خداست، از او بیزاری جست.[12] اما این که آیا هر پیامبری باید از نسل پاک باشد؟ سیوطی در الدرالمنثور در ذیل آیه "لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ"،[13] می گوید: ابو نعیم در کتاب دلائل از ابن عباس روایت کرده است، رسول خدا (ص) فرموده: هیچ یک از پدران و مادران من، با زنا هم دیگر را ملاقات نکردند، و خداوند لا یزال مرا از پشت پدرانی پاک به رحم مادرانی پاک و رحم هایی مصفا و مهذب منتقل می‌کرد، و هر کجا که از یک پدر فرزندانی وجود می‌آمد، من به پشت آن فرزند منتقل می ‌شدم که از همه پاک تر و بهتر بود.[14] گرچه این روایت پیامبر اسلام (ص) و اجداد آن حضرت را شامل می شود، اما از آن جایی که ظاهراً ملاک و معیار طهارت والدین همه پیامبران یکی است؛ از این رو از باب تنقیح مناط این حکم را می توانیم به سایر پیامبران نیز سرایت دهیم. خلاصه آن که، تعداد زیادی از آیات، روایات وارده از طریق اهل سنت و شیعه، همچنین عقل و اجماع، بر طهارت روحی و موحد بودن والدین حضرت ابراهیم (ع) وجود دارد که ما در متن این نوشتار به آنها استناد کردیم. به اعتقاد ما نه تنها شیعیان، بلکه بسیاری از برادران اهل سنت بر این باورند که پدر و مادر و اجداد همه پیامبران و حضرت ابراهیم (ع) تا حضرت آدم هیچ یک به شرک آلوده نشدند، آنان موحدانی خداپرست به شمار می رفتند و آنها نیز از طریق نکاح متولد شده اند. پی نوشتها: [1] توبه، آیه 114. [2] انعام، 74. [3] زخرف، 26. [4] ممتحنه، 4. [5] آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القران، علی عبدالباری عطیة، ج 7، ص 388، ناشر دارالکتب العلمیه، چاپ بیروت، سال 1415 ق، چاپ اول‌؛ اندلسی، ابو حیان محمد بن یوسف، بن حیّان، تفسیر البحر المحیط فی التفسیر، ج 8، ص 439 البحر المحیط، سایت التفاسیر، http://www.altafsir.com (المکتبة الشاملة)؛ رازی، ابو عبد الله فخر الدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 6، ص 337، ناشر دار احیاء التراث العربی، چاپ بیروت، سال 1420 ق، چاپ سوم‌ ؛ ابن عادل، تفسیر اللباب، ج7، ص9، سایت التفاسیر، http://www.altafsir.com (المکتبة الشاملة). [6] آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القران، ج 7، ص 388؛ اندلسی، ابو حیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، ج 8، ص 439؛ رازی، ابو عبد الله فخر الدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 6، ص 337؛ ابن عادل، تفسیر اللباب، ج 7، ص 9 و ... (جالب توجه این که آلوسی سخن فخر رازی را که می گوید این قول به شیعه اختصاص دارد، حمل بر کمی تتبع می داند). [7] این روایت را بسیاری از مفسران شیعه و اهل تسنن مانند مرحوم طبرسی در مجمع البیان و نیشابوری در تفسیر غرائب القرآن و فخر رازی در تفسیر کبیر و آلوسی در تفسیر روح المعانی نقل کرده‌اند. [8] سوره بقره، آیه 133. [9] بیهقی، دلائل النبوة، ج 1، ص 103، سایت جامع الاحادیث، http://www.alsunnah.com (المکتبة الشاملة). ؛ بیهقی، شعب الإیمان، ج 3، ص 428، سایت جامع الحدیث، http://www.alsunnah.com (المکتبة الشاملة). [10] طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، ص 6. [11] کلینی، روضه کافی، ترجمه کمره‌ای، ج ‌2، ص 327، چاپ دار الکتب الاسلامیة، تهران، سال 1365 ه ش. [12] توبه، آیه 114. [13] توبه، آیه 128؛ قطعاً، برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت‌] شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است. [14] سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 3، ص 294، ناشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ه ق. منبع: www.islamquest.net
پاسخ اجمالی: این پرسش از دو بخش تشکیل شده است: 1. درباره پدر حضرت ابراهیم 2. درباره تمام پیامبران در موضوع پرسش اول دو دیدگاه وجود دارد. 1.عده ای از اهل سنت معتقدند پدر آن حضرت بت پرست و نام او نیز آزر بود. 2. گروهی دیگر از اهل سنت و همه شیعیان بر آنند که پدر و مادر و اجداد و جدات هیچ یک از پیامبران و از آن جمله پدر حضرت ابراهیم مشرک و بت پرست نبوده، بلکه همه آنان موحد و خداپرست بودند و نام پدر آن حضرت نیز تارخ بوده است. در چهار آیه از قرآن از آزر تعبیر به أب شده است که بر اساس نشانه ها و شواهدی که در این جا به آن اشاره می کنیم روشن خواهد شد که، منظور از "أب" در این آیات پدر نبوده، بلکه عموی آن حضرت بوده است.بر اساس روایاتی که از پیامبر (ص) نقل شده است اجداد پیامبر (ص) تا حضرت آدم همه موحد بودند. پیامبر (ص) اسلام در این باره فرمود: دائماً از صلب های پاک به رحم های پاک انتقال پیدا می کردم. مطابق حدیث مذکور پدر حضرت ابراهیم نمی تواند مشرک باشد؛ از این رو معنای أب در این آیه ها در معنایی غیر از پدر (عمو یا پدر زن یا ...) باید حمل شود. در آیه ای دیگر کلمه (أب- پدر) بر جد و عمو و پدر واقعی اطلاق شده؛ از این رو اگر گفته شود "آزر" که در قرآن از آن تعبیر به "أب" شده، منظور عموی پیامبر است، مطابق فرهنگ تعبیرات قرآن این تعبیر ادعای بدون دلیل نیست. روایات ما پدر حقیقی ابراهیم (ع) را " تارخ" معرفی کرده و تورات نیز آن را تأیید نموده است‌. اما این که آیا هر پیامبری باید از نسل پاک باشد؟ در روایات از رسول خدا (ص) وارد شده: هیچ یک از پدران و مادران من، با زنا هم دیگر را ملاقات نکردند. گرچه این روایت پیامبر اسلام (ص) و اجداد آن حضرت را شامل می شود، اما از آن جایی که ظاهراً ملاک و معیار طهارت والدین همه پیامبران یکی است؛ از این رو از باب تنقیح مناط این حکم را می توانیم به سایر پیامبران نیز سرایت دهیم. پاسخ تفصیلی: این پرسش از دو بخش تشکیل شده است: 1. درباره پدر حضرت ابراهیم 2. درباره تمام پیامبران در موضوع پرسش اول دو دیدگاه وجود دارد. 1. عده ای از اهل سنت معتقدند پدر آن حضرت بت پرست و نام او نیز آزر بود. 2. گروهی دیگر از اهل سنت و همه شیعیان بر آنند که پدر و مادر و اجداد و جدات هیچ یک از پیامبران و از آن جمله پدر حضرت ابراهیم مشرک و بت پرست نبوده، بلکه همه آنان موحد و خداپرست بودند و نام پدر آن حضرت نیز تارخ بوده است. شاید سرچشمه این اختلاف آیاتی باشد که در این باره در قرآن وجود دارد؛ زیرا در قرآن از شخصی به نام آزر تعبیر به أب شده است که معمولاً (بدون قرینه) به معنای پدر استعمال می شود؛ از این رو لازم است این آیات را بیان نموده سپس با بررسی و تحلیل آنها به پاسخ سؤال بپردازیم. در چهار آیه از قرآن از آزر تعبیر به أب شده است. الف. "و استغفار ابراهیم برای پدرش [عمویش آزر]، فقط به خاطر وعده‌ای بود که به او داده بود (تا وی را به سوی ایمان جذب کند) امّا هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خدا است، از او بیزاری جست به یقین، ابراهیم مهربان و بردبار بود".[1] ب. " (به خاطر بیاورید) هنگامی را که ابراهیم به پدرش [عمویش‌] "آزر" گفت: "آیا بت هایی را معبودان خود انتخاب می‌کنی؟! من، تو و قوم تو را در گمراهی آشکاری می‌بینم".[2] ج. " و به خاطر بیاور هنگامی را که ابراهیم به پدرش [عمویش آزر] و قومش گفت: (من از آن چه شما می‌پرستید بیزارم‌".[3] د. " جز آن سخن ابراهیم که به پدرش [عمویش آزر] گفت (و وعده داد) که برای تو آمرزش طلب می‌کنم، و در عین حال در برابر خداوند برای تو مالک چیزی نیستم (و اختیاری ندارم)".