زید بن علی علیه السلام در سال 79 هجری قمری در خانه دانش و فضیلت دیده به جهان گشود و در دامن تقوی و عبادت تربیت یافت، پدرش زینت عابدان، سرور زاهدان، فخرالساجدین، زین العابدین حضرت علی بن حسین علیهما السلام می باشد که در عبادت و اطاعت یگانه زمان و نادرة دوران بود.[1]
بعد از شهادت امام حسین علیه السلام زید بن علی علیه السلام نخستین علویی بود که دست به نبرد مسلحانه زد. برای نابود ساختن بنی امیه کمر همت بست.[2] قیام زید بن علی علیه السلام از نظر شیعه اثنی عشری در یک جمله خلاصه می شود و آن مطالبه حقوق از دست رفته آل محمد صلی الله علیه و آله آنهم نه برای خود بلکه برای امام برگزیده آل محمد صلی الله علیه و آله می باشد. بطوریکه در منابع شیعی بیان شده این امام برگزیده جز برادرش امام محمد باقر علیه السلام نبود.[3]
مرحوم کلینی روایت می کند:
زید مردی دانشمند و راستگو بود و هرگز بسوی خود دعوت نکرد بلکه به پیشوایی برگزیده ای از آل محمد صلی الله علیه و آله دعوت می کرد و اگر پیروز می شد، قطعاً به وعده خود وفا می کرد.[4]
مرحوم شیخ مفید می فرماید:
زید پس از امام باقر علیه السلام در میان برادران خود از نظر دانش و فضیلت، تقوی و عبادت، سخاوت و شجاعت از همه برتر بود و به خونخواهی امام حسین علیه السلام با شمشیر خروج، و امر به معروف و نهی از منکر کرد. برخی از شیعیان به امامت او معتقد شده اند، زیرا او به فرد شایسته آل محمد صلی الله علیه و آله دعوت می کرد. از این رو گروهی خیال کرده اند که او مردم را بسوی خود دعوت می کرد.
در حالیکه چنین نبود، زیرا او می دانست که برادرش امام محمد باقر علیه السلام برای تصدی امور مسلمانان از همه شایسته تر است و پدرش امامت را در وصیت خود تصریح کرد و او نیز برای بعد از خود امام صادق علیه السلام را تعیین و اعلام فرموده است.[5]
علامه مامقانی در کتاب رجالش بیان می کند:
قیام مقدس زید بن علی علیه السلام بر اساس یک قصد عقلایی بود، و آن مطالبه حق امامت بود برای اینکه حجت بر مردم تمام شود و راههای عذر برای آنان مسدود گردد. و نیز می گوید: غرض زید، این بود که خلافت و حکومت را از دست حکام غاصب بیرون آورد، تا آنرا به مجرای حقیقی اش قرار دهد، او امامت ابی جعفر (امام باقر علیه السلام ) و ابی عبدالله (امام صادق) علیهما السلام را تصدیق داشت. لیکن وی این مطلب را پنهان می داشت، حتی از پیروان خویش، مبادا ضرری متوجه امام صادق گردد.[6]و نیز می گوید: عقیده عده ای نسبت به امامت زید علیه السلام به فریب شیطان است، با وجودیکه خود زید این عقیده را نفی می کرد، و قایل به امامت فرزند برادرش امام صادق بود.[7]
هدف از نهضت و قیام زید ظاهراً تشکیل حکومت اسلامی (حکومت آل محمد صلی الله علیه و آله ) عمل به کتاب و سنت و نیز حمایت از محرومان و مستضعفان و برقراری عدالت و حق و مساوات در میان امت اسلامی بوده است.[8]
امام صادق علیه السلام از قیام و نهضت زید بن علی علیه السلام و اهداف آن، به طور جدّی پشتیبانی می کرد و مسلمانان و شیعیان را تحریض می فرمود که به صفوف او به پیوندند و یاری اش نمایند. ابن اثیر می نویسد عده ای از کوفیان قبل از خروج زید، پیش امام صادق علیه السلام آمدند و از حضرتش در مورد قیام زید و اهدافش جویا شدند. امام فرمود: به او به پیوندید امام صادق علیه السلام ، از نهضت و قیام زید پشتیبانی می کرد بلکه همه امامان شیعه از قیام اسلامی و حماسه آفرین او به نیکی یاد می کردند و او را شهید آل محمد صلی الله علیه و آله می خواندند. امام باقر علیه السلام فرمود: خدا رحمت کند برادرم زید را، اگر او پیروز می شد، خلافت را به صاحبان آن انتقال میداد.[9]
و حضرت رضا علیه السلام همواره از یاد زید متأثر بود و می فرمود: او به حق قیام کرد و در راه حق کشته شد. و اگر او پیروز می شد، خلافت را به صاحبان آن مسترد می ساخت.[10]
از مطالب ذکر شده چنین نتیجه می شود که: در مورد قیام تناقضات فراوانی در منابع تاریخی به چشم می خورد، ولی همه منابع تاریخی در چند مورد اتفاق نظر دارند:
الف جناب زید، علیه ستمگران زمان خود (اموی ها) قیام کرد.
ب انگیزه قیام باز گردانیدن حقوق از دست رفته آل محمد صلی الله علیه و آله بود.
ج مردم را به شخص برجسته اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله دعوت می کرد.
د او هرگز دعوای امامت نداشته است.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. شخصیت و قیام زید بن علی علیه السلام ، تألیف سید ابوفاضل رضوی اردکانی، چاپ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
2. دولت زیدیه در یمن تألیف حسن خضیری احمد، ترجمه احمد باکوبة، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
3. تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، تألیف فضیلت الشامی، ترجمه آقایان سید محمد ثقفی و علی اکبر مهدی پور.
4. جنبش زیدیه در ایران، تألیف عبدالرفیع حقیقت، انتشارات فلسفه، تهران، 1363.
[1] . الشامی، فضلیت، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری قمری، سازمان چاپ مرکز، نشر دانشگاهی شیراز، 1367، ص67.
[2] . همان، ص67.
[3] . همان، ص70.
[4] . روضه کافی، ص219.
[5] . الشامی، فضیلت، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری قمری، سازمان چاپ مرکز، نشر دانشگاهی شیراز، 1367، ص70.
[6] . رضوی اردکانی، سید ابوفاضل، شخصیت و قیام زید بن علی علیه السلام ، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1364، ص131.
[7] . همان.
[8] . الشامی، فضیلت، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری قمری، سازمان چاپ مرکز، دانشگاهی شیراز، 1367، ص4.
[9] . همان، صفحه 67.
[10] . صدوق، عیون اخبار الرضا، صفحه 470، نرم افزار جامع الاحادیث.