[4] در آیه اول خداوند پدر حضرت ابراهیم را دشمن خود معرفی می کند که ابراهیم از او برائت جسته است، و در آیه دوم از آن حضرت نقل شده که آزر را در گمراهی آشکار می بیند. در آیه سوم نیز آن حضرت می فرماید من از آن چه شما می‌پرستید بیزارم‌. اما در آیه چهارم به آزر گفت (و وعده داد) که برای تو آمرزش طلب می‌کنم، امّا با توجه به آیه اول که در همین موضوع است خداوند می فرماید: هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خدا است، از او بیزاری جست. منظور از أب بر اساس نشانه ها و شواهدی که در ذیل بیان می کنیم روشن می شود که، منظور از "أب" در این آیات پدر نبوده، بلکه عموی آن حضرت بوده است. روایاتی که از پیامبر (ص) از طریق شیعه و سنی نقل شده که اجداد پیامبر (ص) تا حضرت آدم همه موحد بودند.[5] راویان شیعه و سنی نقل کرده اند که پیامبر (ص) فرمود: "لم أزل أنقل من أصلاب الطاهرین إلی أرحام المطهرات"؛ دائما از صلب های پاک به رحم های پاک انتقال پیدا می کردم. [6] و در حدیثی دیگر فرمود: "لم یزل ینقلنی اللَّه من اصلاب الطاهرین الی ارحام المطهرات حتی اخرجنی فی عالمکم هذا لم یدنسنی بدنس الجاهلیة"؛ همواره خداوند مرا از صلب پدران پاک به رحم مادران پاک منتقل می‌ساخت، و هرگز مرا به آلودگی های دوران جاهلیت آلوده نساخت. [7] بدیهی است هنگامی که پیامبر اسلام از نسل حضرت اسماعیل و ابراهیم (ع) است به طور طبیعی پدر حضرت ابراهیم از اجداد پیامبر ما محسوب می شود که مطابق حدیث مذکور نمی تواند مشرک باشد؛ از این رو معنای أب در این آیه شریفه نمی تواند "پدر" باشد، بلکه به معنای دیگری که معمولاً عرب در آن معانی به کار می برد (عمو یا پدر زن یا ...) باید حمل شود. 2. خداوند در قرآن اسماعیل را با وجود این که عموی حضرت یعقوب است به عنوان پدر ایشان معرفی می کند: "آیا هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید، شما حاضر بودید؟! در آن هنگام که به فرزندان خود گفت: پس از من، چه چیز را می‌پرستید؟ گفتند: خدای تو، و خدای پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق، خداوند یکتا را، و ما در برابر او تسلیم هستیم".[8] در این آیه کلمه (أب- پدر) بر جد و عمو و پدر واقعی اطلاق شده؛ از این رو اگر گفته شود "آزر" که در قرآن از آن تعبیر به "أب" شده، منظور عموی پیامبر است، مطابق فرهنگ تعبیرات قرآن این تعبیر ادعای بدون دلیل نیست 3. پدر حقیقی ابراهیم (ع) شخص دیگری غیر از آزر بوده است، اما قرآن از او اسم نبرده، بلکه روایات ما اسم او را "تارخ" معرفی کرده و تورات نیز آن را تأیید نموده است‌.[9] ام سلمه همسر گرامی پیامبر (ص) می گوید: از پیامبر (ص) شنیدم که فرمود: "...عدنان هوأد بن أدد بن الیسع بن الهمیسع بن سلامان بن نبت بن حمل بن قیدار بن إسماعیل بن إبراهیم (ع) بن تارخ بن تاخور بن ساروخ بن أرعواء بن فالغ بن عابر و هو هودع بن شالخ بن أرفخشد بن سام بن نوح (ع) بن لمک بن متوشلخ بن أخنوخ و یقال أخنوخ و هو إدریس بن یارد بن مهلائیل بن قینان بن أنوش بن شیث بن آدم (ع) أبی البشر".[10] بنابر این، پدر ابراهیم تارخ و آزر عموی او است.[11] بی گمان مشرکان و بت پرستان دشمنان خداوند محسوب می شوند و بر هر مسلمانی واحب است که از دشمنان خدا برائت جوید نه این که نسبت به آنها ملاطفت و عطوفت به خرج دهد، از این رو می بینیم که ابراهیم بعد از آن که برایش روشن شد که عمویش دشمن خداوند است، از او برائت جست، خداوند از ابراهیم خلیل الله چنین نقل می کند: "فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ"؛ امّا هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خداست، از او بیزاری جست.[12] اما این که آیا هر پیامبری باید از نسل پاک باشد؟ سیوطی در الدرالمنثور در ذیل آیه "لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ"،[13] می گوید: ابو نعیم در کتاب دلائل از ابن عباس روایت کرده است، رسول خدا (ص) فرموده: هیچ یک از پدران و مادران من، با زنا هم دیگر را ملاقات نکردند، و خداوند لا یزال مرا از پشت پدرانی پاک به رحم مادرانی پاک و رحم هایی مصفا و مهذب منتقل می‌کرد، و هر کجا که از یک پدر فرزندانی وجود می‌آمد، من به پشت آن فرزند منتقل می ‌شدم که از همه پاک تر و بهتر بود.[14] گرچه این روایت پیامبر اسلام (ص) و اجداد آن حضرت را شامل می شود، اما از آن جایی که ظاهراً ملاک و معیار طهارت والدین همه پیامبران یکی است؛ از این رو از باب تنقیح مناط این حکم را می توانیم به سایر پیامبران نیز سرایت دهیم. خلاصه آن که، تعداد زیادی از آیات، روایات وارده از طریق اهل سنت و شیعه، همچنین عقل و اجماع، بر طهارت روحی و موحد بودن والدین حضرت ابراهیم (ع) وجود دارد که ما در متن این نوشتار به آنها استناد کردیم. به اعتقاد ما نه تنها شیعیان، بلکه بسیاری از برادران اهل سنت بر این باورند که پدر و مادر و اجداد همه پیامبران و حضرت ابراهیم (ع) تا حضرت آدم هیچ یک به شرک آلوده نشدند، آنان موحدانی خداپرست به شمار می رفتند و آنها نیز از طریق نکاح متولد شده اند. پی نوشتها: [1] توبه، آیه 114. [2] انعام، 74. [3] زخرف، 26. [4] ممتحنه، 4. [5] آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القران، علی عبدالباری عطیة، ج 7، ص 388، ناشر دارالکتب العلمیه، چاپ بیروت، سال 1415 ق، چاپ اول‌؛ اندلسی، ابو حیان محمد بن یوسف، بن حیّان، تفسیر البحر المحیط فی التفسیر، ج 8، ص 439 البحر المحیط، سایت التفاسیر، http://www.altafsir.com (المکتبة الشاملة)؛ رازی، ابو عبد الله فخر الدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 6، ص 337، ناشر دار احیاء التراث العربی، چاپ بیروت، سال 1420 ق، چاپ سوم‌ ؛ ابن عادل، تفسیر اللباب، ج7، ص9، سایت التفاسیر، http://www.altafsir.com (المکتبة الشاملة). [6] آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القران، ج 7، ص 388؛ اندلسی، ابو حیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، ج 8، ص 439؛ رازی، ابو عبد الله فخر الدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 6، ص 337؛ ابن عادل، تفسیر اللباب، ج 7، ص 9 و ... (جالب توجه این که آلوسی سخن فخر رازی را که می گوید این قول به شیعه اختصاص دارد، حمل بر کمی تتبع می داند). [7] این روایت را بسیاری از مفسران شیعه و اهل تسنن مانند مرحوم طبرسی در مجمع البیان و نیشابوری در تفسیر غرائب القرآن و فخر رازی در تفسیر کبیر و آلوسی در تفسیر روح المعانی نقل کرده‌اند. [8] سوره بقره، آیه 133. [9] بیهقی، دلائل النبوة، ج 1، ص 103، سایت جامع الاحادیث، http://www.alsunnah.com (المکتبة الشاملة). ؛ بیهقی، شعب الإیمان، ج 3، ص 428، سایت جامع الحدیث، http://www.alsunnah.com (المکتبة الشاملة). [10] طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، ص 6. [11] کلینی، روضه کافی، ترجمه کمره‌ای، ج ‌2، ص 327، چاپ دار الکتب الاسلامیة، تهران، سال 1365 ه ش. [12] توبه، آیه 114. [13] توبه، آیه 128؛ قطعاً، برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت‌] شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است. [14] سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 3، ص 294، ناشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ه ق. منبع: www.islamquest.net
پاسخ:
پاسخ اجمالی:
این پرسش از دو بخش تشکیل شده است:
1. درباره پدر حضرت ابراهیم
2. درباره تمام پیامبران
در موضوع پرسش اول دو دیدگاه وجود دارد.
1.عده ای از اهل سنت معتقدند پدر آن حضرت بت پرست و نام او نیز آزر بود.
2. گروهی دیگر از اهل سنت و همه شیعیان بر آنند که پدر و مادر و اجداد و جدات هیچ یک از پیامبران و از آن جمله پدر حضرت ابراهیم مشرک و بت پرست نبوده، بلکه همه آنان موحد و خداپرست بودند و نام پدر آن حضرت نیز تارخ بوده است.
در چهار آیه از قرآن از آزر تعبیر به أب شده است که بر اساس نشانه ها و شواهدی که در این جا به آن اشاره می کنیم روشن خواهد شد که، منظور از "أب" در این آیات پدر نبوده، بلکه عموی آن حضرت بوده است.بر اساس روایاتی که از پیامبر (ص) نقل شده است اجداد پیامبر (ص) تا حضرت آدم همه موحد بودند. پیامبر (ص) اسلام در این باره فرمود: دائماً از صلب های پاک به رحم های پاک انتقال پیدا می کردم. مطابق حدیث مذکور پدر حضرت ابراهیم نمی تواند مشرک باشد؛ از این رو معنای أب در این آیه ها در معنایی غیر از پدر (عمو یا پدر زن یا ...) باید حمل شود.
در آیه ای دیگر کلمه (أب- پدر) بر جد و عمو و پدر واقعی اطلاق شده؛ از این رو اگر گفته شود "آزر" که در قرآن از آن تعبیر به "أب" شده، منظور عموی پیامبر است، مطابق فرهنگ تعبیرات قرآن این تعبیر ادعای بدون دلیل نیست.
روایات ما پدر حقیقی ابراهیم (ع) را " تارخ" معرفی کرده و تورات نیز آن را تأیید نموده است. اما این که آیا هر پیامبری باید از نسل پاک باشد؟ در روایات از رسول خدا (ص) وارد شده: هیچ یک از پدران و مادران من، با زنا هم دیگر را ملاقات نکردند.
گرچه این روایت پیامبر اسلام (ص) و اجداد آن حضرت را شامل می شود، اما از آن جایی که ظاهراً ملاک و معیار طهارت والدین همه پیامبران یکی است؛ از این رو از باب تنقیح مناط این حکم را می توانیم به سایر پیامبران نیز سرایت دهیم.
پاسخ تفصیلی:
این پرسش از دو بخش تشکیل شده است:
1. درباره پدر حضرت ابراهیم
2. درباره تمام پیامبران
در موضوع پرسش اول دو دیدگاه وجود دارد.
1. عده ای از اهل سنت معتقدند پدر آن حضرت بت پرست و نام او نیز آزر بود.
2. گروهی دیگر از اهل سنت و همه شیعیان بر آنند که پدر و مادر و اجداد و جدات هیچ یک از پیامبران و از آن جمله پدر حضرت ابراهیم مشرک و بت پرست نبوده، بلکه همه آنان موحد و خداپرست بودند و نام پدر آن حضرت نیز تارخ بوده است.
شاید سرچشمه این اختلاف آیاتی باشد که در این باره در قرآن وجود دارد؛ زیرا در قرآن از شخصی به نام آزر تعبیر به أب شده است که معمولاً (بدون قرینه) به معنای پدر استعمال می شود؛ از این رو لازم است این آیات را بیان نموده سپس با بررسی و تحلیل آنها به پاسخ سؤال بپردازیم.
در چهار آیه از قرآن از آزر تعبیر به أب شده است.
الف. "و استغفار ابراهیم برای پدرش [عمویش آزر]، فقط به خاطر وعده‌ای بود که به او داده بود (تا وی را به سوی ایمان جذب کند) امّا هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خدا است، از او بیزاری جست به یقین، ابراهیم مهربان و بردبار بود".[1]
ب. " (به خاطر بیاورید) هنگامی را که ابراهیم به پدرش [عمویش] "آزر" گفت: "آیا بت هایی را معبودان خود انتخاب می‌کنی؟! من، تو و قوم تو را در گمراهی آشکاری می‌بینم".[2]
ج. " و به خاطر بیاور هنگامی را که ابراهیم به پدرش [عمویش آزر] و قومش گفت: (من از آن چه شما می‌پرستید بیزارم".[3]
د. " جز آن سخن ابراهیم که به پدرش [عمویش آزر] گفت (و وعده داد) که برای تو آمرزش طلب می‌کنم، و در عین حال در برابر خداوند برای تو مالک چیزی نیستم (و اختیاری ندارم)".[4]
در آیه اول خداوند پدر حضرت ابراهیم را دشمن خود معرفی می کند که ابراهیم از او برائت جسته است، و در آیه دوم از آن حضرت نقل شده که آزر را در گمراهی آشکار می بیند. در آیه سوم نیز آن حضرت می فرماید من از آن چه شما می‌پرستید بیزارم. اما در آیه چهارم به آزر گفت (و وعده داد) که برای تو آمرزش طلب می‌کنم، امّا با توجه به آیه اول که در همین موضوع است خداوند می فرماید: هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خدا است، از او بیزاری جست.
منظور از أب
بر اساس نشانه ها و شواهدی که در ذیل بیان می کنیم روشن می شود که، منظور از "أب" در این آیات پدر نبوده، بلکه عموی آن حضرت بوده است.
روایاتی که از پیامبر (ص) از طریق شیعه و سنی نقل شده که اجداد پیامبر (ص) تا حضرت آدم همه موحد بودند.[5]
راویان شیعه و سنی نقل کرده اند که پیامبر (ص) فرمود: "لم أزل أنقل من أصلاب الطاهرین إلی أرحام المطهرات"؛ دائما از صلب های پاک به رحم های پاک انتقال پیدا می کردم. [6]
و در حدیثی دیگر فرمود: "لم یزل ینقلنی اللَّه من اصلاب الطاهرین الی ارحام المطهرات حتی اخرجنی فی عالمکم هذا لم یدنسنی بدنس الجاهلیة"؛ همواره خداوند مرا از صلب پدران پاک به رحم مادران پاک منتقل می‌ساخت، و هرگز مرا به آلودگی های دوران جاهلیت آلوده نساخت. [7]
بدیهی است هنگامی که پیامبر اسلام از نسل حضرت اسماعیل و ابراهیم (ع) است به طور طبیعی پدر حضرت ابراهیم از اجداد پیامبر ما محسوب می شود که مطابق حدیث مذکور نمی تواند مشرک باشد؛ از این رو معنای أب در این آیه شریفه نمی تواند "پدر" باشد، بلکه به معنای دیگری که معمولاً عرب در آن معانی به کار می برد (عمو یا پدر زن یا ...) باید حمل شود.
2. خداوند در قرآن اسماعیل را با وجود این که عموی حضرت یعقوب است به عنوان پدر ایشان معرفی می کند: "آیا هنگامی که مرگ یعقوب فرا رسید، شما حاضر بودید؟! در آن هنگام که به فرزندان خود گفت: پس از من، چه چیز را می‌پرستید؟ گفتند: خدای تو، و خدای پدرانت، ابراهیم و اسماعیل و اسحاق، خداوند یکتا را، و ما در برابر او تسلیم هستیم".[8]
در این آیه کلمه (أب- پدر) بر جد و عمو و پدر واقعی اطلاق شده؛ از این رو اگر گفته شود "آزر" که در قرآن از آن تعبیر به "أب" شده، منظور عموی پیامبر است، مطابق فرهنگ تعبیرات قرآن این تعبیر ادعای بدون دلیل نیست 3. پدر حقیقی ابراهیم (ع) شخص دیگری غیر از آزر بوده است، اما قرآن از او اسم نبرده، بلکه روایات ما اسم او را "تارخ" معرفی کرده و تورات نیز آن را تأیید نموده است.[9] ام سلمه همسر گرامی پیامبر (ص) می گوید: از پیامبر (ص) شنیدم که فرمود: "...عدنان هوأد بن أدد بن الیسع بن الهمیسع بن سلامان بن نبت بن حمل بن قیدار بن إسماعیل بن إبراهیم (ع) بن تارخ بن تاخور بن ساروخ بن أرعواء بن فالغ بن عابر و هو هودع بن شالخ بن أرفخشد بن سام بن نوح (ع) بن لمک بن متوشلخ بن أخنوخ و یقال أخنوخ و هو إدریس بن یارد بن مهلائیل بن قینان بن أنوش بن شیث بن آدم (ع) أبی البشر".[10] بنابر این، پدر ابراهیم تارخ و آزر عموی او است.[11]
بی گمان مشرکان و بت پرستان دشمنان خداوند محسوب می شوند و بر هر مسلمانی واحب است که از دشمنان خدا برائت جوید نه این که نسبت به آنها ملاطفت و عطوفت به خرج دهد، از این رو می بینیم که ابراهیم بعد از آن که برایش روشن شد که عمویش دشمن خداوند است، از او برائت جست، خداوند از ابراهیم خلیل الله چنین نقل می کند: "فَلَمَّا تَبَیَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ"؛ امّا هنگامی که برای او روشن شد که وی دشمن خداست، از او بیزاری جست.[12]
اما این که آیا هر پیامبری باید از نسل پاک باشد؟
سیوطی در الدرالمنثور در ذیل آیه "لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ"،[13] می گوید: ابو نعیم در کتاب دلائل از ابن عباس روایت کرده است، رسول خدا (ص) فرموده: هیچ یک از پدران و مادران من، با زنا هم دیگر را ملاقات نکردند، و خداوند لا یزال مرا از پشت پدرانی پاک به رحم مادرانی پاک و رحم هایی مصفا و مهذب منتقل می‌کرد، و هر کجا که از یک پدر فرزندانی وجود می‌آمد، من به پشت آن فرزند منتقل می شدم که از همه پاک تر و بهتر بود.[14]
گرچه این روایت پیامبر اسلام (ص) و اجداد آن حضرت را شامل می شود، اما از آن جایی که ظاهراً ملاک و معیار طهارت والدین همه پیامبران یکی است؛ از این رو از باب تنقیح مناط این حکم را می توانیم به سایر پیامبران نیز سرایت دهیم.
خلاصه آن که، تعداد زیادی از آیات، روایات وارده از طریق اهل سنت و شیعه، همچنین عقل و اجماع، بر طهارت روحی و موحد بودن والدین حضرت ابراهیم (ع) وجود دارد که ما در متن این نوشتار به آنها استناد کردیم.
به اعتقاد ما نه تنها شیعیان، بلکه بسیاری از برادران اهل سنت بر این باورند که پدر و مادر و اجداد همه پیامبران و حضرت ابراهیم (ع) تا حضرت آدم هیچ یک به شرک آلوده نشدند، آنان موحدانی خداپرست به شمار می رفتند و آنها نیز از طریق نکاح متولد شده اند.
پی نوشتها:
[1] توبه، آیه 114.
[2] انعام، 74.
[3] زخرف، 26.
[4] ممتحنه، 4.
[5] آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القران، علی عبدالباری عطیة، ج 7، ص 388، ناشر دارالکتب العلمیه، چاپ بیروت، سال 1415 ق، چاپ اول؛ اندلسی، ابو حیان محمد بن یوسف، بن حیّان، تفسیر البحر المحیط فی التفسیر، ج 8، ص 439 البحر المحیط، سایت التفاسیر، http://www.altafsir.com (المکتبة الشاملة)؛ رازی، ابو عبد الله فخر الدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 6، ص 337، ناشر دار احیاء التراث العربی، چاپ بیروت، سال 1420 ق، چاپ سوم ؛ ابن عادل، تفسیر اللباب، ج7، ص9، سایت التفاسیر، http://www.altafsir.com (المکتبة الشاملة).
[6] آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القران، ج 7، ص 388؛ اندلسی، ابو حیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، ج 8، ص 439؛ رازی، ابو عبد الله فخر الدین محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج 6، ص 337؛ ابن عادل، تفسیر اللباب، ج 7، ص 9 و ... (جالب توجه این که آلوسی سخن فخر رازی را که می گوید این قول به شیعه اختصاص دارد، حمل بر کمی تتبع می داند).
[7] این روایت را بسیاری از مفسران شیعه و اهل تسنن مانند مرحوم طبرسی در مجمع البیان و نیشابوری در تفسیر غرائب القرآن و فخر رازی در تفسیر کبیر و آلوسی در تفسیر روح المعانی نقل کردهاند.
[8] سوره بقره، آیه 133.
[9] بیهقی، دلائل النبوة، ج 1، ص 103، سایت جامع الاحادیث، http://www.alsunnah.com (المکتبة الشاملة).
؛ بیهقی، شعب الإیمان، ج 3، ص 428، سایت جامع الحدیث، http://www.alsunnah.com (المکتبة الشاملة).
[10] طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدی، ص 6.
[11] کلینی، روضه کافی، ترجمه کمره‌ای، ج 2، ص 327، چاپ دار الکتب الاسلامیة، تهران، سال 1365 ه ش.
[12] توبه، آیه 114.
[13] توبه، آیه 128؛ قطعاً، برای شما پیامبری از خودتان آمد که بر او دشوار است شما در رنج بیفتید، به [هدایت] شما حریص، و نسبت به مؤمنان، دلسوز مهربان است.
[14] سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج 3، ص 294، ناشر کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404 ه ق.
منبع: www.islamquest.net
- [سایر] ابراهیم زنکو کیست؟
- [سایر] پدر واقعی حضرت ابراهیم کیست؟ آیا پدرش بت پرست بود؟ آیا هر پیامبری باید از نسل پاک باشد؟
- [سایر] نام پدر حضرت ابراهیم چه بوده است؟
- [سایر] آیا پدر حضرت ابراهیم کافر بود؟
- [سایر] آیا پدر حضرت ابراهیم (علیه السلام) موحد بود؟
- [سایر] پدر و مادر حضرت ابراهیم(ع) که بودند؟
- [سایر] چرا حضرت ابراهیم(ع) پدر مسلمانان نامیده شده است؟
- [سایر] قیام کوکبی در تاریخ چیست؟ و امام زاده ابراهیم در شهر زنجان از فرزندان کدام امام است؟ کوکبی کیست؟
- [سایر] در چه سورهای از قرآن حضرت ابراهیم(ع) پدر مؤمنان نامیده شده است؟
- [سایر] رسول خدا(ص) میفرمود: «أنا دعوة ابراهیم» ؛ من محصول دعای حضرت ابراهیم هستم, معنای این سخن چیست؟
- [آیت الله شبیری زنجانی] نماز میت پنج تکبیر دارد و اگر نمازگزار پنج تکبیر به این ترتیب بگوید کافی است، بعد از نیت و گفتن تکبیر اول بگوید: (أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إلَّا اللَّهُ وأَنَّ محمَّداً رَسُولُ اللَّهِ) و بعد از تکبیر دوم بگوید: (أَللَّهُمَّ صَلِّ علی مُحمَّدٍ و آلِ مُحمَّدٍ) و بعد از تکبیر سوم بگوید: (أَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمؤْمِنینَ و الْمُؤْمِناتِ) و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید: (أَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِهذَا المیِّتِ) و اگر زن است بگوید: (أَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِهذِهِ المیِّتِ) و بعد تکبیر پنجم را بگوید. و بهتر است بعد از تکبیر اول، بگوید: (أَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إلّا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ وأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بالحَقِّ بشیراً ونَذیراً بَیْنَ یَدَیِ السَّاعَةِ). و بعد از تکبیر دوم، بگوید: (أَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمّدٍ و آلِ مُحَمّدٍ وبارِکْ عَلی مُحَمّدٍ و آلِ مُحَمّدٍ، وارْحَمْ محمَّداً و آلَ محمَّد، کَأَفْضَلِ ما صَلَّیْتَ وبارَکْتَ و رَحِمْتَ عَلی إبْرَاهیمَ و آلِ إبْراهیمَ، إِنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ، وصَلِّ عَلی جَمیعِ الْأنبیاءِ و الْمُرْسَلینَ، و الشُّهداءِ و الصِّدِّیقینَ، وجَمیعِ عِبَادِ اللَّهِ الصَّالحین). و بعد از تکبیر سوم بگوید: (اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمؤْمنینَ و الْمُؤْمِناتِ و المُسْلِمِینَ و المُسْلِماتِ، الْأَحیاءِ مِنْهُمْ و الْأَمْواتِ، تَابِعِ اللّهُمَّ بَیْنَنَا وبَیْنَهُمْ بالخَیْراتِ، إنَّکَ مُجیبُ الدَّعَواتِ، إنَّکَ علی کلِّ شیءٍ قَدیرٌ). و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید: (اَللّهُمَّ إِنَّ هذا عَبْدُکَ وابْنُ عَبْدِکَ وابْنُ أَمَتِکَ، نَزَلَ بِکَ وأَنْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ به، اللّهمَّ إِنَّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إلّا خَیْراً وأَنْتَ أَعْلَمُ به مِنَّا، اللّهُمَّ إن کانَ مُحْسِناً فَزِدْ فی إِحْسَانِهِ، وإِنْ کان مُسِیئاً فَتَجاوَزْ عنْهُ واغْفِرْ له، اللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَکَ فی أعْلی عِلِّیِّین، واخْلُفْ علی أهْلِهِ فی الغَابِریِنَ، وارْحَمْهُ بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الرَّاحِمینَ) ولی اگر میت زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید: (اَللّهُمَّ إِنَّ هذه أَمَتُکَ وابْنَةُ عَبْدِکَ وابْنَةُ أَمَتِکَ، نَزَلَتْ بِکَ وأَنْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ به، اللّهمَّ إِنَّا لا نَعْلَمُ مِنْها إلّا خَیْراً وأَنْتَ أَعْلَمُ بها مِنَّا، اللّهُمَّ إن کانَتْ مُحْسِنةً فَزِدْ فی إِحْسَانِها، وإِنْ کانت مُسِیئةً فَتَجاوَزْ عنْها واغْفِرْ لها، اللّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَکَ فی أعْلی عِلِّیِّین، واخْلُفْ علی أهْلِها فی الغَابِریِنَ، وارْحَمْها بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الرَّاحِمینَ).
- [آیت الله سیستانی] نماز میّت پنج تکبیر دارد ، و اگر نماز گزار پنج تکبیر به این ترتیب بگوید کافی است : بعد از نیّت و گفتن تکبیر اول بگوید : (اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ إلاّ اللّهُ وَاَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّهِ) . و بعد از تکبیر دوم بگوید : (الّهُمَّ صَلّ عَلی مُحَمّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ) . بعد از تکبیر سوم بگوید : (اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَالمُؤْمِناتِ) . و بعد از تکبیر چهارم اگر میّت مرد است بگوید : (اللّهُمَّ اغْفِرْ لِهذَا المَیِّتِ) و اگر زن است بگوید : (اللّهُمَّ اغْفِرْ لِهذِهِ المَیِّتَةِ) . و بعد تکبیر پنجم را بگوید . و بهتر است بعد از تکبیر اول بگوید : (اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ إلاّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ وَاَشْهَدُ اَنْ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ ، اَرْسَلَهُ بِالحَقِّ بَشِیراً وَنَذِیراً بَیْنَ یَدَی السّاعَةِ ) . و بعد از تکبیر دوم بگوید : (اللّهُمَّ صَلِ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ ، وَبارِکْ عَلی مُحَمَّدٍ وآل مُحَمَّدٍ وَارْحَمْ مُحَمَّداً وَآلَ مُحَمَّدٍ کَاَفْضَلِ ما صَلّیْتَ وَبارکْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلی إبْراهِیمَ وَآلِ إبْراهِیمَ إنَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ ، وَصَلّ عَلی جَمیعِ الأنْبِیاءِ والمُرْسَلِینَ وَالشُّهَداءِ وَالصّدّیقِینَ وَجَمِیعِ عِبادِ اللّهِ الصّالِحِینَ ) . وبعد از تکبیر سوم بگوید : (اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَالمُؤْمِناتِ ، وَالمُسْلِمِینَ وَالمُسْلِماتِ ، الاَحْیاءِ مِنْهُمْ وَالاَمْواتِ ، تابِعْ بَیْنَنا وَبَیْنَهمْ بِالخَیْراتِ ، إنَّکَ مُجِیبُ الدَّعَواتِ ، إنَّکَ عَلی کُلّ شَیءٍ قَدِیرٌ) . و بعد از تکبیر چهارم اگر میّت مرد است بگوید : (اللّهُمَّ إنّ هذا عَبْدُکَ وَابَنُ عَبْدِکَ وَابْنُ اَمَتِکَ نَزَلَ بِکَ وَاَنْتَ خَیْرُ مَنْزُو لٍ بِهِ ، اللّهُمَّ إنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إلاّ خَیْراً وَاَنْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنّا ، اللّهُمَّ إنّ کانَ مُحْسِناً فَزِدْ فِی اِحْسانِهِ وَاِنْ کانَ مُسِیئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ وَاغْفِرْ لَهُ ، اللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَکَ فِی اَعْلی عِلّیّینَ وَاخْلفْ عَلی اَهْلِهِ فِی الغابِرِینَ ، وَارْحَمْهُ بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمِینَ) . بعد تکبیر پنجم را بگوید . ولی اگر میّت زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید : (اللّهُمَّ إنَّ هذِهِ اَمَتُکَ وَابَنَةُ عَبْدِکَ وَابْنَةُ اَمَتِکَ نَزَلَتْ بِکَ وَاَنْتَ خَیْرُ مَنْزُولٍ بِهِ ، اللّهُمَّ إنّا لا نَعْلَمُ مِنْها إلاّ خَیْراً وَاَنْتَ اَعْلَمُ بِها مِنّا ، اللّهُمَّ إنّ کانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ فِی إحْسانِها وَاِنْ کانَتْ مُسِیئَةً فَتَجاوَزْ عَنْها وَاغْفِرْ لَها ، اللّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَکَ فِی اَعْلی عِلّیَینَ ، وَاخْلُفْ عَلی اَهْلِها فِی الغابِرِینَ ، وَارْحَمْها بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمِینَ ) .
- [آیت الله اردبیلی] نماز میّت پنج تکبیر دارد و اگر نمازگزار پنج تکبیر به این ترتیب بگوید کافی است: بعد از نیّت و گفتن تکبیر اوّل بگوید: (اَشْهَدُ أَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّهُ وَأنَّ مُحَمَّدا رَسُولُ اللّهِ) و بعد از تکبیر دوم بگوید: (اَللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ) و بعد از تکبیر سوم بگوید: (اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ) و بعد از تکبیر چهارم، اگر میّت مرد است بگوید: (اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِهذَا الْمَیِّتِ) و اگر زن است بگوید: (اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِهذِهِ المَیِّتِ) و بعد تکبیر پنجم را بگوید. و بهتر است بعد از تکبیر اوّل بگوید: (اَشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاَّ اللّهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ وَأشْهَدُ أنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ أرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشیرا وَنَذیرا بَیْنَ یَدَی السَّاعَةِ) و بعد از تکبیر دوم بگوید: (أللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَبارِکْ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَارْحَمْ مُحَمَّدا وَآلَ مُحَمَّدٍ کَأفْضَلِ ما صَلَّیْتَ وَبارَکْتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلی إبْراهیمَ وَآلِ إبْراهیمَ إنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ وَصَلِّ عَلی جَمیعِ الأنْبیاءِ وَالْمُرْسَلینَ وَالشُّهَداءِ وَالصِّدّیقینَ وَجَمیعِ عِبادِ اللّهِ الصّالِحینَ) و بعد از تکبیر سوم بگوید: (اَللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنینَ وَالْمُؤْمِناتِ وَالْمُسْلِمینَ وَالْمُسْلِماتِ الأحْیاءِ مِنْهُمْ وَالأمْواتِ تابِعْ بَیْنَنا وَبَیْنَهُمْ بِالْخَیْراتِ إنَّکَ مُجیبُ الدَّعَواتِ إنَّکَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ) و بعد از تکبیر چهارم، اگر میّت مرد باشد بگوید: (اَللّهُمَّ إنَّ هذا عَبْدُکَ وَابْنُ عَبْدِکَ وَابْنُ أمَتِکَ نَزَلَ بِکَ وَأنْتَ خَیْرُ مَنْزولٍ بِهِ أللّهُمَّ إنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إلاّ خَیْرا وَأنْتَ أعْلَمُ بِهِ مِنّا أللّهُمَّ إنْ کانَ مُحْسِنا فَزِدْ فی إحْسانِهِ وَإنْ کانَ مُسیئا فَتَجَاوَزْ عَنْهُ وَاغْفِرْ لَهُ أللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَکَ فی أعْلی عِلّیّینَ واخْلُفْ عَلی أهْلِهِ فی الْغابِرینَ وَارْحَمْهُ بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الرّاحِمینَ) و بعد تکبیر پنجم را بگوید؛ ولی اگر میّت زن باشد، بعد از تکبیر چهارم بگوید: (اَللّهُمَّ إنَّ هذِهِ أمَتُکَ وَابْنَةُ عَبْدِکَ وَابْنَةُ أمَتِکَ نَزَلَتْ بِکَ وَأنْتَ خَیْرُ مَنْزولٍ بِهِ أللّهُمَّ إنّا لا نَعْلَمُ مِنْها إلاّ خَیْرا وَأنْتَ أعْلَمُ بِها مِنّا أللّهُمَّ إنْ کانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ فی إحْسانِها وَإنْ کانَتْ مُسیئَةً فَتَجَاوَزْ عَنْها وَاغْفِرْ لَها أللّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَکَ فی أعْلی عِلّیّینَ واخْلُفْ عَلی أهْلِها فی الْغابِرینَ وَارْحَمْها بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الرّاحِمینَ).
- [آیت الله علوی گرگانی] نماز میّت پنج تکبیر دارد و اگر نمازگزار پنج تکبیر را به این ترتیب بگوید کافی است، بعد ازنیّت وگفتن تکبیر اوّل بگوید: )أَشْهَدُ أَنْ لا اًّلهَ اًّلاّ ا& وَأنّ َمُحَمَّداً رَسُولُ ا&( و بعد از تکبیر دوم بگوید: )اَللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدً وَآلِ محّمَدً( و بعد از تکبیر سوم بگوید: )اَلّلهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَالمُؤْمِنات( و بعد از تکبیر چهارم، اگر میّت مرد است بگوید: )اَلّلهُمَّ اغْفِر لِهذا المَیِّت( و اگر زن است بگوید: )اللّهُمَّ اغْفِر لِهذِهِ المَیِّت( و بعد تکبیر پنجم را بگوید و بهتر است بعد از تکبیر اوّل بگوید: )أَشْهَدُ أن لا اًّلهَ الاّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ، أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشیرَاً وَنَذیرَاً بَیْنَ یَدَیِ السّاعََْ(، و بعد از تکبیر دوم بگوید: )اللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدً وَآلِ مُحَمَّدً وَبارِکْ عَلی مُحَمَّدً وَآلِ مُحَمّدً وَأرْحَمْ مُحَمَّداً وَآلِ مُحَمَّدً کَأفْضَلِ ماصَلیّْتَ و بارَکتَ وَتَرَحَّمْتَ عَلی اًّبراهیمَ وَآلِ اًّبراهیمَ اًّنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ وَصَلِّ عَلیجَمیعِ الأنْبِیأِ وَالمُرْسَلینَ وَالشُهَدأِ وَالصِدّیقینَ وَجَمیعِ عِبادِ اللّهِ الصالِحینَ(، و بعد از تکبیر سوم بگوید: )اَللهمَّ اغْفِر لِلْمُؤمِنینَ وَالمُؤمِناتِ وَالمُسْلِمینَ وَالمُسْلِماتِ الاحیأِ مِنْهُم وَالامْواتِ تابِعْ بَیْنَنا وَبَیْنَهُم بِالخَیْراتِ انّکَ مُجیبُ الدَعواتِ اِنَّکَ عَلیکُلِّ شَئً قَدیر(، و بعد از تکبیر چهارم اگر میّت مرد است بگوید: )الّلهمَّ اًّنّ هذا عَبْدُکَ وَابنُ عَبْدِکَ وابْنُ اَمَتِکَ نَزَلَ بِکَ وَأَنتَ خَیرُ مَنْزولً بِهِ الّلهُمَّ انّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ الاّ خَیْراً وَانْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنّا الّلهُمّ اًّن کانَ مُحْسِناً فَزِدْ فی اًّحْسانِهِ وَان کانَ مُسیئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ وَاغْفِرْ لَهُ اللهُمّ اجْعَلْهُ عِنْدَکَ فی أعلی عِلّیّینَ وَاخْلُف عَلَی اَهْلِهِ فِی الغابِرینَ وارْحَمْهُ بِرِحْمَتِکَ یا ارْحَمَ الراحِمینَ(، و بعد تکبیر پنجم را بگوید ولی اگر میّت زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید: )الّلهُمَّ اًّنّ هذهِ اَمَتُکَ وَابْنَُْ عَبْدِکَ وَابْنَُْ امَتِکَ نَزَلَت بِکَ وَاَنْتَ خَیرُ مَنزولً بِهِ الّلهُمَّ اِنّا لا نَعْلَمُ مِنها اًّلاّ خَیْراً وَأنْتَ أعْلَمُ بِها مِنّا اللّهُمَّ اًّن کانَت مُحْسِنَْ فَزِدْ فی اًّحْسانِها وَاًّن کانَت مُسِیئَْ فَتَجاوَزْ عَنْها وَاغْفِرْ لَها اللّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَکَ فی أعلی عِلِّیینَ وَاخْلُفْ عَلی أهْلِها فِی الغابِرینَ وَارْحَمْها بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الراحِمین(.
- [آیت الله مظاهری] نماز میّت پنج تکبیر دارد و اگر نمازگزار پنج تکبیر به این ترتیب بگوید کافی است: بعد از نیّت و گفتن تکبیر اوّل بگوید: (اَشْهَدُ اَنْ لا إلهَ اِلّاَ اللَّهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ).(1) و بعد از تکبیر دوّم بگوید: (اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ).(2) و بعد از تکبیر سوّم بگوید: (اَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنینَ و الْمُؤْمِناتِ).(3) و بعد از تکبیر چهارم اگر میّت مرد است بگوید: (اَللَّهُمَّ اغْفِر لِهذَا الْمَیِّتِ).(4) و اگر زن است بگوید: (اَللُّهمَّ اغْفِرْ لِهذِهِ الْمَیِّت).(5) و بعد تکبیر پنجم را بگوید و بهتر است بعد از تکبیر اوّل بگوید: (اَشهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلّاَ اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشیراً وَ نَذیراً بَیْنَ یَدَیِ السَّاعَةِ).(6) و بعد از تکبیر دوّم بگوید: (اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ و الِ مُحَمَّدٍ وَ بارِکْ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ مُحَمَّداً و الَ مُحَمَّدٍ کَاَفْضَلِ ما صَلَّیْتَ وَ بارَکْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلی اِبراهیمَ وَ الِ اِبْراهیمَ اِنّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ وَ صَلِّ عَلی جَمیعِ الْاَنْبِیاءِ وَ الْمُرْسَلینَ وَ الشُّهَداءِ وَالصِّدّیقینَ وَ جَمیعِ عِبادِ اللَّهِ الصَّالِحینَ).(7) و بعد از تکبیر سوّم بگوید: (اَللَّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ المُسْلِمینَ وَالْمُسْلِماتِ اَلْاَحیاءِ مِنْهُمْ وَ الْاَمْواتِ تابِعْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ بِالْخَیْراتِ اِنَّکَ مُجیبُ الدَّعَواتِ اِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ).(8) و بعد از تکبیر چهارم اگر میّت مرد است بگوید: (اَللَّهُمَّ اِنَّ هذا عَبْدُکَ وَابْنُ عَبْدِکَ وَابْنُ اَمَتِکَ نَزَلَ بِکَ وَ اَنْتَ خَیْرُ مَنزُولٍ بِهِ اَللَّهُمَّ اِنَّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ اِلّا خَیْراً وَ اَنْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنَّا اَللَّهُمَّ اِنْ کانَ مُحْسِناً فَزِدْ فِی اِحْسانِهِ وَ اِنْ کانَ مُسیئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ وَاغْفِرْ لَهُ اَللَّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَکَ فی اَعْلی عِلّیینَ وَاخْلُفْ عَلی اَهْلِهِ فِی الْغابِرینَ وَ ارْحَمْهُ بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرَّاحِمینَ).(9) و بعد تکبیر پنجم را بگوید ولی اگر میّت زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید: (اَللَّهُمَّ اِنَّ هذِهِ اَمَتُکَ وَابْنَةُ عَبْدِکَ وَ ابْنَةُ اَمَتِکَ نَزَلَتْ بِکَ وَ اَنْتَ خَیْرُ مَنزُولٍ بِه اَللَّهُمَّ اِنَّا لا نَعْلَمُ مِنْها اِلّا خَیْراً وَ اَنْتَ اَعْلَمُ بِها مِنَّا اَللَّهُمَّ اِنْ کانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ فِی اِحْسانِها وَ اِنْ کانَتْ مُسیئَةً فَتَجاوَزْ عَنْها وَ اغْفِرْ لَها اَللَّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَکَ فی اَعْلی عِلّیینَ وَاخْلُفْ عَلی اَهْلِها فِی الْغابِرینَ وَ ارْحَمْها بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرَّاحِمینَ).(10)
- [آیت الله وحید خراسانی] نماز میت پنج تکبیر دارد و اگر نمازگزار پنج تکبیر به این ترتیب بگوید کافیست بعد از نیت و گفتن تکبیر اول بگوید اشهد ان لا اله الا الله و ان محمدا رسول الله و بعد از تکبیر دوم بگوید اللهم صل علی محمد و ال محمد و بعد از تکبیر سوم بگوید اللهم اغفر للمومنین و المومنات و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید اللهم اغفر لهذا المیت و اگر زن است بگوید اللهم اغفر لهذه المیت و بعد تکبیر پنجم را بگوید و بهتر است بعد از تکبیر اول بگوید اشهد ان لا اله الا الله وحده لا شریک له و اشهد ان محمدا عبده و رسوله ارسله بالحق بشیرا و نذیرا بین یدی الساعه و بعد از تکبیر دوم بگوید اللهم صل علی محمد و ال محمد و بارک علی محمد و ال محمد و ارحم محمدا و ال محمد کافضل ما صلیت و بارکت و ترحمت علی ابراهیم و ال ابراهیم انک حمید مجید و صل علی جمیع الانبیاء و المرسلین و الشهداء و الصدیقین و جمیع عباد الله الصالحین و بعد از تکبیر سوم بگوید اللهم اغفر للمومنین و المومنات و المسلمین و المسلمات الاحیاء منهم و الاموات تابع بیننا و بینهم بالخیرات انک مجیب الدعوات انک علی کل شیء قدیر و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید اللهم ان هذا عبدک و ابن عبدک و ابن امتک نزل بک و انت خیر منزول به اللهم انا لا نعلم منه الا خیرا و انت اعلم به منا اللهم ان کان محسنا فزد فی احسانه و ان کان مسییا فتجاوز عنه و اغفر له اللهم اجعله عندک فی اعلی علیین واخلف علی اهله فی الغابرین وارحمه برحمتک یا ارحم الراحمین و بعد تکبیر پنجم را بگوید ولی اگر میت زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید اللهم ان هذه امتک و ابنه عبدک و ابنه امتک نزلت بک و انت خیر منزول به اللهم انا لا نعلم منها الا خیرا و انت اعلم بها منا اللهم ان کانت محسنه فزد فی احسانها و ان کانت مسییه فتجاوز عنها و اغفر لها اللهم اجعلها عندک فی اعلی علیین و اخلف علی اهلها فی الغابرین و ارحمها برحمتک یا ارحم الراحمین
- [آیت الله میرزا جواد تبریزی] نماز میت پنج تکبیر دارد و اگر نمازگزار پنج تکبیر به این ترتیب بگوید کافی است: بعد از نیت و گفتن تکبیر اول بگوید: اشهد ان لا اله الا اللّه و أن محمدا رسول اللّه و بعد از تکبیر دوم بگوید: اللهم صل علی محمد و آل محمد و بعد از تکبیر سوم بگوید: اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید: اللهم اغفر لهذا المیت و اگر زن است بگوید: اللهم اغفر لهذه المیته و بعد؛ تکبیر پنجم را بگوید. و بهتر است بعد از تکبیر اول بگوید: اشهد أن لا اله الا اللّه وحده لا شریک له و أشهد أن محمدا عبده و رسوله ارسله بالحق بشیرا و نذیرا بین یدی الساعه و بعد از تکبیر دوم بگوید: اللهم صل علی محمد و آل محمد و بارک علی محمد و آل محمد و ارحم محمدا و آل محمد کافضل ما صلیت و بارکت و ترحمت علی ابراهیم و آل ابراهیم انک حمید مجید و صل علی جمیع الانبیاء و المرسلین و الشهداء و الصدیقین و جمیع عباد اللّه الصالحین؛ و بعد از تکبیر سوم بگوید: اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات و المسلمین و المسلمات؛ الاحیاء منهم و الاموات تابع بیننا و بینهم بالخیرات انک مجیب الدعوات انک علی کل شیء قدیر و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید: اللهم ان هذا عبدک و ابن عبدک و ابن امتک نزل بک و أنت خیر منزول به اللهم انا لا نعلم منه الا خیرا و انت اعلم به منا؛ اللهم ان کان محسنا فزد فی احسانه و ان کان مسیئا فتجاوز عنه و اغفر له؛ اللهم اجعله عندک فی أعلی علیین و اخلف علی أهله فی الغابرین و ارحمه برحمتک یا أرحم الراحمین و بعد؛ تکبیر پنجم را بگوید. ولی اگر میت زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید: اللهم ان هذه امتک و ابنه عبدک و ابنه امتک نزلت بک و انت خیر منزول به اللهم انا لا نعلم منها الا خیرا و انت اعلم بها منا؛ اللهم ان کانت محسنه فزد فی احسانها و ان کانت مسیئه فتجاوز عنها و اغفر لها؛ اللهم اجعلها عندک فی أعلی علیین و اخلف علی أهلها فی الغابرین و ارحمها برحمتک یا أرحم الراحمین.
- [آیت الله بروجردی] نماز میت پنج تکبیر دارد و اگر نمازگزار پنج تکبیر به این ترتیب بگوید کافی است:بعد از نیت و گفتن تکبیر اوّل بگوید:(اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلا اللهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً رَسوُلُ اللهِ).و بعد از تکبیر دوم بگوید:(اللّهُمَّ صَلِ علی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ).و بعد از تکبیر سوم بگوید:(اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ).و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید:(اللّهُمَ اغْفِر لِهذا الْمَیتِ) و اگر زن است بگوید:(اللّهُمَ اغْفِر لِهذِهِ الْمَیتِ).و بعد تکبیر پنجم را بگوید.و بهتر است بعد از تکبیر اوّل بگوید:(اَشْهَدُ اَنْ لا اِلهَ اِلا اللهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسوُلُهُ اَرْسَلَهُ بِالْْحَقِّ بَشیراً وَ نَذِیراً بَینَ یدَی السّاعَة).و بعد از تکبیر دوم بگوید:(اللّهُمَّ صَلِ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بارِکْ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ ارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ کَاَفْضَلِ ما صَلَّیتَ وَ بارَکْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلی اِبْراهِیمَ وَ آلِ اِبْراهِیمَ اِنَّکَ حَمِیدٌ مَجیدٌ وَ صَلِّ عَلی جَمِیعِ الاَْنْبیاءِ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ الشُّهداءِ و الصِّدّیقینَ وَ جَمِیعِ عِبادِ اللهِ الصّالِحِینَ).و بعد از تکبیر سوم بگوید:(اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ وَ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ الأَحْیاءِ مِنْهُمْ وَ الأمْواتِ تابِعْ بَینَنا وَبَینَهُمْ بِالْخَیراتِ اِنَّکَ مُجِیبُ الدَّعَواتِ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیء قَدِیرِ).و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید:(اللّهُمَ اِنَّ هذَا عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ اَمَتِکَ نَزَلَ بِکَ وَ اَنْتَ خَیرُ مَنْزوُلٍ بِهِ، الَلّهُمَّ اِنّا لا نَعْلَمُ مِنْه اِلا خَیراً وَ اَنْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنّا، اللّهُمَّ اِنْ کانَ مُحْسِناً فَزِدْ فی اِحْسانِهِ وَ اِنْ کانَ مُسِیئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ و اغْفِرَْلَهُ اللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَکَ فِی اَعلی عِلّیین وَ اخْلُفْ عَلی اَهْلِهِ فِی الغابِرینَ وَ ارْحَمْهُ بِرَحْمِتَکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ).و بعد تکبیر پنجم را بگوید.ولی اگر میت زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید:(اللّهُمَ اِنَّ هذِهِ اَمَتُکَ وَ ابْنَة عَبْدِکَ وَ ابْنَة اَمَتِکَ نَزَلَتْ بِکَ وَ اَنْتَ خَیرُ مَنْزوُلٍ بِهِ،اَللّهُمَّ اِنّا لانَعْلَمُ مِنْها اِلا خَیراً وَ اَنْتَ اَعْلَمُ بِها مِنّا الَلّهُمَّ اِنْ کانَتْ مُحْسِنَة فَزِدْ فی اِحْسانِها وَ اِنْ کانَتْ مُسِیئَة فَتَجاوَزْ عَنْها وَ اغْفِرْ لَها، الَلّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَکَ فِی اَعْلی عِلّیین وَ اخْلُفْ عَلَی اَهْلِها فِی الغابِرینَ وَ ارْحَمْها بِرَحْمِتَکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ).
- [آیت الله مکارم شیرازی] نماز میت پنج تکبیر دارد و اگر نمازگزار پنج تکبیر به این ترتیب بگوید کافی است: بعد از نیت و گفتن تکبیر اول بگوید: اَشْهَدُ اَنْ لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ و بعد از تکبیر دوم بگوید: اللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد و بعد از تکبیر سوم بگوید: اللهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید: اللهُمَّ اغْفِرْ لِهذَا الْمَیِّتِ و اگر زن است بگوید: اللهُمَّ اغْفِرْ لِهذِهِ الْمَیِّتِ و بعد، تکبیر پنجم را بگوید و بهتر است بعد از تکبیر اول بگوید: اَشْهَدُ اَنْ لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشیراً وَ نَذیراً بَیْنَ یَدَیِ الساعَةِ و بعد از تکبیر دوم بگوید: اَللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ بارِکْ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ ارْحَمْ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّد کَاَفْضَلِ مَا صَلَّیْتَ وَ بارَکْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلی إبْراهیمَ وَ آلِ اِبْراهیمَ إنَّکَ حَمیدٌ مَجیدٌ وَ صَلِّ عَلی جَمیعِ الاْنْبِیاءِ وَ الْمُرْسَلینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصِّدیقینَ وَ جَمیعِ عِبادِ اللهِ الصالِحینَ بعد از تکبیر سوم بگوید: اَللهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤمِنینَ وَ الْمُؤمِناتِ وَ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ الاْحْیاءِ مِنْهُمْ وَ الاْمْواتِ تابِعْ بَیْنَنا وَ بَیْنَهُمْ بِالْخَیْراتِ إنَّکَ مُجیبُ الدَّعَواتِ إنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْء قَدیرٌ و بعد از تکبیر چهارم اگر میت مرد است بگوید: اَللهُمَّ إنَّ هذا عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ اَمَتِکَ نَزَلَ بِکَ وَ اَنْتَ خَیْرُ مَنْزُول بِهِ اَللهُمَّ اِنا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إلا خَیْراً وَ اَنْتَ اَعْلَمُ بِهِ مِنا اَللهُمَّ اِنْ کانَ مُحْسِناً فَزِدْ فی اِحْسانِهِ وَ اِنْ کانَ مُسیئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ وَ اغْفِرْ لَهُ اَللهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَکَ فی اَعْلی عِلِّیینَ وَاخْلُفْ عَلَی اَهْلِهِ فِی الْغابِرینَ وَ ارْحَمْهُ بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الراحِمینَ و بعد، تکبیر پنجم را بگوید ولی اگر میت زن است بعد تکبیر چهارم بگوید: اَللهُمَّ اِنَّ هذِهِ اَمَتُکَ وَ ابْنَةُ عَبْدِکَ وَ ابْنَةُ اَمَتِکَ نَزَلَتْ بِکَ وَ اَنْتَ خَیْرُ مَنْزُول بِهِ اَللهُمَّ اِنا لا نَعْلَمُ مِنْها إلا خَیْراً وَ اَنْتَ اَعْلَمُ بِها مِنا اَللهُمَّ اِنْ کانَتْ مُحْسِنَةً فَزِدْ فی اِحْسَانِها وَ اِنْ کَانَتْ مُسیئَةً فَتَجاوَزْ عَنْها وَ اغْفِرْ لَها اَللهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَکَ فی اَعْلی عِلِّیینَ وَ اخْلُفْ عَلی اَهْلِها فِی الْغابِرینَ وَ ارْحَمْها بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الراحِمینَ و اگر نماز بر چند نفر مرد بخواند، می گوید: اَللّهُمَّ اِنَّ هوُلاءِ عَبیدُکَ وَ اَبْناءُ عَبیدِکَ وَ اَبْناءُ اِمائِکَ نَزَلُوا بِکَ وَ اَنْتَ خَیْرُ مَنْزُول بِهْ... و بقیّه ضمیرها را جمع مذکر می آورد. و در مورد چند زن ضمیرها و اسماء اشاره را به صورت مؤنّث می آورد و در تثنیه به صورت تثنیه.
- [آیت الله سبحانی] نماز میّت پنج تکبیر دارد و اگر نمازگزار پنج تکبیر به این ترتیب بگوید کافی است: بعد از نیّت و گفتن تکبیر اول بگوید: أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّ اللهُ و أنَّ مُحَمَّداً رَسولُ اللهِ و بعد از تکبیر دوم بگوید: اللّهُمَّ صَلِّ علی مُحَمَّد و آلِ مُحَمَّد و بعد از تکبیر سوم بگوید: اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنینَ و المُؤْمِناتِ و بعد از تکبیر چهارم، اگر میّت مرد است بگوید: اللّهُمَّ اغْفِرْ لِهذَا المَیِّتِ و اگر زن است بگوید: اللّهُمَّ اغْفِرْ لِهذِهِ المَیِّتِ و بعد تکبیر پنجم را بگوید و بهتر است بعد از تکبیر اول بگوید: أشْهَدُ أنْ لا إلهَ إلاّ اللهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهْ و أشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ و رَسولُهُ أرْسَلَهُ بِالحَقِّ بَشیراً و نَذیراً بَیْنَ یَدَیِ السّاعَةِ و بعد از تکبیر دوم بگوید: اللّهُمَّ صَلِّ علی مُحَمَّد و آلِ مُحَمَّد و بارِکْ علی مُحَمَّد و آلِ مُحَمَّد و ارْحَمْ مُحَمَّداً و آلِ مُحَمَّد کَاَفْضَلِ ما صَلَّیْتَ و بارَکْتَ و تَرَحَّمْتَ عَلی إبْراهیمَ و آلِ إبْراهیمَ إنَّکَ حَمیدٌ مجیدٌ و صَلِّ علی جَمیعِ الأنْبیاءِ و المُرْسَلینَ و الشُّهَداءِ و الصِّدِّیقینَ و جَمیعِ عِبادِ اللهِ الصّالِحینَ و بعد از تکبیر سوم بگوید: اللّهُمَّ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنینَ و المُؤْمِناتِ و المُسْلِمینَ و المُسْلِماتِ اَلأحیاءِ مِنْهُم و الأمْواتِ تابِعْ بَیْنَنا و بَیْنَهُمْ بِالخَیْراتِ إنَّکَ مُجیبُ الدَّعَواتِ إنَّکَ علی کُلِّ شَیء قَدِیرٌ و بعد از تکبیر چهارم اگر میّت مرد است بگوید: اللّهُمَّ إنَّ هذا عَبْدُکَ و ابْنُ عَبْدِکَ و ابْنُ اَمَتِکَ نَزَلَ بِکَ و أنْتَ خَیْرُ مَنْزول بِهِ اللّهُمَّ إنّا لا نَعْلَمُ مِنْهُ إلاّ خَیْراً و أنْتَ أعْلَمُ بِهِ مِنّا اللّهُمَّ إنْ کانَ مُحْسِناً فَزِدْ فِی إحْسانِهِ و إنْ کانَ مُسیئاً فَتَجاوَزْ عَنْهُ و اغْفِرْ لَهُ اللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِنْدَکَ فِی أعْلی عِلِّیِّینَ و اخْلُفْ علی أهْلِهِ فِی الغابِرِینَ و ارْحَمْهُ بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الرّاحِمینَ و بعد تکبیر پنجم را بگوید ولی اگر میّت، زن است بعد از تکبیر چهارم بگوید: اللّهُمَّ إنَّ هذِهِ أمتُکَ وابْنَةُ أمَتِکَ و ابْنَةُ عَبْدِکَ نَزَلْتَ بِکَ و أنْتَ خَیْرُ مَنْزول بِهِ اللّهُمَّ إنّا لا نَعْلَمُ مِنْها إلاّ خَیْراً و أنْتَ أعْلَمُ بِها مِنّا اللّهُمَّ إنْ کانت مُحْسِنةً فَزِدْ فِی إحْسانِها و إنْ کانَت مُسیئةً فَتَجاوَزْ عَنْها و اغْفِرْ لَها اللّهُمَّ اجْعَلْها عِنْدَکَ فِی أعْلی عِلِّیِّینَ و اخْلُفْ علی أهْلِها فِی الغابِرِینَ و ارْحَمْها بِرَحْمَتِکَ یا أرْحَمَ الرّاحِمینَ.